© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Δευτέρα 28 Οκτωβρίου 2013

Αχιλλέα Κατσαρού: Η ΜΟΥΣΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ. Μια διαχρονική προσέγγιση από τον Όμηρο μέχρι σήμερα.




Παρακαλώ να μου επιτρέψετε να ξεκινήσω κάπως ανορθόδοξα, και συγκεκριμένα με αναφορά στον Νικηφόρο Βρεττάκο.

Όταν κάποτε φύγω από τούτο το φως
θα ελιχθώ προς τα πάνω,
όπως ένα ποταμάκι που μουρμουρίζει.
Κι αν τυχόν κάπου ανάμεσα στους γαλάζιους
διαδρόμους συναντήσω αγγέλους,
θα τους μιλήσω Ελληνικά,
επειδή δεν ξέρουνε γλώσσες.
Μιλάνε μεταξύ τους με μουσική.

Κυρίες Κύριοι, αγαπητοί φίλοι και φίλες, βρισκόμαστε εδώ στον Κενό Χώρο -ακούγεται και καινός με αι- σ’ αυτό το πρωτοπόρα δημιουργικό Φεστιβάλ να μιλήσουμε για το βασικότερο στοιχείο ταυτότητας του Έλληνα. Αυτό είναι ο Λόγος. Η ολοζώντανη γλώσσα μας. Εδώ πρέπει εν συντομία ν’ αναφερθώ στον λόγο της συμμετοχής μου και στον στόχο της διάλεξης. Ως προς τον λόγο έχω να πω ότι ήταν πραγματικά ευχάριστη σύμπτωση να γράφω ορισμένες σκέψεις περί της μουσικότητας του ελληνικού λόγου και την ίδια στιγμή να βλέπω στο διαδίκτυο μια θεματική ενότητα που αφορούσε ακριβώς αυτό το ζήτημα. Μια ευχαριστία λοιπόν προς τις κυρίες Ευαγγελία Θαλασσινή και Βίλμα Ροδίου για το σύνολο της υλοποίησης της ιδέας και το αξιέπαινον του εγχειρήματος.
Ως προς τον στόχο της διάλεξης είναι απόλυτα σαφής η σύνδεση της μουσικότητας με το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ελληνικού λόγου, που δεν είναι άλλο από το Εύηχον και το Εύρυθμον. Η διαχρονική προσέγγιση από τον Όμηρο μέχρι και τις μέρες μας θα επιχειρήσει να καταδείξει ακριβώς ότι υπάρχει τόσο έντονα στη γλώσσα μας ο εσωτερικός ρυθμός και η αρμονία, ώστε το αποτέλεσμα να είναι πραγματικά θαυμαστό για την ποιότητα του ελληνικού λόγου είτε σε έμμετρα κείμενα είτε και στα πιο σύγχρονα του ελεύθερου στίχου. Μια τέτοια προσέγγιση επίσης ούτε είναι δυνατό να εξαντληθεί μέσα σε 20 λεπτά ούτε φυσικά να είναι απόλυτα και αυστηρά επιστημονική αν και θα υπάρχουν και τέτοια σημεία.
Αυτά ως απαραίτητες διευκρινίσεις κι έρχομαι αμέσως στο θέμα μου.
Ας προσέξουμε εδώ τη σημασιολογική διαφορά των λέξεων μουσική και μουσικότητα. Η μουσικότητα είναι η τονικότητα ή αλλιώς η στιχουργική σχέση μεταξύ γραφής και προφορικότητας, ειδικότερα μεταξύ ποίησης και μουσικής.
Ας προσέξουμε επίσης την λέξη « στιχουργική », γιατί την χρησιμοποιούμε συνήθως μόνο όταν αναφερόμαστε σε έμμετρα έργα και παραβλέπουμε τα υπόλοιπα.
Το ταξίδι μας στο χρόνο ξεκινάει.
Πρώτη στάση φυσικά ο Όμηρος και διαλέγω Ιλιάδα, Προοίμιο, τον πρώτο πρώτο στίχο.
«Μήνιν άειδε θεά»
μφρ. Τραγούδησε την οργή θεά 

1

Ας συγκρατήσουμε ως λέξη κλειδί το ρήμα άειδε ή άδε.
Μικρή παρένθεση εδώ από την επιστήμη της Γλωσσολογίας, κλάδος της οποίας είναι και η Φωνητική. Στη Φωνητική λοιπόν συμβολίζουμε τη λέξη και τα γράμματά της με ήχους. Έχει επικρατήσει και εδώ να έχουμε την αγγλική ως κοινή.
Το άειδε θα γραφόταν aeide και να δούμε συνειρμικά τον συσχετισμό με το άιντε που θα γραφόταν aide και έχει επιβιώσει ως έκφραση πάνω στο χορό. Δε μας ενδιαφέρει εδώ η ετυμολογία, αν και δεν είναι άσχετες μεταξύ τους οι δυο λέξεις, αλλά ο ήχος. Άιντε. Ο ήχος είναι ο ίδιος.
Να προσέξουμε ακόμα και τις διαφορετικές σημασίες σε διαφορετικά περιβάλλοντα και εννοώ τον διαφορετικό συνδυασμό λέξεων με τον ήχο να παραμένει ο ίδιος.
Ας το σκεφτούμε. Είναι μαγευτικό. Σα να είναι η λέξη το δέρμα μας κι ακριβώς από κάτω ή μέσα, εφαπτόμενη πάντως στο δέρμα, να κυλά η μουσική του λόγου, για να το δώσω με εικόνα.
Δεύτερη στάση. Εδώ θα κινηθώ σε 2 επίπεδα λόγου. Αφενός αναφορά σε Τραγωδία και Λυρική Ποίηση (έμμετρος λόγος), αφετέρου σε Ρητορεία ή Ρητορική και Φιλοσοφία. (πεζός λόγος)

Ξεκινώ από την Τραγωδία και διαλέγω Ευριπίδη Ιππόλυτο, στίχοι 79-80.

Όσοις διδακτόν μηδέν, αλλ’ εν τη φύσει
το σωφρονείν είληχεν ες τα πάνθ’ όμως.

μφρ. Σ’ όσους τίποτε δεν είναι δυνατό (επίκτητο),αλλ’ απ’ τη φύση τους δόθηκε η σωφροσύνη (ακεραιότητα) σ’ όλα.

Στίχος 12σύλλαβος μοιρασμένος ως εξής :
υ - / υ υ υ / - υ υ / υ-υ-/         4
υ- υ- /- - / υ υ υ υ / υ- /          4

Δεν θεωρώ εδώ απαραίτητο να γίνω ακόμα πιο αναλυτικός και επιστημονικός ώστε να εξηγήσω επακριβώς αρχαία μετρική. Δεν είναι αυτό το ζητούμενο.
Είναι απόλυτη η γλώσσα των μαθηματικών. Τονισμένες και άτονες ουσιαστικά συλλαβές. Αυτή είναι η μουσικότητα. Παρατηρούμε 4 ισόποσα διαστήματα.
Νάτος λοιπόν ο εσωτερικός ρυθμός.
Θα κινηθώ αντιθετικά και θ’ αφήσω προς στιγμήν την Λυρική ποίηση.
Έρχομαι σε 2 παραδείγματα πεζού λόγου της αρχαίας ελληνικής.

Ρητορική.
Δημοσθένους περί συντάξεως λόγος κεφ. 30

Νυν δ’, ώ άνδρες Αθηναίοι, δημοσία μεν
η πόλις ημων τας οδούς αγαπά
κατασκευάζουσα
μφρ. Τώρα, άνδρες Αθηναίοι, στα δημόσια πράγματα
η πόλη μας δρόμους προτιμά (αγαπά)
να κατασκευάζει

Σχηματικά αν και δεν επιτρέπεται να το κάνουμε διότι είναι πεζός λόγος και δεν έχουμε μέτρο, εντούτοις ψάχνοντας να εντοπίσουμε το μουσικό στοιχείο της φράσης θα είχαμε :
υ-υυ / υ- - - παράλειψη / -υυ/ υ
-υυ / - - / υυ - / υ υ υ /
υ υ / - υ - υ

2

Να παρατηρήσουμε ακριβώς τους όχι τυχαίους χωρισμούς και ήχους των λέξεων. Αυτό μας δείχνει και το τι θα μπορούσε να παραλειφθεί. Θυμίζω βασικές αρχές του ελληνικού λόγου η οικονομία και η αφαίρεση. Όμως όλη αυτή η διαδικασία μας αποκαλύπτει τον κρυμμένο ποιητικό – μουσικό λόγο.
Γυμνή η φράση μας θα ήταν :
η πόλις οδούς αγαπά
-υυ / υ- / υυυ
καθαρός 8σύλλαβος με τονισμένες άτονες συλλαβές.
Ανάλογη παρατήρηση έχουμε να κάνουμε ακόμα και στην Φιλοσοφία όπου το παράδειγμα είναι ακόμα πιο χαρακτηριστικό. Επιλέγω Πλάτωνα και Πολιτεία κεφ. 473e

ουδέ αύτη η πολιτεία μη ποτέ πρότερον φυή τε
εις το δυνατόν και φως ηλίου ίδη, ην νυν λόγω διεληλύθαμεν
μφρ. Ούτε αυτή η ίδια η πολιτεία δεν θα γεννιόταν και
δεν θα έβλεπε κατά το δυνατόν το φως του ήλιου, αυτήν για την οποία μόλις κάναμε λόγο.

Σχηματικά κι εδώ χωρίς πάλι να επιτρέπεται, χωρίζουμε ως εξής για να δούμε τι θα μείνει.

-υ / - - /- υ υ/ - υ - / υ υ υ υ/υ υ -/υ
-υ /υ υ υ -/ - - / -υ-/ - υ υ/-υ-υ / υ υ

Ουσιαστική σημείωση εδώ για τη Ρητορική και τη Φιλοσοφία αλλά και κάθε άλλο είδος πεζού λόγου. Ναι μεν δεν έχουμε μέτρο αλλά αυτό δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι δεν έχουμε μουσικότητα. Αν παρατηρήσουμε βαθύτερα μάλιστα τις σχέσεις των λέξεων, γίνεται άμεσα σαφές τι θα μπορούσε ξανά να παραλειφθεί. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, αν θέλουμε να δούμε εντελώς γυμνό τον λόγο, οφείλουμε ν’ αφαιρέσουμε την δ.αναφορική πρόταση – ην νυν λόγω διεληλύθαμεν, όπως και τον εμπρόθετο προσδιορισμό – εις το δυνατόν – μαζί με τη λέξη τε.
Έτσι θα είχαμε :
ουδέ αύτη η πολιτεία       8
μήποτε πρότερον φυή     8
και φως ηλίου ίδη           6

Και περνάμε αμέσως στην Λυρική ποίηση. Διαλέγω έναν ποιητή ανάμεσα στο 450π.Χ. και τον θάνατο του Μ.Αλεξάνδρου το 323π.Χ. από τους όχι και τόσο γνωστούς. Τότε βέβαια ήταν αρκετά γνωστός, τόσο μάλιστα ώστε να επηρεάσει αργότερα και την λατινική σκέψη. Νομίζω το παρακάτω παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό, ίσως μάλιστα σας φανεί γνωστό ακριβώς γιατί μέσα από την λατινική σκέψη πέρασε ως δάνειο σε πολύ μεταγενέστερες χρονικά ευρωπαϊκές λογοτεχνικές σχολές.
Αναφέρομαι στον Τιμόθεο – προσέξτε το όνομα είναι αρχαιοελληνικό και όχι βυζαντινό(μικρή παρένθεση) και διαλέγω το απόσπασμα 426Ρ όπου μεταξύ άλλων λέγει:

Ουκ αείδω τα παλαιά          7
καινά γαρ αμά κρείσσω.     7
μφρ. Δε θα τραγουδήσω(εξυμνήσω) τα περασμένα
γιατί τα καινούρια (είναι) καλύτερα(ή ομορφότερα). 

3
                                                              
Ισομετρία ή συμμετρία όπως διαπιστώνουμε στον στίχο μεταξύ τονισμένων και άτονων συλλαβών ως βασικό συστατικό του εσωτερικού ρυθμού.
Απαραίτητη η αναφορά εδώ στο χορικό. Το χορικό περιελάμβανε ποιητικό κείμενο, μελωδία, μουσική συνοδεία και όρχηση. Από αυτό και μόνο αναδεικνύεται η έμφαση στο να ισορροπήσει ένα υψηλό νόημα με την ποσότητα όλης αυτής της διαδικασίας. Η λέξη ποσότητα με το επίθετο μουσική μπροστά. Πόσες τέχνες ουσιαστικά συμμετέχουν μόνο και μόνο για να υπηρετήσουν το κελάηδισμα του λόγου! Γίνεται εύκολα αντιληπτό λοιπόν ότι απαιτείται μια φοβερή τεχνική και μια ευρύτερη ικανότητα γνώσης του λόγου, και γι’ αυτό, αν κι έχουν καταστραφεί πάρα πολλά κείμενα, δε θα δούμε πουθενά και σε κανέναν δημιουργό δεκάδες μετρημένα έργα. Συχνά μάλιστα ο αριθμός των ολοκληρωμένων έργων ενός ποιητή (δεν αναφέρομαι φυσικά στα αποσπάσματα) δεν ξεπερνά την δεκάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ως προς αυτό είναι η τραγωδία.
Μεταφερόμαστε αρκετά χρόνια μετά και η επόμενη στάση μας σηματοδοτείται κατά τα χρόνια του Βυζαντίου με κύριους εκπροσώπους τα λεγόμενα ακριτικά τραγούδια και κατ’ επέκταση και δημοτικά.
Επιλέγω το ακόλουθο. Τίτλος.
Τ’ Αντρονίκου ο γιος

Κάτου/στην άσ/πρη πέ/τρα και στο/ κρύο/νερό    6 με 12
εκεί/κείτεται/ο Γιάννος/τ’ Αντρονί/κου ο γιος.      5 με 14

Κι εδώ θα χρειαστεί να προσέξουμε το ακόλουθο σημείο. Φυσική εξέλιξη των ακριτικών τραγουδιών υπήρξαν τα δημοτικά τραγούδια. Στιχουργός είναι μεν ο λαός, ο οποίος διατηρεί ή προσπαθεί να διατηρήσει το μέτρο και το πετυχαίνει αλλά την αυστηρότητα της τεχνικής του 15 σύλλαβου και των πιο συμπυκνωμένων στίχων (8σύλλαβου λ.χ.)  όπως και την νοηματική – εσωτερικά δομική αρτιότητα (αυτό εξάλλου είναι η μουσικότητα) οφείλουμε να την περιμένουμε στους εκπροσώπους του ποιητικού λόγου.
Μεταβαίνω ταχέως στην Κρητική Σχολή και τον Ερωτόκριτο, μέρος Γ΄, στίχοι 599-600.

και θέλοντας να πουν πολλά, τα λίγα δε μπορούσι   15
το στόμα τους εσώπαινε, με την καρδιά μιλούσι      15

Θεωρώ ότι είναι ευδιάκριτη η διαφορά του επιπέδου όπως όμως ευδιάκριτο είναι και το κοινό σημείο των δυο προαναφερθέντων παραδειγμάτων. Από τη μια ο λαός από την άλλη ένας μεγάλος δημιουργός. Κοινή συνισταμένη το εύηχον και εύρυθμον του λόγου.
Επόμενη στάση στο ταξίδι μας που πλησιάζει προς το τέλος του η Επτανησιακή Σχολή με Κάλβο και Σολωμό.
Από τον Κάλβο διαλέγω την ιε (15η ) ωδή.

Καιγώ, καιγώ το σίδηρον               8
γυρεύω  ποιος μου δίδει              7
τας βροντάς του πολέμου ;          7                  ζευγάρωμα στίχων
ποιος μ’ οδηγεί την σήμερον       8                   με 4 ισόποσα διαστήματα               
εις τον αγώνα ;                            6

                                                               4

Και από τον Σολωμό ίσως τον πιο ζηλευτό στίχο σε ολόκληρη την παγκόσμια λογοτεχνία που τυχαίνει να είναι και κομμάτι του εθνικού μας ύμνου.
                                                           
Σε γνωρί/ζω από/την κόψη         9
του σπα/θιού την/ τρομερή       7          3 ισόποσα διαστήματα και στους 2 στίχους

Προσωπική μου άποψη είναι ότι με τον Σολωμό έχουμε να κάνουμε με μια ιδιοφυΐα που πρώτα είχε σκεφτεί το τραγούδι της γραφής του και μετά απλά αποτύπωνε το όραμα με την μορφή στίχου.
Από τον Διονύσιο Σολωμό και μετά αν ξεκινήσουμε μια αναφορά σε ποιητικά έργα που μπόρεσαν να γίνουν τραγούδια χωρίς να γράφονται ως τραγούδια, άρα με την βαθιά μουσικότητα ως προαπαιτούμενο έργου που άντεξε στον χρόνο, πρώτον δε θα έφτανε ο χρόνος και δεύτερον σίγουρα θα παραλείψουμε κάποιον. Ενδεικτικά λοιπόν αναφέρω τα ονόματα των Ελύτη, Σεφέρη, Ρίτσου, Καββαδία από τον έμμετρο θεωρητικά πάντα λόγο ( αν και βρισκόμαστε στην εποχή του ελεύθερου στίχου)  και τους  Παπαδιαμάντη – Καζαντζάκη από τον πεζό λόγο των οποίων το έργο σαφώς έχει έντονα βαθύτερα μουσικά στοιχεία.
Θα μου επιτρέψετε να αφήσω για τον επίλογο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ελεύθερου στίχου ποιητή εν ζωή μεγάλου σε ηλικία για τον οποίο η κριτική τον θεωρεί άμεση φυσική συνέχεια του Σολωμού. Θα λύσω την απορία σας σε λίγο.

Επίλογος:
Οι Ρωμαίοι όταν πρωτοάκουσαν Έλληνες ρήτορες συνέρρεαν να θαυμάσουν το άκουσμα και μόνο, αν και δεν γνώριζαν όλοι ελληνικά, διότι οι Έλληνες ελάλουν ως αηδόνες. Ο Οράτιος το επιβεβαιώνει :
«Η ελληνική φυλή γεννήθηκε ευνοημένη με μια γλώσσα εύηχη, γεμάτη μουσικότητα».
Ιστορικά είμαστε λαός της παγκόσμιας πρωτοτυπίας τόσο του ύψους όσο και του βάθους. Είμαστε λοιπόν ο μοναδικός λαός που δεν  χρησιμοποίησε ξεχωριστά σύμβολα για νότες. Τι χρησιμοποιήσαμε ; Μα τα ίδια γράμματα του αλφαβήτου.
Θα προσέξατε όλη αυτή την ώρα το μουσικό υπόβαθρο. Μυθωδία. Βαγγέλης Παπαθανασίου. Καθόλου τυχαία επιλογή. Θυμίζω είμαστε στο 2001 και το τραγούδι αυτό επιλέγεται από τη ΝΑΣΑ για την αποστολή σήματος εικόνας και ήχου στον Άρη. Ελληνική σύνθεση βασισμένη σε στίχους της αρχαίας ελληνικής.
Κυρίες και κύριοι, αυτό έχουμε και τώρα στις δύσκολες αυτές μέρες να προβάλλουμε ή να υπενθυμίσουμε ξανά στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο. Κι όχι φυσικά με το πνεύμα ότι μόνο εμείς είμαστε. Σας ευχαριστώ. Καλή συνέχεια στο Φεστιβάλ τις υπόλοιπες μέρες.
Κλείνω με την επίλυση της απορίας στην οποία αναφέρθηκα παραπάνω. Ορέστης Αλεξάκης. Διαλέγω ποίημα με ελεύθερο στίχο. Θα επιχειρήσω να το αναγνώσω χωρίς κανένα σχόλιο. Θ’ αφήσω την μουσικότητα αν υπάρχει να μιλήσει. 

5

Ορέστης Αλεξάκης από την συλλογή « Ο Ληξίαρχος »

Ο θάνατος των νεκρών

Όμως μια μέρα κι οι
νεκροί
πεθαίνουν
βυθίζονται διαρκώς μέσα στην πάχνη
χαμηλώνει το φως στα πρόσωπά τους
η φωνή τους ακούγεται σβημένη
σαν μέσ’ από κρυστάλλινους θαλάμους
Φυσάει βοριάς τρελός κι αναστενάζουν
τα ζωντανά και πεθαμένα ξύλα
σαλεύουν χέρια πέρ’ από τους τάφους
γίνεται το σκοτάδι μαύρος λάκκος
Κι αυτοί μαντεύουν πια πως ήρθε η ώρα
κι αυτοί βουλιάζουν πια
στη λησμονιά τους

Βέβαια στο τέλος κι οι
νεκροί
σωπαίνουν
κυλούν αργά στο σκοτεινό βυθό τους
γίνονται πέτρες άσπρες πέτρες μαύρες
Μες στη σιωπή τους πνίγονται οι νεκροί μας


Επίμετρο :

Η διάλεξη εκφωνήθηκε την Τρίτη, 22 Οκτωβρίου 2013, στο Φεστιβάλ Άειδε, υπό την αιγίδα του Κενού Χώρου, οδός Αγησιλάου 77 Κεραμικός, διεύθυνση Ευαγγελία Θαλασσινή και Βασιλική Ροδίου. Διατηρεί ορισμένα στοιχεία προφορικότητας, αλλά μετά από παράκληση να υπάρξει ηλεκτρονική ενημέρωση δημοσιεύεται εδώ. Σε γραπτή μορφή, σε σύντομο χρονικό διάστημα, καθώς προοριζόταν για άρθρο σε ειδικό επιστημονικό περιοδικό. 
Related Posts with Thumbnails