[πρώτη δημοσίευση εδώ]
Αγνώστου, Αποκαθήλωση του Χριστού, δεύτερο μισό 17ου αιώνα.
Διαστ.: 16x13 εκ.
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, ΒΧΜ 2029.
Προέλευση: Ζάκυνθος• αγοράστηκε το 1914 από ιδιώτη.
Βιβλιογραφία: Αδημοσίευτη• εκτίθεται στο Μουσείο.
Εικόνα 1. Αποκαθήλωση, αγνώστου.
Ο εικονογραφικός τύπος της Αποκαθήλωσης του Χριστού αναπαράγει τον τύπο χαλκογραφίας του Hieronymus Wierix που χάραξε σχέδιο του Μ. de Vos*.
* Hieronymus Wierix: Αποκαθήλωση του Χριστού, 1584.
Διαστ.: 28x20,2 εκ. Χαλκογραφία.
Πηγή: Ματθ. κζ΄, 59• Μάρκ. ιε΄, 46• Λουκ. κγ΄, 53 και Ιωάν. ιθ΄, 39-42.
Στο περιθώριο του χαρακτικού κάτω αριστερά: M. de Vos inventor / Hieronymus Wierix fecit. Το ονοματεπώνυμο του εκδότη και η χρονολογία του τυπώματος του χαρακτικού γράφονται κάτω δεξιά στο περιθώριο: Ioannes Baprista Vrints excud. 1854.
Βιβλιογραφία: M. Mauquoy - Hendrickx, Les estampes des Wierix, Bruxelles, 1978, Première partie, 51, εικ. 361• Hollstein, M. de Vos, XLIV, 148-149, αρ. 666 και XLV, 226, εικ. 666 και NHD, The Wierix Family.
Εικόνα 2. Αποκαθήλωση, Hieronymus Wierix.
Η ομοιότητα της εικόνας και του χαρακτικού είναι σχεδόν πλήρης. Η διάταξη του σώματος του Χριστού και όσων διενεργούν την Αποκαθήλωση είναι ίδια στα δύο έργα. Ίδια είναι και η θέση της Μαγδαληνής που ασπάζεται το χέρι της Παναγίας• της Θεοτόκου και του Ιωάννη που την υποβαστάζει και των μυροφόρων που σχεδιάζονται πίσω από τον Ιωάννη. Δεν υπάρχουν οι γυναίκες στη χαλκογραφία του Hieronymus Wierix οι οποίες εικονίζονται πίσω από τον Νικόδημο. Ο ζωγράφος της εικόνας αντέγραψε το πρότυπό του χωρίς παρανοήσεις και απλοποιήσεις. Του ανήκει η χρωματική επένδυση. Δε γνωρίζουμε τη λειτουργική θέση της εικόνας• ήταν εικόνα δωδεκαόρτου; Και στο τέμπλο ποιας εκκλησίας της Ζακύνθου;
Το 1914 είχε ήδη αποσπαστεί από το θεολογικό της περιβάλλον (δωδεκάορτο, θωράκια). Η εικόνα που παρουσιάζουμε στο φλαμανδικό στυλ του Δεύτερου Διεθνούς Μανιερισμού είναι, από όσο γνωρίζω, μοναδική. Εικόνες όμως με θέμα την Αποκαθήλωση του Χριστού που έγιναν με βάση δυτικά πρότυπα, ιταλικά, φλαμανδικά, γαλλικά δε λείπουν στη μεταβυζαντινή τέχνη. Θυμίζω ευάριθμα:
Α. Ιταλικά πρότυπα
1. Ιωάννη Απακά: στο καθολικό της μονής Μεγίστης Λαύρας στο Άγιον Όρος. Δεύτερο μισό του 16ου αιώνα.
Πρότυπο της εικόνας: χαλκογραφία του Μarcantonio Raimondi που χαλκογράφησε σχέδιο του Ραφαήλ (1510-1520) (Ν. Χατζηδάκη, Εικόνες της Συλλογής Βελιμέζη, Αθήνα 1997, 321-322 όπου και η βιβλιογραφία).
2. Εικόνα στη μονή Πάτμου (αυτόθι, 322, σημ. 4),
3. Εικόνα στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών (αυτόθι, 322, σημ. 5),
4. Εικόνα στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (Βυζαντινό Μουσείο, Τα νέα αποκτήματα [1986-1996], αρ. 15),
5. [Παρθενίου Δεπέρου]: εικόνα δωδεκαόρτου στο τέμπλο του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στη χώρα της Κύθνου του 1638. (Ημερολόγιο του Συνδέσμου Κυθνίων του 2008 με κείμενο του Γιάννη Ρηγόπουλου).
Οι εικόνες αρ. 1-5 έχουν γίνει με πρότυπο τη χαλκογραφία του Μarcantonio Raimondi
6. Αλεξάνδρου Γρυπάρη: στο τέμπλο της Αγίας Μαρίνας των Δραγωναίων στον Καληπάδο της Ζακύνθου, του 1714 (Ρηγόπουλος 2006Β, τ. Β΄, αρ. 2.23, εικ. 78-79. Πρότυπο της εικόνας: χαλκογραφία που έγινε με βάση σχέδιο του F. Barocci (αυτόθι).
7. Αναστασίου Σπαθούλη: Αποκαθήλωση του Χριστού και λιποθυμία της Παναγίας, 18ος αιώνας. Διαστ. 54x75 εκ. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. ΒΧΜ 13162 (τ. Συλλογή Δ. Λοβέρδου, 72, αρ. 528).
Βιβλιογραφία: Σισιλιάνος 1935, 200· Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 72, αρ. 528· Πιομπίνος, 366 και Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 368-369.
Ο Σισιλιάνος (ό.π.) είναι ο πρώτος που βλέπει στο έργο του Σπαθούλη «πολλήν δυτική επίδρασιν», ενώ ο Πιομπίνος (ό.π.) θεωρεί το έργο «μέτριας τέχνης με πολλά στοιχεία μπαρόκ, που γι’ αυτό πρέπει να αποδοθεί στο τέλος του ιη΄ αιώνα». Η εικόνα του Σπαθούλη είναι πιστό αντίγραφο έργου του Federico Barocci, του 1569. Το ίδιο πρότυπο είχε και ο Αλέξανδρος Γρυπάρης σε εικόνα του με χρονολογία 1714 (Ρηγόπουλος, 2006Α, τ. Β΄, αρ. 2.23, εικ. 78-79.
Δεν είμαι σε θέση να υποδείξω σχέση του Αλ. Γρυπάρη και του Αν. Σπαθούλη άλλη από εκείνη του κοινού τους ιταλικού προτύπου. Γνώριζε ο Σπαθούλης το έργου του Ζακυνθινού ζωγράφου ή εργάστηκαν ανεξάρτητα με βάση χαρακτικό του πίνακα του F. Barocci;
Εκτός από την ιδιότητα του ιερέα δεν διαθέτουμε καμία άλλη βιογραφική πληροφορία για τον Αναστάσιο Σπαθούλη και τη δραστηριότητά του ως ζωγράφου. Στον κατάλογο της Συλλογής Λοβέρδου δεν αναφέρεται τίποτε που να αφορά την προέλευση της εικόνας· αν προέρχεται από τη Ζάκυνθο, μπορούμε να ανιχνεύσουμε κάποια σχέση του με τον Αλ. Γρυπάρη και να χρονολογήσουμε την εικόνα του ακριβέστερα, μετά το 1714, χρονολογία της εικόνας του Αλ. Γρυπάρη.
Εικόνα 3: Αναστασίου Σπαθούλη: Αποκαθήλωση του Χριστού και λιποθυμία της Παναγίας, Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. |
Βιβλιογραφία: Σισιλιάνος 1935, 200· Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 72, αρ. 528· Πιομπίνος, 366 και Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 368-369.
Ο Σισιλιάνος (ό.π.) είναι ο πρώτος που βλέπει στο έργο του Σπαθούλη «πολλήν δυτική επίδρασιν», ενώ ο Πιομπίνος (ό.π.) θεωρεί το έργο «μέτριας τέχνης με πολλά στοιχεία μπαρόκ, που γι’ αυτό πρέπει να αποδοθεί στο τέλος του ιη΄ αιώνα». Η εικόνα του Σπαθούλη είναι πιστό αντίγραφο έργου του Federico Barocci, του 1569. Το ίδιο πρότυπο είχε και ο Αλέξανδρος Γρυπάρης σε εικόνα του με χρονολογία 1714 (Ρηγόπουλος, 2006Α, τ. Β΄, αρ. 2.23, εικ. 78-79.
Δεν είμαι σε θέση να υποδείξω σχέση του Αλ. Γρυπάρη και του Αν. Σπαθούλη άλλη από εκείνη του κοινού τους ιταλικού προτύπου. Γνώριζε ο Σπαθούλης το έργου του Ζακυνθινού ζωγράφου ή εργάστηκαν ανεξάρτητα με βάση χαρακτικό του πίνακα του F. Barocci;
Εκτός από την ιδιότητα του ιερέα δεν διαθέτουμε καμία άλλη βιογραφική πληροφορία για τον Αναστάσιο Σπαθούλη και τη δραστηριότητά του ως ζωγράφου. Στον κατάλογο της Συλλογής Λοβέρδου δεν αναφέρεται τίποτε που να αφορά την προέλευση της εικόνας· αν προέρχεται από τη Ζάκυνθο, μπορούμε να ανιχνεύσουμε κάποια σχέση του με τον Αλ. Γρυπάρη και να χρονολογήσουμε την εικόνα του ακριβέστερα, μετά το 1714, χρονολογία της εικόνας του Αλ. Γρυπάρη.
Β. Φλαμανδικά πρότυπα
Ι Χαλκογραφίες του Jan Sadeler 1
ΙΙ Χαλκογραφίες του Cornelis Cort
ΙΙΙ Χαλκογραφίες που έγιναν σε σχέδια του Rubens
Ι Jan Sadeler 1
1. Jan Sadeler 1: Αποκαθήλωση, 1583.
Διαστ. C. 25,9x20,3 εκ.
Πηγές: Ματθ. 27,59• Μάρκ. 15,46• Λουκ. 25,53 και Ιωάν. 19,38-39.
Στην κάτω αριστερή γωνία: M. de Vos inventor / Ioan Sadler scalps / Sadleri excud.
Βιβλιογραφία: Delen 1938, 91• Reinsch 22.4• Zweite 292 και 312, εικ. 232 (σχέδιο M. de Vos) και Hollstein, M. de Vos, XLIV, 99, αρ. 432 και ΧLV, 160, εικ. 432.
1α. Θεοδώρου Πουλάκη: Αποκαθήλωση, δεύτερο μισό 17ου αιώνα.
Διαστ. 1,02x0,70 εκ.
Υπογραφή με μικρά μαύρα γράμματα: «κόπος και σπουδή θεοδώ[ρ]ου [Πουλάκη του Κρητός] της περιφήμου Κρύτ[της]» (sic). Θωράκιο στο τέμπλο της Μονής Αγίου Ανδρέα Μηλαπιδιάς, Κεφαλονιά.
Βιβλιογραφία: Κωνσταντίνου Γκέλη, Ιερά Μονή Αγίου Ανδρέου Κεφαλληνίας, Αθήναι 1973, 129 (το θωράκιο με την Αποκαθήλωση και τον Επιτάφιο θρήνο)• Ρηγόπουλος 1979, 284, σημ. 22, εικ. 73 και 166• Κεφαλονιά. Ένα μεγάλο μουσείο, τ. 1, εικ. 235 και Ρηγόπουλος 1996, 207-208.
Το θωράκιο ήταν ένα από τα τέσσερα στο τέμπλο του καθολικού (Ρηγόπουλος 1979, 164). Και στα τέσσερα εικονίζονται σκηνές του Πάθους (αυτόθι). Θωράκια με διπλές παραστάσεις εντοπίζω μόνον εδώ στα Επτάνησα. Διπλές όμως εικόνες δεν σπανίζουν (Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου, αρ. 25 και αρ. 60 [Μ. Δαμασκηνού] κ.ά.).
Την παλαιότερη χρήση του χαρακτικού του Jan Sadeler 1 με την Αποκαθήλωση βρίσκω στο θωράκιο που παρουσιάζουμε. Δεν γνωρίζω αν χρησιμοποιήθηκε ξανά σε άλλο έργο του Πουλάκη. Πλούσια όμως είναι η γονιμοποίηση της χαλκογραφίας αυτής σε εικόνες μεταβυζαντινών ζωγράφων για τις οποίες γίνεται λόγος στη συνέχεια.
Ο Πουλάκης δεν μιμείται δουλικά το πρότυπό του. Χρησιμοποιεί αντίγραφο της χαλκογραφίας του Jan Sadeler 1 στην οποία η παράσταση της χαλκογραφίας έχει αντίστροφο προσανατολισμό. Στο φλαμανδικό έργο ο σταυρός στέκεται διαγώνια στον εικαστικό χώρο• στον Πουλάκη το έργο είναι σε παράλληλη θέση προς το θεατή• αντίθετα, διαγώνια είναι η θέση των κλιμάκων οι οποίες στηρίζονται στην οριζόντια κεραία του σταυρού. Στο θωράκιο δίπλα στον Νικόδημο στο δεξιό μέρος εικονίζεται γυναίκα με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος• στη χαλκογραφία δεν υπάρχει.
1β. Αγνώστου: Αποκαθήλωση, 17ος αιώνας.
Κεφαλονιά. Αργοστόλι. Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο.
Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, πίν. 155. εικ. 167.
Στην εικόνα επαναλαμβάνεται ο συνθετικός πυρήνας του χαρακτικού του Jan Sadeler 1, η διαγώνια θέση του σώματος του Χριστού και αυτός ο οποίος ανεβασμένος στην κλίμακα διενεργεί την Αποκαθήλωση. Οι διαφορές όμως είναι πολλές και αφορούν τα πρόσωπα που εικονίζονται στην παράσταση και σε λειτουργίες που δεν έχουν τα πρόσωπα στη χαλκογραφία του Jan Sadeler 1. Υποθέτω ότι ο άγνωστος ζωγράφος της Αποκαθήλωσης του Αργοστολίου δανείστηκε από άλλα χαρακτικά ό,τι δεν εικονίζεται στο χαρακτικό του Jan Sadeler 1. Διαφορά συνιστά π.χ. η αντικατάσταση της Μαγδαληνής, η οποία στο χαρακτικό του Jan Sadeler 1 ασπάζεται τα πόδια του Χριστού, με άντρα ο οποίος κρατάει τα πόδια του Χριστού• την Παναγία που υποδέχεται το αποκαθηλωμένο σώμα του Χριστού. Οι διαφορές αυτές από το φλαμανδικό πρότυπο, τη χαλκογραφία του Jan Sadeler 1, θα ερμηνευτούν ως ποικιλία ανεξάρτητη από το έργο του Πουλάκη• ως διαδικασία όμως που δηλώνει μια πιο δημιουργική προσληπτική στάση απέναντι στο πρότυπο παράδειγμά του. Αν η διαδικασία αυτή προϋποθέτει τη διαμεσολαβητική παρουσία του έργου του Πουλάκη, είναι ανάγκη να διερευνηθεί!
1γ. Μιχαήλ Πρέβελη: Αποκαθήλωση, 1751.
Διαστ.: 1,82x0,665 εκ. Είναι οι διαστάσεις της εικόνας με τον ένθρονο Χριστό και σκηνές του Πάθους.
Βιβλιογραφία: Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, λήμμα «Μιχαήλ Πρέβελης». Ρηγόπουλος 1998, 202 κ.ε. και 204, σημ. 10. Βλ. και Ντενίζ-Χλόη Αλεβίζου Ο Παναγιώτης Δοξαράς το "Περί ζωγραφίας κατά το αψκστ΄" και οι άλλες μεταφράσεις: Τα τεκμήρια, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005.
Η εικόνα του Μιχαήλ Πρέβελη αντιγράφει πιστά το χαρακτικό του Jan Sadeler 1 σε όλα σχεδόν τα επιμέρους πεδία: στη σύνθεση, στη διάταξη των προσώπων, στη διαγώνια θέση του σταυρού. Η χωρίς παραποιήσεις αναπαραγωγή του προτύπου δηλώνει εκτός από την τεχνική και καλλιτεχνική ικανότητα του Μιχαήλ Πρέβελη αλλά και μια οικειότητα με τη δυτική τέχνη και μια αποδοχή της ως αισθητικό ιδεώδες. Με άλλα λόγια επιβιώνει και σε μια προχωρημένη εποχή (1750) και αργότερα ένα κίνημα που θα ήταν κυρίαρχο στο 17ο αιώνα στο Ρέθυμνο και με σπουδαίους ζωγράφους όπως ο Εμμανουήλ Τζάνες, ο Ηλίας Μόσκος κ.ά.
1δ [Πέτρου Βόσσου]: Αποκαθήλωση, 1764.
Διαστ.: 85,5x51 εκ.
Ζάκυνθος. Κερί. Ναός Κεριώτισσας. Εικόνα δωδεκαόρτου.
Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006Β΄, τ. Β΄, αρ. 2.28, εικ. 91.
Ο Πέτρος Βόσσος, παρά τις τεχνικές αδυναμίες στο σχέδιο, διατήρησε εντούτοις το συνθετικό σχήμα και τους συντελεστές της δραματικής πράξης του φλαμανδικού προτύπου. Άλλες διαφορές έχουμε εντοπίσει σε παλαιότερο μελέτημά μας (Βιβλιογραφία ό.π.). Εκείνο όμως που έχει ιδιαίτερη σημασία για την έρευνά μας είναι να επιβεβαιώσουμε για άλλη μια φορά τη διάρκεια και την επαναληπτική χρήση των φλαμανδικών δανείων σε μια περίοδο που η λεγόμενη Επτανησιακή Σχολή έχει δώσει δείγματα της αισθητικής και των διαφορετικών προτύπων της, ιταλικών κ. ά.
1ε. Αγνώστου: Αποκαθήλωση, αρχές 18ου αιώνα.
Διαστ.: 207x1x2 μ.
Κέρκυρα. Μητροπολιτικός ναός (Παναγία η Σπηλαιώτισσα και Άγιος Βλάσιος. Θύρα Προθέσεως.
Βιβλιογραφία: Βοκοτόπουλος 1990, 167-168, εικ. 312-314 και Ρηγόπουλος 2006Β΄, τ. Β΄, 54-55.
Ο ζωγράφος εντάσσει την Αποκαθήλωση στο επιγονάτιο του Αγίου Επισκόπου των Πατάρων ακολουθώντας ως προς αυτό προδρομικά έργα του Τζάνε, του Τζανκαρόλα στην Κέρκυρα, στη Ζάκυνθο και αλλού (Βοκοτόπουλος 1990, 167-168• Ρηγόπουλος 2006Α΄, τ. Β΄, 55, σημ. 195• ο ίδιος 2006Β΄, τ. Β΄, 300-301, εικ. 193α και Ρηγόπουλος 1998, 172, εικ. 110-111). Όσον αφορά το φλαμανδικό του πρότυπο, τη χαλκογραφία του Jan Sadeler 1, το μεταφέρει στο έργο του με επιτυχία, ενώ οι διαφορές οφείλονται στη στενότητα του χώρου που αφήνει το ρομβοειδές σχήμα του επιγονάτιου.
1στ. Αγνώστου: Αποκαθήλωση, 18ος αιώνας.
Διαστ.: 1,13x78 εκ., λάδι σε μουσαμά.
Ζάκυνθος. Ναός Αγίου Χαραλάμπη στο Ποτάμι, στην κόγχη της Προθέσεως.
Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006Α, τ. Β΄, 120 κ.ε., εικ. 81-82 όπου και η παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία.
Τις αποκλίσεις της εικόνας του αγνώστου από τη χαλκογραφία του Jan Sadeler 1 και την ενσωμάτωση εικονογραφικών μοτίβων από άλλα θέματα, όπως της μυροφόρου στο αριστερό μέρος της παράστασης, έχουμε ήδη αναφέρει (Ρηγόπουλος, ό.π.). Μένει ακόμη αναπάντητο το ερώτημα που σχετίζεται με την ταύτιση του ζωγράφου και τον ακριβέστερο χρονολογικό προσδιορισμό του έργου και της χρήσης της ελαιογραφίας. Η εικόνα δεν είναι η μόνη στην εκκλησία του αγίου Χαραλάμπη η οποία βασίστηκε σε φλαμανδικά χαρακτικά. Στην παρούσα εργασία θα μνημονεύσουμε τις εικόνες του ναού αυτού που ζωγραφίστηκαν με βάση φλαμανδικά χαρακτικά, όπως Ο διάπλους του Νείλου ποταμού, Το κήρυγμα του Προδρόμου, Η Ανάσταση κ.ά.
1ζ. Αγνώστου: Αποκαθήλωση, 18ος αιώνας.
Ζάκυνθος. Στου Αμούντη ή στα Καστέλια. Ναός Αγίας Αικατερίνης. Πέτασμα Ωραίας Πύλης.
Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006Β΄, τ. Β΄, 128, εικ. 90.
Στυλιστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της εικόνας δεν επιτρέπουν την ανεπιφύλακτη απόδοσή της στον Θεόδωρο Παπαντώνη ή Γεωργανά, ενώ δεν παρουσιάζει δυσχέρειες η ανίχνευση του φλαμανδικού χαρακτικού του Jan Sadeler 1. Οι επιζωγραφίσεις μεταποίησαν τη μορφή και την προσάρμοσαν σε άλλο γούστο και αισθητική.
ΙΙ Cornelis Cort
1. Cornelis Cort: Αποκαθήλωση, 1568.
Διαστ.: 28,4x21,2 εκ.
Πηγή: Λουκάς, 23, 50-56.
Ο Cornelis Cort χαλκογράφησε σχέδιο του Girolamo Muziano.
Χρονολογία 1568 κάτω δεξιά.
Βιβλιογραφία: H. V., 86• TIB, 52, 86• GdZ III, 42.1 και NHD, Cornelis Cort, part I, 222, αρ. 64, εικ. 64/I, 64 copy a, b και c.
1α. Αγνώστου: Αποκαθήλωση, 18ος αιώνας.
Διαστ.: 32x26 εκ.
ΒΧΜ 1654 προσχέδιο με μολύβι και τέμπερα.
Προέλευση: Αγορά από Γ. Κουρτελέση στην Κέρκυρα.
Βιβλιογραφία: Ο Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, 414, αρ. 417.
Δεν είμαι σε θέση να προτείνω φορητή εικόνα ή μνημειακή ζωγραφική η οποία θα έχει γίνει με βάση το προσχέδιο του Βυζαντινού Μουσείου. Εκείνο όμως που είναι βέβαιο είναι ότι ο άγνωστος ζωγράφος του προσχεδίου αντέγραψε χαρακτικό του Cornelis Cort που έγινε σε σχέδιο του Girolamo Muziano. Η χαλκογραφία που χρησιμοποιήθηκε για το προσχέδιο δεν είναι βέβαιο αν είναι του 1568 ή αντίγραφό της (copy b), που χρονολογείται το 1572. Ο σχεδιαστής προτίμησε να αναπαραγάγει ένα έργο με αυξημένες τις συνθετικές απαιτήσεις και τη δραματική έκφραση, και το εγχείρημά του υπήρξε ικανοποιητικό. Στη δοκιμή του αυτή συνεχίζει μια καλλιτεχνική παράδοση στην Κέρκυρα στην οποία τα χαρακτικά του Cornelis Cort δεν ήταν άγνωστα. Σε άλλη εργασία μας που είναι υπό έκδοση αναφέρουμε τα χαρακτικά του Cornelis Cort που χρησιμοποιήθηκαν από μεταβυζαντινούς ζωγράφους.
ΙΙΙ Rubens
1. Paul Rubens: Αποκαθήλωση, 1611-1614
Διαστ. 4,20x3,10 μ.
Βέλγιο, Αμβέρσα. Μητρόπολη.
Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006Α΄, τ. Β΄, 136 κ.ε., εικ. 95 όπου και η βιβλιογραφία για τα χαρακτικά που προέρχονται από σχέδια του Rubens.
1α. Νικολάου Καντούνη: Αποκαθήλωση, τέλη 18ου-αρχές 19ου αιώνα.
Διαστ. 142x67,8x15 εκ.
Λάδι σε ξύλο.
Μουσείο Ζακύνθου, αρ. 150.
Προέλευση: Από το ναό των Αγίων Αναργύρων.
Βιβλιογραφία: Χαραλαμπίδης, 57, 59• Κονόμος 1988, εικ. 108• Μυλωνά 1998, αρ. 149• η ίδια, Το θείο πάθος, αρ. 19• Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 64 και Ρηγόπουλος 2006Α΄, τ. Β΄, 134 κ.ε., εικ. 94.
Στη διαπραγμάτευση της εικόνας του Καντούνη μας δόθηκε η ευκαιρία να σημειώσουμε τα ερμηνευτικά ολισθήματα του Χαραλαμπίδη και όσων ακολουθούν την προσέγγισή του με βάση νεότερη βιβλιογραφία• διορθώθηκαν αδυναμίες σχετικές με την ταύτιση των προσώπων που συμμετέχουν καθοιονδήποτε τρόπο στην Αποκαθήλωση• προτάθηκε ως πλησιέστερο προς το έργο του Καντούνη χαλκογραφία του Lucas Vorsterman η οποία απέδωσε σχέδιο του Rubens (Ρηγόπουλος 2006Α΄, τ. Β΄, 136). Πριν από τον Καντούνη άγνωστος μεταβυζαντινός ζωγράφος θα αντιγράψει έργο του Rubens για την ιστόρηση της Βρεφοκτονίας (2006Β΄, τ. Β΄, 67 κ.ε., εικ. 112-114• βλ. αναφορά στο έργο αυτό στην ενότητα για την παιδική ηλικία του Χριστού).
1β. Σπυρίδωνος Γαζή: Αποκαθήλωση.
Λευκάδα. Ναός Αγίου Χαραλάμπη. Εικόνα στο αέτωμα του τέμπλου.
Βιβλιογραφία: Σολδάτου, Χριστιανική ζωγραφική. Η μεταβυζαντινή και επτανησιακή τέχνη στις εκκλησίες και τα μοναστήρια της Λευκάδας (15ος-20ός αι.), 320, εικ. 336.
Οι αποκλίσεις από το έργο του Rubens θα συσχετισθούν όχι με πρωτοβουλία του Γαζή αλλά με ενδιάμεσα χαρακτικά που οφείλονται σε διαφορετικά σχέδια του Rubens. Με το έργο αυτό διευρύνεται ο αριθμός των έργων του Γαζή που μιμούνται δυτικά πρότυπα, συνήθως ιταλικά και με έργα φλαμανδικά. Η θέση του έργου στο αέτωμα του τέμπλου πιθανόν να οφείλεται στον Γαζή.
1γ. Διονυσίου Καρούσου: Αποκαθήλωση, 1971.
Ελαιογραφία σε μουσαμά.
Αθήνα. Ναός Χρυσοσπηλιώτισσας.
Βιβλιογραφία: Γιάννης Ρηγόπουλος, «Δυτικές επιδράσεις στο ζωγραφικό "διάκοσμο" του ναού της Χρυσοσπηλιώτισσας στην οδό Αιόλου και η υποδοχή των έργων του Julius Schnorr von Cardsfeld από τους νεοέλληνες ζωγράφους», Ανάτυπο από τον τόμο Α΄ Επιστημονικό Συμπόσιο της Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης. Πρακτικά, Αθήνα 2009, 206-207, εικ. 14.
Ο Διονύσιος Καρούσος θα επαναλάβει την τοιχογραφία της Χρυσοσπηλιώτισσας στο ναό του Ιωάννου του Προδρόμου στο Μαρκόπουλο (Γιάννης Ρηγόπουλος, «Οι τοιχογραφίες του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Ιωάννη στο Μαρκόπουλο και τα ναζαρινά τους πρότυπα», Αφιέρωμα στα 100 χρόνια από τα εγκαίνια του Ιερού Ναού Αγίου Ιωάννου Μαρκοπούλου. Πρακτικά διημερίδας Μαρκόπουλο 15-16 Μαΐου 2004, 196-197, εικ. 14-15). Και στις δύο τοιχογραφίες (Χρυσοσπηλιώτισσας και Μαρκόπουλου) ο Καρούσος θα χρησιμοποιήσει ως πρότυπο έργο του Rubens, αλλά δεν θ’ αντιγράψει το μοντέλο του δουλικά. Οι διαφορές, οι παραλείψεις, οι προσθήκες στα έργα του Καρούσου έχουν επισημανθεί (Ρηγόπουλος, ό.π.).
Το εν λόγω έργο του Φλαμανδού ζωγράφου θα γίνει αντικείμενο και σε έργα άλλων ζωγράφων σε αθηναϊκές εκκλησίες, όπως στις εκκλησίες του Αγίου Δημητρίου και των Αγίων Αναργύρων του Ψυρρή (αυτόθι). Η έρευνα όσον αφορά τη χρησιμοποίηση της Αποκαθήλωσης του Rubens από νεοέλληνες ζωγράφους είναι αποσπασματική και τα δείγματα τυχαία• το ίδιο ισχύει γενικότερα για την πρόσληψη των δυτικών έργων της Αναγέννησης, του Μπαρόκ, του Νεοκλασικισμού κ.ά.
Γ. Γαλλικά πρότυπα
Ι Πορφυρίου Κονίδη: εικόνα στο ναό της Αγίας Μαύρας στο Μαχαιράδο Ζακύνθου, 1868.
Κάηκε (Ρηγόπουλος 2006Β΄, τ. Β΄, αρ. 2.31, εικ. 96-97).
Πρότυπο της εικόνας: χαλκογραφία που έγινε σε σχέδιο του Le Brun (αυτόθι).
ΙΙ Αγνώστου: σε εικόνα από τη Ζάκυνθο (Ν. Χατζηδάκη, Εικόνες της Συλλογής Βελιμέζη, 370 κ.ε., εικ. στις σελ. 371 και 373).
Πρότυπο: έργο του Jean Baptist Jouvenet (αυτόθι).