"Καλανθρωπία", ένας παραδοσιακός θεσμός της Δικαιοσύνης

Γράφει ο Παύλος Φουρνογεράκης

«Προπολεμικά στο χωριό μας υπήρχαν πέντε-έξι απλοί άνθρωποι, νοικοκυραίοι, λογικοί κι εγγράμματοι οι οποίοι ήταν οι πιο έγκυροι και δίκαιοι. Τους συμβουλευότανε το χωριό, έπαιζαν το ρόλο του εκτιμητή, τους έπαιρναν για "καλανθρωπίες", για να λύσουν τα προβλήματα στα χωράφια τους, στις περιουσίες τους, ακόμη και για προσωπικούς λόγους. Ήταν ο παπάς, ο γραμματέας κι ο εκάστοτε πρόεδρος.
Ήταν εκτιμητές δηλαδή, για την ποσότητα του λαδιού που θα έκαναν οι ελιές ή για την αξία της περιουσίας. Όταν τους έπαιρναν σε τοπικό δικαστήριο κι έλεγαν αυτοί "έχεις άδικο" ο κατηγορούμενος το δεχόταν αμιλητί.
Αυτό ισχύει ακόμα και σήμερα. Υπάρχουν περιπτώσεις…»

(απόσπασμα)

Η «καλανθρωπία», ως δείγμα κοινωνικής ζωής, αναφέρεται στο βιβλίο της Αλεξάνδρας Κατσαΐτου με τίτλο «Κοινωνικός και Πνευματικός Βίος Κεριωτών», από το οποίο και προέρχεται το παραπάνω απόσπασμα. Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο - λαογραφική έρευνα, βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τρίμορφο και παρουσιάστηκε μ' ένα μοναδικό τρόπο το Σάββατο 26-9-2009 στο εσωτερικό της εκκλησίας της Παναγίας στο Κερί. Ένα πνευματικό πόνημα στον πνευματικό χώρο, που συμπυκνώνει ολόκληρη την ιστορία και την ύπαρξη των Κεριωτών: τις προσευχές, τις βαφτίσεις, τους γάμους, τις κηδείες, τα μνημόσυνα, τις γιορτές, τα πανηγύρια, ορισμένες φορές μάλιστα και τις συνάξεις της καλανθρωπίας. Και ήταν πολλοί εκεί, ο δήμαρχος κ. Κομιώτης (υπόψη ότι ο Δήμος Λαγανά βοήθησε οικονομικά την έκδοση), ο βουλευτής κ. Βαρβαρίγος, ιερείς, δάσκαλοι, χωρικοί…, γέμισαν τα στασίδια της εκκλησίας. Όλοι είχαν φορέσει τα γιορτινά στα πρόσωπά τους, για να τιμήσουν την ομάδα των ανθρώπων που συμμετέχει σε μια άλλη καλανθρωπία, σ΄ εκείνη που προσπαθεί να συμφιλιώσει το παλιό, το παραδοσιακό που αποχωρεί για να δώσει τη θέση του στο νέο που έρχεται με ορμή και τείνει να συμπαρασύρει τις ρίζες σαν σε καμένο δάσος που το δέρνει η βροχή. Η νηπιαγωγός του χωριού μαζί με το σύζυγό της Θεόδωρο Γκούγια (που επιμελήθηκε πλούσιο φωτογραφικό υλικό), μαζί και με δεκάδες πληροφορητές, αφήνουν παρακαταθήκη στο μέλλον τα στηρίγματά του, για να μη χαθεί στο χάος της παγκοσμιοποίησης δίχως πυξίδα.

Μια τέτοια πυξίδα είναι και ο θεσμός της «καλανθρωπίας» που ισχύει ακόμα, σε μερικές μόνο, μικρές κοινωνίες του νησιού μας. Είναι χαρακτηριστικό αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων, που στο παρελθόν ήταν αυτάρκεις σε όλους τους τομείς, κυρίως λόγω της δυσπρόσιτης γεωγραφικής τους θέσης. Ο παπάς, ο δάσκαλος, ο γραμματέας, ο κοινοτάρχης ήταν αυθεντίες. Υπήρχαν όμως και άλλοι που διακρινόντουσαν για την εξυπνάδα τους και για την καλοσύνη τους και επομένως για τη δίκαιη κρίση τους. Ίσως αυτούς (τους καλούς και όχι τους αξιωματούχους και τους προεστούς) είχε υπόψη του ο Προυντόν και ο Μπακούνιν, οι μεγάλοι αυτοί θεωρητικοί του αναρχισμού, αλλά και ο Μαρξ ακόμα, όταν ονειρευόντουσαν τις αυτοδιοικούμενες-αυτοδιαχειριζόμενες (με ή χωρίς αρχή) κοινότητες των πολιτών. Ο θεωρητικός σοσιαλισμός στηρίχτηκε στην ιδέα, ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του και στο σύνολό του καλός σαν τα μέλη της «καλανθρωπίας»….

Οι άνθρωποι της «καλανθρωπίας» γνωρίζουν το εθιμικό δίκαιο της περιοχής, τις ασχολίες και την οικονομική δύναμη των κατοίκων, την ιδιοσυγκρασία τους, τις σχέσεις των συγχωριανών τους και επομένως δεν παρασύρονται από τις ψευδείς καταθέσεις των μαρτύρων.. Ενδέχεται να συμπαρασύρονται ορισμένες φορές και από τα προσωπικά πάθη, τις αντιπάθειες και τις προσωπικές φιλίες και συγγένειες που έχουν με τους διαδίκους. Διαθέτουν όμως άνεση χρόνου για να πάρουν αποφάσεις και πιέζονται από την κοινή γνώμη των συμπολιτών τους, σε αντίθεση με τα επίσημα δικαστήρια της χώρας μας που ο "καλύτερος" δικαστής είναι εκείνος που διεκπεραιώνει τις περισσότερες υποθέσεις στο λιγότερο χρόνο κι όχι ο αδέκαστος κριτής που ζημιώνει οικονομικά το δημόσιο με την αργοπορία του και ενδεχομένως με τη δίκαιη κρίση του!

Μού προξένησε κατάπληξη, όταν προ ολίγων ημερών βρέθηκα στο δικαστήριο, (συμπαραστάτης σε δημόσιο λειτουργό που υπέστη βία την ώρα της εργασίας του!), και πληροφορήθηκα ότι την ημέρα εκείνη το μονομελές δικαστήριο εκδίκαζε 176 διαφορετικές υποθέσεις… Με τέτοιες συνθήκες, πώς ο δικαστής θα ξεπεράσει το γράμμα του νόμου για να μεταβεί στην «κατ' αίσθημα ερμηνεία του νόμου», που, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, είναι η ανώτερη μορφή της «λογικής» ερμηνείας του; Μήπως τούτο μπορεί να το πετύχει καλύτερα ο παραδοσιακός θεσμός απονομής δικαιοσύνης;

Βεβαίως η «καλανθρωπία» δεν μπορεί να υποκαταστήσει τα επίσημα δικαστήρια στο δικό μας κοινωνικό-οικονομικό σύστημα γιατί δεν το επιτρέπει ο πανίσχυρος θεσμός του κράτους και οι πολύπλοκες σχέσεις που συνάπτει με τον πολίτη. Ούτε μπορεί να λύσει τα προβλήματα που δημιουργούνται από τις ποικίλες εξαρτήσεις του τραπεζικού συστήματος και της εμπορίας των προϊόντων, μπορεί όμως να λειτουργήσει ως σημαντικός επικουρικός θεσμός απονομής της δικαιοσύνης.

Σήμερα η ύπαρξη πληθώρας δικηγόρων (ένα επάγγελμα κορεσμένο και αυτό όπως τόσα άλλα), δεν εκμεταλλεύεται τον παραδοσιακό αυτό θεσμό της «καλανθρωπίας» για οικονομικούς-επαγγελματικούς λόγους. Οι πολίτες εξάλλου, με την παραμικρή αδικία που νιώθουν ότι υφίστανται καταφεύγουν στα δικαστήρια, γιατί από νεοπλουτισμό και ημιμάθεια υπεραίρονται και δεν αναγνωρίζουν σε κανέναν την άτυπη ανωτερότητα ορισμένων ανθρώπων που απορρέει από την καλοσύνη τους και που θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέλη ενός παραδοσιακού τοπικού δικαστηρίου. Είναι βέβαιο ότι ο θεσμός αυτός διευρύνει τη δημοκρατία. Στην αγκαλιά του μπορούν να βρουν καταφύγιο οι φτωχοί που από έλλειψη χρημάτων αδυνατούν να προσφύγουν στα δικαστήρια και βιώνουν την περιθωριοποίηση και την αδικία της κοινωνίας. Η ωφέλεια και η σπουδαιότητά του δεν επικεντρώνεται μόνο στα δυσβάστακτα οικονομικά ενός δικαστικού αγώνα με αμφισβητούμενο αποτέλεσμα, αλλά και στο όφελος που απορρέει από την αποφυγή των εντάσεων και τη βελτίωση των σχέσεων με το συγγενή, το γείτονα, το συγχωριανό, το συντοπίτη.

Στην παράδοση μπορεί να διακρίνει κανείς τα ζωντανά και θνησιμαία στοιχεία της. Η «καλανθρωπία» θα επιθυμούσαμε να ενταχθεί στα ζωντανά χαρακτηριστικά της, για να γίνει η αυτοδιοίκηση ουσιαστικότερη και δημοκρατικότερη. Γι' αυτό η βαθιά γνώση της παράδοσης πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της παιδείας μας, γι αυτό και οι σκαπανείς της λαογραφικής έρευνας θα πρέπει να απολαμβάνουν των τιμών της πολιτείας.

Σαρακηνάδο 29-9-2009