αφορμή για σκέψεις σχετικά με το κατά πόσο η θέαση της τέχνης παραδειγματίζει, προβληματίζει, νουθετεί και τελικά επηρεάζει το θεατή της
Της Κατερίνας Δεμέτη
Το να προσπαθούμε να κάνουμε απλή αναφορά σε έργα τέχνης της σύγχρονης ή της παλαιότερης καλλιτεχνικής παραγωγής, με στόχο την αποκάλυψη κάθε φορά του ωραίου ή του άσχημου, με όρους αισθητικής, θα περιοριζόταν σε μία επιφανειακή προσέγγιση του ρόλου της Τέχνης, και κανέναν άλλο σκοπό δεν θα εξυπηρετούσε παρά μόνο την κατανάλωσή της, με όρους ανώδυνους για τον θεατή.
Η Τέχνη ωστόσο είναι λειτουργία κατεξοχήν πνευματική, ενεργοποιεί μέσω της όρασης στοιχεία του εσωτερικού μας κόσμου, γι’ αυτό η αναφορά μέσα από τη στήλη μας σε ειδήσεις που σχετίζονται μ’ αυτή, και μας έρχονται από κάθε μεριά της γης, αποσκοπεί στο να αποκαλύψει την κρυμμένη αλήθεια πίσω από την πρόδηλη εικόνα της, και επιπρόσθετα να δώσει μία πιο γενική διάσταση των προβλημάτων, που ταλανίζουν τη ζωή μας, στη μικρή μας πόλη.
Οι ειδήσεις, αυτή τη φορά, μάς έρχονται από την πανέμορφη Βελγική πόλη Bruges.
H πρώτη, αφορά σε μία παρέμβαση του εννοιολογικού καλλιτέχνη Jan Verhaeghe σε γλυπτά δημοσίων χώρων, ο οποίος την πλήρωσε, όπως θα δείτε, πολύ ακριβά. Η δεύτερη έρχεται από το Μεσαίωνα ως παραγγελία της ίδιας πόλης, στο ζωγράφο Gerard David (1460-1523) του «Δίπτυχου της Δικαιοσύνης», προκειμένου να προειδοποιήσει τους κρατικούς λειτουργούς για την αυστηρή τιμωρία της διαφθοράς και της αδικίας και έρχεται στο μυαλό μας, κάθε φορά που διαβάζουμε τα πρωτοσέλιδα των τοπικών εφημερίδων για διαφθορά και κάθαρση, κατάχρηση εξουσίας και τιμωρία, μάσκες ντροπής και ξεσκέπασμά τους.
Την πρώτη είδηση την ψαρέψαμε από το περιοδικό Τέχνης Ίχνη του Συλλόγου Καλλιτεχνών Εικαστικών Βορείου Ελλάδος (τεύχος 1-χειμώνας 2010-2011), και αναφέρει ότι όταν το 2002 η Bruges είχε τον τίτλο της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης, ο εννοιολογικός καλλιτέχνης Jan Verhaeghe, θέλοντας να προβληματίσει σχετικά με την επιλογή των έργων τέχνης για τους δημόσιους χώρους, τοποθέτησε προσωρινά μία πινακίδα με τις λέξεις «απαγορεύεται να κοιτάτε» πάνω στο άγαλμα «οι Νιόπαντροι» του Stefaan Depuydt και της Livia Canestrato και σε άλλα είκοσι αγάλματα.
Το ζεύγος γλυπτών που είχε φιλοτεχνήσει αρκετά από αυτά τα αγάλματα, κατέθεσε αγωγή εναντίον του, που έφτασε μέχρι το Εφετείο και τελικά δικαιώθηκε από το Δικαστήριο της Αμβέρσας. Το δικαστήριο έκρινε ότι ο Jan Verhaeghe είχε παραβιάσει το δικαίωμα του ελέγχου, που μπορεί να ασκεί ένας καλλιτέχνης όσον αφορά τη χρήση του έργου του («δικαίωμα του προορισμού»). Αποτέλεσμα της πράξης του αυτής ήταν ένα πρόστιμο ύψους 21.500 ευρώ, που του επιδικάστηκε από τα Βελγικά δικαστήρια, λόγω παραβίασης του «δικαιώματος προορισμού»!
Στην προκειμένη περίπτωση οι γλύπτες δεν είχαν δώσει άδεια στον Jan Verhaeghe για να χρησιμοποιήσει το έργο τους για το σκοπό αυτό. Ο ίδιος ισχυρίστηκε ότι η απόφαση αυτή αποτέλεσε περιορισμό της ελεύθερης έκφρασης γνώμης και θέλησε με την πράξη του να δείξει στους κατοίκους της Bruges ότι η πόλη με την πλούσια καλλιτεχνική παράδοση του Van Eyck και του Memling, άξιζε κάτι περισσότερο από τα συγκεκριμένα αγάλματα, που είχαν παραγγελθεί σε μεγάλες ποσότητες από τον προηγούμενο δήμαρχο.
Για την υποστήριξή του μάλιστα οργανώθηκε και η ομάδα Censart ( www.censart.be ), η οποία ζήτησε από τους υποστηρικτές της να αποστείλουν μια φωτογραφία τους, όπου κρατούσαν τον δείκτη μπροστά από το στόμα τους, προτρέποντας σε σιωπή. Όσοι μάλιστα χρησιμοποιούσαν το Facebook κλήθηκαν να αντικαταστήσουν για ένα διάστημα τη φωτογραφία τους στο προφίλ τους, με το νέο αυτό πορτρέτο. Με τον τρόπο αυτό υπέγραψαν συμβολικά την αντίδρασή τους στην απόφαση του Δικαστηρίου και τη συμπαράστασή τους στον καλλιτέχνη.
Κάθε φορά που ένα γλυπτό κακοποιείται στη μικρή μας πόλη, όπως πρόσφατα κακοποιήθηκε στη θέση που προσεισμικά βρισκόταν η οικία του Φώσκολου, το μνημείο για τον Ποιητή, που «στεφανώθηκε» με τα καλώδια της ΔΕΗ, στο μυαλό μας πρέπει να έρχεται αυτόματα η αντίδραση της Βελγικής πόλης και η αυστηρή τιμωρία που επιβλήθηκε στον Jan Verhaeghe για παραβίαση του «δικαιώματος προορισμού».
Αλλά και η αντίδραση των υποστηρικτών του Jan Verhaeghe, της ομάδας Censart πρέπει να μας προβληματίσει, για τη μεγάλη σημασία που παίζει για τον Ευρωπαίο, η κατανόηση μιας ακτιβιστικής πράξης μέσα από την αλληγορία που η πράξη αυτή μπορεί να υποδηλώσει, και που δεν είναι τίποτ’ άλλο από το να συλλάβουμε και να εκμεταλλευτούμε τη σχέση αναλογίας, ανάμεσα στην αλληγορία της πράξης και στο βαθύτερο νόημά της, για την φίμωση της ελευθερίας έκφρασης ενός καλλιτέχνη.
Η Ευρώπη άλλωστε, από τα μεσαιωνικά ακόμα χρόνια, ζούσε σ’ έναν κόσμο που μιλούσε συνεχώς σ’ ένα εραλδικό ιδίωμα, όπου ο λέων δεν ήταν μόνο λέων, το ρόδο δεν ήταν μόνο ρόδο και ο μονόκερος ήταν εξίσου πραγματικός με το λιοντάρι γιατί και τα δύο ήταν σύμβολα, μιας ανώτερης αλήθειας.
Στο Groeninge Museum & Arentshuis της Bruges, πριν από λίγα χρόνια είχα την τύχη να δω ένα τέτοιο αλληγορικό έργο, που φιλοτεχνήθηκε από τον σπουδαίο Φλαμανδό ζωγράφο Gerard David, το 1498, o οποίος γεννήθηκε περ. το 1460 στο Oudewater και πέθανε στις 13 Αυγούστου 1523, στη Bruges και που είχε παραγγελθεί για την Αίθουσα του Δημαρχείου της πόλης (The Council Chamber of Bruges Town Hall).
«To Δίπτυχο της Δικαιοσύνης» (Justice diptych), όπως είναι γνωστό, παρουσιάζει στο αριστερό πάνελ την Κρίση του Καμβύση (182,3χ159,2 εκ.) και στο δεξί την Εκδορά του άδικου δικαστή (182,2χ159,4 εκ.). Πρόκειται για μία ζωγραφική απεικόνιση του 25ου κεφαλαίου από την «Τερψιχόρη», το Ε΄ βιβλίο του Ηροδότου, που έχει ως βασικό του θέμα την περιγραφή της Ιωνικής επανάστασης εναντίον των Περσών (499-493 π.Χ.). Γράφει λοιπόν ο Ηρόδοτος στο σχετικό χωρίο, στη μετάφραση του «Κάκτου»:
«Ο Δαρείος λοιπόν ξεκίνησε για τα Σούσα, υποχρεώνοντας τον Ιστιαίο να τον ακολουθήσει. Πριν φύγουν, όρισε τον Αρταφέρνη, αδελφό του από τον ίδιο πατέρα, κυβερνήτη των Σάρδεων κι έδωσε στον Οτάνη τον έλεγχο των ακτών. Ο πατέρας του τελευταίου, Σισάμνης, είχε εκτελεστεί από τον Καμβύση. Ήταν ένας από τους βασιλικούς δικαστές και, ως τιμωρία επειδή δωροδοκήθηκε και διαστρέβλωσε την αλήθεια, ο Καμβύσης διέταξε να τον γδάρουν. Το δέρμα του ξεσκίστηκε και κόπηκε σε λωρίδες, τις οποίες τέντωσαν πάνω στο κάθισμα που χρησιμοποιούσε στο δικαστήριο. Ο Καμβύσης έπειτα έβαλε τον γιο του δικαστή στη θέση του και του είπε να θυμάται από τί ήταν φτιαγμένη η καρέκλα του, όποτε έβγαζε μία ετυμηγορία.»
To Δίπτυχο της Bruges αναφέρεται σ’ αυτό το συγκλονιστικό περιστατικό. Στο αριστερό τμήμα του Διπτύχου διακρίνεται η σύλληψη του Σισάμνη με την παρουσία του Καμβύση, ο οποίος του απαγγέλλει τις κατηγορίες. Ένα από τα εγκλήματα του δικαστή ήταν εκείνο της δωροδοκίας, προκειμένου να εκδώσει μία άδικη απόφαση. Τον βλέπουμε στο βάθος αριστερά, στην είσοδο του σπιτιού του, να δέχεται ένα πουγκί. Στο επάνω δεξί τμήμα του άλλου πίνακα βλέπουμε τον Οτάνη καθισμένο πάνω στον δικαστικό θρόνο που έχει επενδυθεί από το δέρμα του πατέρα του Σισάμνη, ενώ το κεντρικό επεισόδιο παρουσιάζει το φρικιαστικό θάνατό του με εκδορά. Το επεισόδιο ο ζωγράφος φυσικά το τοποθετεί σε μία Φλαμανδική πόλη με γοτθικά κτήρια, ενώ διακρίνονται τα οικόσημα του Φίλιππου του Δίκαιου και του Ιωάννη της Αραγωγίας, που τότε κυβερνούσαν τις Κάτω Χώρες.
Φανταστείτε την αντίδραση όσων έμπαιναν μέσα στο Δημαρχείο της Bruges όταν αντίκριζαν αυτό το έργο, αλλά και την υποχρέωση που ένοιωθαν όσοι είχαν στα χέρια τους την απονομή της Δικαιοσύνης στην πόλη…
Στις μέρες μας, έχουμε επιμελώς παραλείψει το διδακτισμό ως άκρως αναχρονιστικό από την αισθητική της εποχής μας. Και σ’ αυτό θα μπορούσε να ξεκινήσει μία ολόκληρη συζήτηση που θα συμπαρέσυρε σίγουρα αρκετούς από τους ευαισθητοποιημένους εκπαιδευτικούς μας.
Αλλά σίγουρα αυτό που δεν πρέπει να παραλείψουμε είναι η επαφή των παιδιών μας με τα νάματα της τέχνης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου