ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΑΚΡΟΑΤΗ γράφει η ΜΑΡΙΑ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ
«Έφυγε η ζωή μας ή έφυγαν πουλιά απ’ την παλάμη του Θεού;»
Από τη συλλογή «Σαν Πνοή του Αέρα» του Γιώργου Σαραντάρη
Καλεσμένη στην εκδήλωση για τα 70 χρόνια από το ταξίδι του Γιώργου Σαραντάρη «στους τόπους που αγγέλλουν τον ουρανό και συνομιλούν με τον ήλιο», και όση ώρα περιμένω την έναρξή της, φέρνω συνέχεια στο νου μου το μοναδικό εκείνο κείμενο του Οδυσσέα Ελύτη «Τα Όνειρα. Οι άνθρωποι και οι τόποι» από τα Ανοιχτά Χαρτιά. Κι ήταν σα να βρίσκομαι κι εγώ σ’ εκείνο το μεγάλο καράβι, το αραγμένο σε μια έρημη ακτή. Παίρνω το κατόπι τους δύο ποιητές προς το μόλο και αθέατη, παρακολουθώ τη σκηνή της συνάντησής τους. Ακουμπισμένος σ’ ένα στύλο με την παλιά του γκαμπαρτίνα και ανασηκωμένο το γιακά ο Γιώργος Σαραντάρης, χαμογελά καθώς βλέπει τον ομότεχνό του να πλησιάζει ενώ ο άλλος μοιάζει να ενοχλείται με το αδιόρατο εκείνο ειρωνικό χαμόγελο του φίλου του. Οι λέξεις που πιάνω από το διάλογό τους σκόρπιες: «Πώς έχεις αλλάξει! Και η ποίησή σου έχει αλλάξει….», παρατηρεί ο πρώτος. Προχωρούν για ν’ ανέβουν στο πλοίο. Κάποιος τους σταματά, «Ο κύριος δεν μπορεί να περάσει, δεν είναι ταξιδιώτης· μόνο οι ζωντανοί ταξιδεύουν, αυτό το ξέρετε». Ο Σαραντάρης γελά ηχηρά μ’ αυτό το χαρακτηριστικό ιταλιάνικο τρόπο που είχε και του λέει. «Είδες τι αλαζόνες που είναι οι ζωντανοί; Νομίζουν ότι ταξιδεύουν», κι ύστερα γυρνώντας τη ράχη του χάνεται… Ο άλλος Ποιητής, ο Ελύτης, τρέχει και τον αναζητά. Το τοπίο εφιαλτικό. Ας ήταν να βρει έναν για να τον ρωτήσει, όμως ούτε ψυχή. Και ξαφνικά στο βάθος νάτος, να φεύγει σαν αερικό. Η γκαμπαρτίνα του είναι ανοιχτή στον αέρα κι απ’ το κεφάλι του κρέμεται και τινάζεται πάνω στους ώμους του μια χαίτη ωραία μακριά μαλλιά σαν κοπέλας. Ενώ αυτός, μπλεγμένος μέσα σ’ ένα συρματόπλεγμα από κείνα με τα αγκάθια, ανήμπορος ακόμα και για ένα βήμα, τον παρακολουθεί από μακριά να χάνεται στο βαγόνι ενός τρένου που δεν ξεκινά και κλαίει απαρηγόρητα πιασμένος από το συρματόπλεγμα. Του ψιθυρίζω: Έχεις ένα μικρούτσικο βιβλιαράκι που σου χάρισε, «Οι Αγάπες του Χρόνου», γράφει απ’ έξω. «Όλα είναι δυνατόν να σωθούν από ένα μονάχα στίχο», απαντά ο Ελύτης και χάνεται κι αυτός ενώ η ηχώ από τα λόγια του που επαναλαμβάνει συνέχεια προτού να αργοσβήσει, φέρνει στ’ αυτιά μου τούτες τις φράσεις: «Δεν έχω γνωρίσει μορφή πνευματικού ανθρώπου αγνότερη από τη δική του… ζούσε με το τίποτα και δεν του χρειαζότανε τίποτα άλλο έξω από την Ποίηση… Έτσι όμως είχε φτάσει στο σημείο να μπορεί να υψώνει τα ασθενικά του μάτια ως τις Πλατωνικές Ουσίες… επί τέλους να κάποιος αδικημένος από τη φύση, φτωχός, έρημος που στρέφει το κάτοπτρο από την ύβρη της ζωής προς το θαύμα της…». Κι ύστερα με οργισμένη φωνή: «θέλω να καταγγείλω το επιστρατευτικό σύστημα της εποχής εκείνης και που, άγνωστο πως, κατάφερνε να κρατά στα γραφεία και τις επιμελητείες όλα εκείνα τα χοντρόπετσα θηρία των Αθηναϊκών ζαχαροπλαστείων και να ξαποστέλνει στην πρώτη γραμμή άνθρωπο σαν αυτό το αγνό και ανυπεράσπιστο πλάσμα. Έναν εύθραυστο διανοούμενο που μόλις στεκόταν στα πόδια του, που όμως είχε προφτάσει να κάνει τις πιο πρωτότυπες και γεμάτες από αγάπη, σκέψεις για την Ελλάδα και το μέλλον της. Ήταν σχεδόν μια δολοφονία».
Ήταν σχεδόν δολοφονία επαναλάμβανα κι εγώ, ενώ το αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη γέμιζε ασφυκτικά. Ήταν όλοι παρόντες για να τιμήσουν τον Ποιητή, Φιλόσοφο, Δοκιμιογράφο της γενιάς του 30, Γιώργο Σαραντάρη. Οι φίλοι του Μουσείου Μπενάκη και το πολιτιστικό σωματείο «Γιώργος Σαραντάρης» διοργάνωσαν μια βραδιά μνήμης, με προεξάρχοντα τον μόνο επιζώντα φίλο του, τον ακαδημαϊκό και φιλόσοφο, Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο, επίτιμο πρόεδρο του σωματείου που φέρει το όνομα του Ποιητή. Ξεχωριστή η ευγενική παρουσία του Λαογράφου και φιλολόγου κ. Μιχάλη Μερακλή και της συγγραφέως Ολυμπίας Καράγιωργα που αφιέρωσε 30 χρόνια από τη ζωή της για να μελετήσει τα άγνωστα ως τότε χειρόγραφα, «Ποίηση και Φιλοσοφία», του ποιητή, τα διασωθέντα από την εξαδέρφη του κα Λούλα Μίχα- Καλοδίκη η οποία και της τα εμπιστεύθηκε.
Στην αρχή προβλήθηκε, σε αφήγηση Κώστα Καστανά, το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ για το Γιώργο Σαραντάρη, του Τάσου Ψαρρά, το οποίο και δώρισε στο Σωματείο. Στη συνέχεια ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος με το συναρπαστικό λόγο του, αποκάλεσε το φίλο του «Άγιο των Γραμμάτων» και άνθρωπο με ευγένεια πνεύματος. Είναι ένας ποιητής με Ελληνική πνευματικότητα και Γαλλική παιδεία, με σπάνια οξυδέρκεια και παρρησία. Στο Σαραντάρη εμπιστεύθηκε ο Ελύτης τα πρώτα του ποιήματα. Εκείνος όταν τα διάβασε πήγε αμέσως στον Κατσίμπαλη και του είπε: «Γεννήθηκε ένας μεγάλος ποιητής» και εννοούσε τον Ελύτη. Δεν είπε τίποτα για τον εαυτό του. Εδώ, ο καθηγητής, ανέφερε για το πώς το επώνυμο του ποιητή, Αλεπουδέλης, έγινε Ελύτης: από το όνομα του Γάλλου ποιητή Πωλ Ελυάρ, όπου άλλαξαν την κατάληξη αρ σε της και δημιουργήθηκε το Ελύτης.
Ας μου επιτραπεί να κάνω μια μικρή παρένθεση σ’ αυτό το σημείο για να αναφέρω την εξαιρετική, κατά τη γνώμη μου, ερμηνεία που έδωσε η συγγραφέας και φιλόλογος Μαρία Δελήτσικου- Παπαχρήστου για το «Ελύτης» όταν μιλούσαμε για τον ποιητή: «Το πιο ερωτικό από τα γράμματα, το Λ , ανάμεσα στο Ε του έρωτα και το Υ, το ελληνικότερο απ’ όλα τα Ελληνικά αφού ως Υ Graecum είναι γνωστό σε όλα τα αλφάβητα της Εσπερίας. Το Λ του Απόλλων, του Ήλιου, και του Λόγου, ανάμεσα στο Ε και Υ, εὖ.
Στον Μαρινάκη, συνέχισε ο καθηγητής, ανήκει η τιμή της διάσωσης του έργου του Σαραντάρη, το οποίο η σύζυγός του παρέδωσε στη Βικελαία Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου. Η πολιτική δεν του πήγαινε λέει ο Μαρινάκης, ωστόσο ήταν πολιτικό άτομο με την πρωταρχική έννοια της λέξης. «Ο ποιητής είναι ανώτερος από τον πολιτικό, μιλάει για πράγματα που είναι αιώνια ενώ ο πολιτικός για τα πρόσκαιρα», έλεγε ο Σαραντάρης.
Γόνος μεγαλεμπόρων, ζούσε στην Ιταλία σε αστικό, προοδευτικό περιβάλλον. Σπούδασε Νομικά στη Μπολόνια αλλά ενδιαφέρθηκε μόνο για την ποίηση και τη φιλοσοφία. Λειτουργούσε ως ποιητής και φιλόσοφος. Το φιλοσοφικό του έργο έχει αφετηρία τον Παρμενίδη και τον Πλάτωνα. Λάτρης της «καθαρής ποίησης», γνώριζε τα αισθητικά ρεύματα των διανοητών της Ευρώπης. Έγραψε σε ελεύθερο στίχο. Επηρεάστηκε από την Ιταλική ποίηση, τον Ντοστογιέφσκι, τις φιλοσοφικές ιδέες των Nietzsche , Kierkegaard και από τον υπαρξισμό. Εισηγητής της υπαρξιακής φιλοσοφίας στην Ελλάδα, ο Σαραντάρης υπήρξε υπαρξιστής πριν από τον Σαρτρ. Το έργο του, όπως συμβαίνει με κάθε καινούργιο, δεν εκτιμήθηκε όσο θα έπρεπε στην εποχή του. Επηρέασε όμως τα Ελληνικά ποιητικά δρώμενα. Ο Οδυσσέας Ελύτης είναι από τους πρώτους που αναγνώρισαν την αξία του καθώς και ο Γιάννης Σκαρίμπας που χαρακτήρισε την ποίησή του μοντέρνα, νεωτερική. Στους λογοτεχνικούς κύκλους της Αθήνας του μεσοπολέμου η ποίηση του Σαραντάρη θεωρήθηκε πρωτοποριακή. Το 1931 φτάνει στην Ελλάδα, Δρ. του Πανεπιστημίου Νομικής της Macerata για να εκπληρώσει τη στρατιωτική του θητεία. «Είμαστε όλοι μαζί», έλεγε, «Όμως μόνος του ο καθένας αντιμετωπίζει το απρόσωπο σύμπαν». Το καλοκαίρι του 1940 εκμυστηρεύεται στο Δεσποτόπουλο: «Φοβάμαι ότι θα γίνει πόλεμος, θα μας επιστρατεύσουν, δε φοβάμαι μη σκοτωθώ αλλά μη σκοτώσω». Δε σκότωσε. Σκοτώθηκε ο ίδιος στην πρώτη γραμμή του αλβανικού μετώπου κατά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και πέθανε στα 33 του χρόνια. Τέλος, ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, φέρνοντας στο νου του την τελευταία συνάντησή του με τον Νομπελίστα Ποιητή, θυμάται και την παρατήρησή του, ότι ο Σαραντάρης είναι ο μεγαλύτερος ποιητής της γενιάς του 30.
Παίρνοντας στη συνέχεια το λόγο η συγγραφέας Ολυμπία Καράγιωργα, αναφέρθηκε στην πρώτη επαφή της με το έργο του ποιητή. Νεαρή καθηγήτρια, δίδασκε στη Σχολή Μωραΐτη. Μια μέρα στην τάξη της είδε ένα βιβλίο με ποίηση του Γιώργου Σαραντάρη. Οι μαθητές της, της είπαν ότι ανήκει στον Καθηγητή τους κύριο Μιχάλη Μερακλή και αμέσως σχολίασε: Ο Μιχάλης Μερακλής δίδασκε στους μαθητές της Σχολής Μωραΐτη Γιώργο Σαραντάρη! Όταν ακόμα οι φιλόλογοι τον αγνοούσαν. Και που να το φανταζόταν ότι ο άγνωστος ως τότε σε κείνη ποιητής θα αποτελούσε αντικείμενο μακροχρόνιας μελέτης αποτέλεσμα της οποίας ήταν το βιβλίο της «Γιώργος Σαραντάρης ο Μελλούμενος», η έκδοση του οποίου συνάντησε μεγάλες δυσκολίες. Η μελέτη των χειρογράφων του ποιητή, τόνισε η συγγραφέας, την οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο Σαραντάρης μέσα από την ποίηση και τη φιλοσοφία θυμίζει στην Ελλάδα και στην ανθρωπότητα γενικότερα τις απόλυτες αξίες: ΘΕΟΣ - ΦΥΣΗ - ΑΝΘΡΩΠΟΣ , αξίες, που κυριαρχούν σε όλο του το έργο και που έχει ανάγκη να ενστερνιστεί και σήμερα η ανθρωπότητα. Θα πρόσθετα στις αξίες που ανέφερε η κυρία Καράγιωργα και την Ποίηση, γιατί όπως γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης, στα «Ανοιχτά Χαρτιά», «Ήταν εκείνη το έσχατο καταφύγιο της ελπίδας μας μέσα στη γενική καταφρόνια, το μόνο άπαρτο απέναντι στις σκοτεινές δυνάμεις οχυρό».
Τέλος, η ακούραστη πρόεδρος του σωματείου, Δρ. Εύη Καλοδίκη, επέδειξε τα βιβλία που έχουν γραφτεί για τον τιμώμενο ποιητή από τους Μιχάλη Μερακλή, Γ. Μαρινάκη, Σωτήρη Γουνελά, Ζήσιμο Λορεντζάτο, Σοφία Σκοπετέα και Ν. Παπαθανασόπουλο. Η εκδήλωση έκλεισε με την εξαίσια ερμηνεία της μελοποιημένης ποίησης του Γιώργου Σαραντάρη από τη Μαρίζα Κωχ και Νένα Βενετσάνου, ποίηση που είναι εγγεγραμμένη και σε CD.
Αποχωρώ και σκέπτομαι τον Οδυσσέα Ελύτη να νιώθει όπως ο αμαρτωλός μπροστά στον πνευματικό του όταν παρέδιδε στο Σαραντάρη τα πρώτα του καλλιγραφημένα χειρόγραφα. Κάπως έτσι νιώθω κι εγώ τούτη την ώρα καθώς προσπαθώ να αποτυπώσω στο χαρτί τη συγκίνηση, τη πνευματική ευρωστία των ομιλητών, το πάθος και τον ποιητικό τους λόγο. Μόνη μου εξιλέωση, να ξανανοίξω τον Ungaretti και να διαβάσω το περίφημο ποίημα που διάβαζαν κι εκείνοι “Memoria d’ Ofelia d’ Aldo” και να το «μάθω απ’ έξω»…. όπως εκείνοι…
