© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Τρίτη 7 Ιουνίου 2011

Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστασίου: ΠΑΝΘΡΗΣΚΕΙΑΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ

[Λόγος κατά την τελετή αναγόρευσής του σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Κέρκυρα, 20 Μαρτίου 2007]


Στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰῶνος εἶχαν διατυπωθεῖ πολλές προβλέψεις ὅτι ἡ θρησκεία σύντομα θά ἔσβηνε στήν Εὐρώπη. Στό ξεκίνημα ὅμως τοῦ 21ου αἰῶνος, παράλληλα μέ τήν ἐκκοσμίκευση καί τή θρησκευτική ἀδιαφορία, παρατηρεῖται σέ παγκόσμια κλίμακα μιά ἀναζωπύρωση τοῦ θρησκευτικοῦ ἐνδιαφέροντος γιά τό Ὑπερβατικό, γιά τό Θεῖο. Μιά μεταφυσική ἀναζήτηση μέ μεγάλη ρευστότητα. Ὁρισμένοι ζητοῦν νά τήν ἱκανοποιήσουν μέ θρησκευτικές ἀντιλήψεις ἰνδικῆς προελεύσεως (ἰνδουϊστικές ἤ βουδδιστικές σχολές κ.λπ.). Ἔτσι, συχνά προσφέρονται στό ἀνυποψίαστο κοινό μεταλλαγμένα προϊόντα διαφόρων θρησκευτικῶν θεωριῶν ποικίλης προελεύσεως, πού προτείνουν μιά ἀόριστη πνευματικότητα ἡ ὁποία τελικά ὁδηγεῖ σέ ἕνα ἀπροσδιόριστο κενό.

Σέ μεγαλύτερο ὅμως βαθμό, τό κοινό τῆς Εὐρώπης ἐπηρεάζεται τελευταίως ἀπό περίεργες μεταφυσικές ἰδέες. Χαρακτηριστικά τήν ἀποκαλύπτουν τά μπέστ σέλλερ τῆς παιδικῆς λογοτεχνίας. Γιά τά παιδιά τοῦ 20οῦ αἰῶνος, ἕνας ἀπό τούς πιό ἀγαπημένους ἥρωες ἦταν ὁ Oliver Twist τοῦ Dickens. Στίς ἀρχές τοῦ 21ου αἰῶνος, τή θέση του ἔχει πάρει ὁ Χάρυ Πότερ τῆς G. K. Rowling. Στήν ἱστορία τοῦ Oliver Twist, τό Καλό καί τό Κακό προσδιορίζονται σέ μεγάλο βαθμό μέ κοινωνικούς ὅρους. Στίς περιπέτειες τοῦ Χάρυ Πότερ, αὐτά ἀνήκουν στή σφαίρα τῆς μεταφυσικῆς καί ἐκπορεύονται ἀπό τή μοίρα. Στήν πρώτη περίπτωση, ἡ τραγικότητα τῆς ζωῆς μεταμορφώνεται μέ τήν παρέμβαση ἑνός εὐγενοῦς διανοουμένου. Ἀντίθετα, ὁ ἥρωας τῶν σημερινῶν παιδιῶν βρίσκει καταφύγιο στόν σκοτεινό κόσμο τῆς φαντασίας, διότι τό ὁρατό περιβάλλον τοῦ εἶναι ἐχθρικό. Τό μαγικό ραβδί στό χέρι του ἀλλάζει τήν εἰκόνα τοῦ κόσμου. Πρόθεσή του εἶναι νά ὁρίσει τό περιβάλλον του χρησιμοποιώντας μεταφυσικές ἀόρατες δυνάμεις τοῦ σύμπαντος.

Ἡ ἐκπληκτική ἐπιτυχία τοῦ βιβλίου στό εὐρύ ἀναγνωστικό κοινό σέ πάρα πολλές χῶρες φανερώνει τήν ἰδιαίτερη γοητεία πού ἀσκεῖ σήμερα ἡ φυγή στό φανταστικό, σέ κόσμους μαγικούς. Συγχρόνως ὅμως φανερώνει τό ἐνδιαφέρον γιά μιά περιοχή, πού ὑπερβαίνει τήν κλασική λογική στήν ὁποία στηρίχθηκε ὁ Εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός, δίνοντας ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη στή κριτική λειτουργία τοῦ ὀρθοῦ λόγου σέ ὅλα τά ἐπίπεδα.

Τά θρησκευτικά ἐνδιαφέροντα καί οἱ κοινότητες πού τά ἐκπροσωποῦν ἐξακολουθοῦν νά διαδραματίζουν σοβαρό ρόλο στή σύγχρονη Εὐρώπη, ἡ ὁποία παρουσιάζει σήμερα μιά γενικότερη πολυμορφία. Ὅπως ἐπισήμανε ὁ Γιῶργος Θεοτοκᾶς στό βιβλίο του Ἐλεύθερο πνεῦμα, “Ἡ Εὐρώπη εἶναι ἕνα σύμπλεγμα ἀπό ἄπειρες ἀντιθέσεις. Διαφορετικές καί πολύ συχνά ἀντίθετες ψυχικές διαθέσεις γεννιοῦνται στόν Βορρᾶ καί τή Μεσημβρία, στή Δύση καί τήν Ἀνατολή. … Τό εὐρωπαϊκό πνεῦμα προϋποθέτει τήν κατανόηση τῆς ἁρμονίας τοῦ εὐρωπαϊκοῦ συνόλου. … Ἡ μεγάλη ἀξία αὐτοῦ τοῦ συνόλου εἶναι ὅτι κατόρθωσε νά ἑνώσει σέ μιά ἀνώτερη σύνθεση τίς ἀντιθέσεις πού τό ἀποτελοῦν” i. Οἱ ἀντιθέσεις στήν Εὐρώπη συνυφαίνονται μέ τίς μεταφυσικές πεποιθήσεις τῶν πολιτῶν της, τίς ἀρχές καί παραδόσεις πού ἔχουν οἱ διάφορες θρησκευτικές κοινότητες.

Α΄

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ


1. Κατά πλειοψηφία, οἱ Εὐρωπαῖοι εἶναι, ὡς γνωστόν, χριστιανοί. Εἶναι ὅμως ἀπό αἰῶνες διηρημένοι σέ διάφορες Ἐκκλησίες καί Ὁμολογίες. Ὑπενθυμίζω λιτά ὅτι ξεχωρίζουν τρία σύνολα: Οἱ Ρωμαιοκαθολικοί, πού ἀποτελοῦν τό πιό συσπειρωμένο συγκρότημα∙ οἱ Ὀρθόδοξοι, ὀργανωμένοι σέ Αὐτοκέφαλες τοπικές Ἐκκλησίες∙ καί οἱ Διαμαρτυρόμενοι, διαφοροποιημένοι σέ μεγαλύτερες ἤ μικρότερες ὁμάδες. Ὅλες οἱ χριστιανικές κοινότητες διακρίνονται γιά μιά ἔντονη ἱστορική αὐτοσυνειδησία.

Ὁ βασικός ὅρος στίς εὐρωπαϊκές γλῶσσες γιά τή θρησκεία εἶναι religion (Religion, religione). Σύμφωνα μέ τήν πιθανότερη ὑπόθεση, ἡ λέξη δηλώνει ἀφ’ ἑνός τόν δεσμό μέ τό Θεῖο καί ἀφ’ ἑτέρου τόν δεσμό ὁ ὁποῖος ἑνώνει τούς ἀνθρώπους πού συμμερίζονται κοινές θρησκευτικές πεποιθήσεις. Ὁ ὅρος ὑπαινίσσεται ταυτόχρονα διαχωρισμό ἀπό κάτι ἀλλά καί ἑνότητα τῶν μελῶν μιᾶς συγκεκριμένης κοινότητος ii.

Τό δεύτερο χαρακτηριστικό, ἡ ὀργανωμένη κοινότητα ἐπί τῇ βάσει θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων, θά ἔλεγα, ἡ ὁριζόντια διάσταση, εἶναι προφανής. Ἡ κάθετη ὅμως διάσταση, ἡ σχέση μέ τόν Θεό, ἡ πίστη, παρουσιάζεται συνήθως ἐξασθενημένη. Ὅσο καί ἄν ὁρισμένοι ἀνεπίγνωστα τά συγχέουν, τυπική ὁμολογιακή ταυτότητα καί αὐθεντική πίστη δέν ταυτίζονται. Πολλοί δηλώνουν Καθολικοί, Ὀρθόδοξοι, Λουθηρανοί κ.τ.λ., ἐνῶ συγχρόνως προσθέτουν ὅτι δέν πιστεύουν σέ Θεό∙ π.χ. ἐπίσημη στατιστική στή Σουηδία ἀναγράφει ὅτι οἱ χριστιανοί ἀποτελοῦν τό 91% iii, ἐνῶ παλαιότερη ἔρευνα, τοῦ 1990, ὑπολογίζει τό ποσοστό ὅσων πιστεύουν σέ Θεό στό 45% iv. Βεβαίως, οἱ στατιστικές γύρω ἀπό θρησκευτικά θέματα εἶναι πολύ σχετικές.

2. Ἀναμφισβήτητο πάντως παραμένει τό γεγονός ὅτι ἡ χριστιανική πίστη σέ πολλές ἐκ παραδόσεως χριστιανικές κοινωνίες ἔχει διαβρωθεῖ ἀπό τήν ἀντιθρησκευτική προπαγάνδα καί γενικά τήν ἐκκοσμίκευση πού ἔφερε ἡ Νεωτερικότητα. Σύμφωνα μέ στατιστική τοῦ 1990, σέ 15 χῶρες τῆς Εὐρώπης κατά μέσον ὅρο τό 70% δηλώνουν ὅτι πιστεύουν στόν Θεό, ἀλλά μόνο τό 61% ὅτι πιστεύουν σέ ψυχή, τό 43% σέ ζωή μετά θάνατο, τό 33% σέ ἀνάσταση τῶν νεκρῶν, ἐνῶ τό 40% δέν ἐκκλησιάζονται ποτέ v. Χῶρες πού ὑπέστησαν τή συστηματική ἀθεϊστική ἐκπαίδευση στό παλαιό ἀνατολικό μπλόκ ἐμφανίζουν μεγαλύτερη κάμψη πίστεως. Π.χ. στήν Τσεχία, μόνο τό 33% αὐτοπροσδιορίζονται χριστιανοί vi, ἐνῶ στήν Ἀνατ. Γερμανία τό ποσοστό εἶναι ἀκόμη μικρότερο.

Ἡ ἐκκοσμίκευση στήν Εὐρώπη (σεκουλαρισμός, secularization) δέν εἶναι ὁμοιογενής. Εὔκολα διακρίνονται τρεῖς μορφές: α) Ἡ ἁπλή θρησκευτική ἀδιαφορία. β) Ἡ ἀντιπάθεια καί ἀντίθεση πρός τή χριστιανική πίστη. γ) Ὁ μαχητικός σεκουλαρισμός, πού ζητεῖ νά ἐπιβάλει τίς ἀπόψεις του, νά ἐξοβελίσει τή θρησκεία ἀπό τήν κοινωνική ζωή, νά τήν περιορίσει σέ ἰδιωτική ὑπόθεση. Μέ ἄλλα ἐπιχειρήματα ζητεῖ νά προωθήσει τό παλαιό σοβιετικό πρότυπο γιά τόν περιορισμό τῆς θρησκείας vii. Στή γνωστή διαδικασία τῆς συντάξεως τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Συντάγματος;, οἱ φονταμεταλιστές τῆς laicité εἶχαν ἀποφασιστική ἐπιρροή.

3. Στίς ἀρχές τοῦ 21ου αἰῶνος, μέ ἐντυπωσιακότερο τρόπο πρόβαλε στήν Εὐρώπη ἡ δυναμική τοῦ Ἰσλάμ. Ἡ παρουσία του βέβαια δέν εἶναι κάτι νέο στήν ἤπειρό μας. Ἱστορικά ἔχουν ὑπάρξει διάφορες φάσεις: συγκρούσεως μέ τόν Χριστιανισμό, ἀνοχῆς, συνυπάρξεως. Μουσουλμανικές κοινότητες ὑπάρχουν ἀπό αἰῶνες ὄχι μόνο στά Βαλκάνια ἀλλά καί στή Δυτ. Εὐρώπη. Ὁ μεγαλύτερος ἀριθμός τους στήν ἐποχή μας προέρχεται ἀπό μετανάστες, συνήθως παλαιῶν εὐρωπαϊκῶν ἀποικιῶν. Ὑπολογίζονται σέ περίπου 4 ἑκατομμύρια στή Γαλλία, 2.5 στή Γερμανία, 2 στή Μ. Βρεττανία, μισό ἑκατομμύριο στήν Ὁλλανδία καί ἄλλο τόσο στήν Ἰταλία, 300 χιλιάδες στό Βέλγιο, κ.λπ. viii

Τόν τελευταῖο καιρό, ἰδίως μετά τήν 11η Σεπτεμβρίου 2001, βλέπουμε νά διαμορφώνονται δύο ροπές. Ἀφ’ ἑνός μέν, στίς τάξεις νεαρῶν μουσουλμάνων, μιά στροφή στό ἀκραῖο μαχητικό Ἰσλάμ (ραντικαλισμός), καί σύμπραξη μέ ἰσλαμιστές ἄλλων ἠπείρων σέ τρομοκρατικές ἐνέργειες, ὅπως στό Λονδίνο καί τή Μαδρίτη∙ ἀφ’ ἑτέρου δέ σέ πολλές δυτικές κοινωνίες ἡ ἰσλαμοφοβία. Μιά ἔρευνα ἀπό τό «Εὐρωπαϊκό Παρατηρητήριο γιά τήν ξενοφοβία καί τόν ρατσισμό», πού εἶναι συμβουλευτικό ὄργανο τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου, ἔδειξε ὅτι ἡ ἰσλαμοφοβία στήν Εὐρώπη δυναμώνει. Ὁ ἀριθμός ὅσων διάκεινται ἀρνητικά στούς μουσουλμάνους παρουσίασε αὔξηση κατά 60% σέ ἕνα χρόνο ix. Εὐτυχῶς, δέν λείπουν καί παραδείγματα εἰρηνικῆς συνυπάρξεως μουσουλμάνων καί χριστιανῶν, ὅπως στήν Ἀλβανία καί στήν Ἑλλάδα. Ἐλπίζουμε νά μήν ἀποδειχθοῦν εὔθραυστα.

Ἡ Εὐρώπη βεβαίως, μετέχοντας στά ἀνά τήν ὑφήλιο δρώμενα, φαίνεται ἀποφασισμένη νά ἀντιδράσει δυναμικά. Τό κύριο ὅμως μέλημα γιά τούς Εὐρωπαίους δέν εἶναι απλῶς ἡ καταπολέμηση τῆς ἰσλαμικῆς τρομοκρατίας. Ὅπως καί ἄλλοτε μοῦ δόθηκε ἡ εὐκαιρία νά ἐπισημάνω, τό κρίσιμο σημεῖο γιά τήν ἤπειρό μας σήμερα εἶναι ὅτι τό Ἰσλάμ εἰσέρχεται σέ μία Εὐρώπη στήν ὁποία ἡ χριστιανική συνείδηση καί ζωή εἶναι διαβρωμένες ἀπό τήν ἀδιαφορία καί τήν ἐκκοσμίκευση. Μέ λαούς πού λέγονται μέν χριστιανικοί, ἀλλά δέν ἐμπνέονται ἀπό τίς χριστιανικές ἀξίες, δέν ζοῦν τή χριστιανική πίστη. Αὐτό τό ἔλλειμμα πίστεως, μέ τά πολυποίκιλα κενά πού ἀφήνει, μπορεῖ νά στοιχίσει πολλαπλά στή νέα συνύπαρξη, διευκολύνοντας εὐρύτερη ἐπιρροή τοῦ Ἰσλάμ. Ἕνα θρήσκευμα μέ πίστη καί ἐνθουσιασμό διαθέτει σφρίγος ἐπιδράσεως, πράγμα τό ὁποῖο στερεῖται μία χαλαρή θρησκευτική κοινωνία πού στηρίζει τήν ἰσχύ της πρωτίστως στόν τεχνολογικό ἐξοπλισμό.

Τό πιό σημαντικό λοιπόν γιά τήν πνευματική ἀντίσταση καί δημιουργικότητα τῆς Εὐρώπης εἶναι νά ξαναβρεῖ τήν καρδιά της, τή ζωντανή χριστιανική πίστη. Σ’ αὐτό τό σημεῖο, ἡ εὐθύνη τῆς Ὀρθοδοξίας εἶναι μεγάλη καί ἡ συμβολή της ὀφείλει νά εἶναι οὐσιαστική.

Β΄

Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΤΙΣ ΝΕΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ


1. Σχέσεις μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων. Δογματικά, οἱ Ὀρθόδοξοι τονίζουμε ὅτι ἀνήκουμε «εἰς μίαν, ἁγίαν, καθολικήν καί ἀποστολικήν Ἐκκλησίαν», ὅτι εἴμαστε αὐτή ἡ Ἐκκλησία. Ἀσφαλῶς, ἡ εὐχαριστιακή μας συνείδηση καί ἡ ἐπισκοπική ἀποστολική διαδοχή καί δομή ἐξασφαλίζουν τήν ἑνότητα τῆς Ὀρθοδοξίας. Πρέπει ὅμως νά ὁμολογηθεῖ ὅτι κάθε τόσο ἐμφανίζονται ζητήματα πού τήν πληγώνουν. Κατά καιρούς ἡ κατάσταση ἐπιδεινώνεται, ὄχι λόγω διαφορετικῶν θεολογικῶν τοποθετήσεων ἀλλά ἕνεκα ἄλλων, μή καθαρῶς ἐκκλησιαστικῶν αἰτίων.

Ἀρκετές Ὀρθόδοξες Αὐτοκέφαλες Ἐκκλησίες ἔζησαν σέ περιβάλλον ὁμοιογενές, ἀποτελώντας τή συντριπτική πλειοψηφία τῆς χώρας (π.χ. Ἑλλάδα, Ρουμανία, Σερβία). Ἐξαίρεση σ’ αὐτό ἀπετέλεσε τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τῆς Κωνσταντινουπόλεως –τό ὁποῖο, ὅπως καί τά ἄλλα πρεσβυγενῆ Πατριαρχεῖα, ζεῖ καί ἀκτινοβολεῖ τήν Ὀρθοδοξία σέ περιβάλλον ἀλλόθρησκο. Μέ τίς τελευταῖες ἐξελίξεις, διάφορες Ὀρθόδοξες ὁμάδες, συνήθως μετανάστες ἀπό τήν Ἀνατολική Εὐρώπη, ἔχουν μετακινηθεῖ σέ εὐρωπαϊκές χῶρες. Ἔτσι, σήμερα πολυάριθμες Ὀρθόδοξες ἐνορίες μοιάζουν μέ νησίδες στό ἀρχιπέλαγος τῆς Εὐρώπης.

Στίς συνθῆκες αὐτές διαμορφώνονται διάφορες τάσεις: Ἡ μία τείνει πρός τήν πλήρη προσαρμογή ἤ καί τήν ἀφομοίωση μέ τήν νοοτροπία τῆς πλειοψηφίας. Ἡ ἄλλη τείνει στή δημιουργία γκέττο, γιά νά περισωθεῖ ἡ Ὀρθόδοξη ταυτότητα. Ἔχουμε εὐτυχῶς καί περιπτώσεις, π.χ. στή Γαλλία, ὅπου ἔχει ἀποφευχθεῖ τόσο τό γκέττο ὅσο καί ἡ ἀφομοίωση.

Καθώς ἡ Εὐρώπη ἐξελίσσεται πολιτικά, διακρίνονται δύο ἰδιαίτερες περιοχές: Ἡ Ἑνωμένη Εὐρώπη, ἀφενός, καί ἀφετέρου, οἱ χῶρες πού ἀκόμη βρίσκονται ἐκτός, μέ κύρια πολιτική ὀντότητα τή Ρωσία. Ἡ Ὀρθοδοξία μπορεῖ νά ἀποτελέσει πνευματική γέφυρα πού νά συνδέει ὁλόκληρη τήν εὐρωπαϊκή ἤπειρο, ἀξιοποιώντας τόν πλοῦτο τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ πού δημιουργήθηκε τόσο στή Δύση ὅσο καί στήν Ἀνατολή. Ἡ Ὀρθοδοξία ὀφείλει νά συμβάλει στήν προσπάθεια συνδιαλλαγῆς, στήν ἁρμονική συμβίωση ἡ ὁποία βασίζεται στόν σεβασμό τῶν ἰδιαιτέρων παραδόσεων, σέ μιά ἑνότητα πού στηρίζεται στή συμφιλιωμένη διαφορετικότητα. Βεβαίως, σ’ αὐτή τήν προσπάθεια δέν εἴμαστε μόνοι μας. Ὅλες οἱ χριστιανικές Ἐκκλησίες τῆς Εὐρώπης ὑπογραμμίζουν αὐτό τό χρέος.

Συγχρόνως, οἱ Ὀρθόδοξοι ὀφείλουμε νά ἔχουμε τό θάρρος γιά μιά σοβαρή αὐτοκριτική. Ἡ διαφορά μεταξύ θεωρίας καί πράξεως, τήν ὁποία παρουσιάζουμε, εἶναι ἐνίοτε θεαματική. Ὑπάρχουν πολλές ἀσυνέπειες καί τραυματικές καταστάσεις πού ζητοῦν διορθωτικές κινήσεις. Π.χ., ἡ κατανόηση τῶν σχέσεων Ἔθνους καί Ὀρθοδοξίας, τά ὁποῖα πολλές Αὐτοκέφαλες Ἐκκλησίες ταυτίζουν. Διάφορα ἐπίσης φολκλορικά στοιχεῖα ἀλλοιώνουν τήν καθαρότητα τῶν παραδόσεων καί τῆς λατρευτικῆς μας ζωῆς – τόσο, πού συχνά νά βλέπουμε μιά «Ὀρθοδοξία μπαρόκ».

Ἕνα ἄλλο λεπτό θέμα εἶναι ἡ ἑρμηνεία καί ἐφαρμογή τῶν Ἱερῶν Κανόνων στή σύγχρονη ζωή. Ὁρισμένοι τούς ἐπικαλοῦνται ὅπως οἱ Ἑβραῖοι τό Ταλμούδ. Οἱ Κανόνες ὅμως δείχνουν κατεύθυνση σκέψεως καί συμπεριφορᾶς. Εἶναι ποιμαντικά μέτρα‐φάρμακα, πού σκοπό ἔχουν τή θεραπεία καί τήν ὀρθή καθοδήγηση τοῦ πάσχοντος ἀνθρώπου. Ἡ δόση ἐντούτοις καί ἡ τελική χρήση τῶν φαρμάκων ἐπαφίεται στόν ἰατρό, τελικά σέ ἕνα ὑπεύθυνο στήν Ἐκκλησία πρόσωπο, στόν Ἐπίσκοπο, ὁ ὁποῖος εἶναι «εἰς τύπον καί τόπον Χριστοῦ». Ὑπάρχουν Κανόνες πού ἤδη στήν πράξη ἔχουν τεθεῖ ἀπό τήν ἐκκλησιαστική συνείδηση σέ ἀχρηστία∙ π.χ. ἕνας Κανών, ἀπαγορεύει μέ ποινές τό νά συμφάγει Ὀρθόδοξος κληρικός μέ Ρωμαιοκαθολικό.... [«Μεθ’ οἱουδήποτε τῶν ἑτεροδόξων ἡ συνεστίασις γέγονε, μετανοίᾳ ἀξιολόγῳ ὁ συνεστιασθείς τοῦ ἐγκλήματος ἀπολέλυται», μέ ποινή ἀναλόγως τῆς περιπτώσεως, «ἐν δυσίν ἤ τρισί τεσσαρακοσταῖς»] x. Ἄλλος Κανών γράφει: «ὅτι οὐ δεῖ ὁδοιπορεῖν ἄνευ ἀνάγκης ἤ βίας ἐν Κυριακῇ» xi.

Συχνά ἡ προσοχή πολλῶν ἀποσπᾶται σέ ἐπί μέρους καί παραθεωροῦνται τά βαρύτερα τοῦ νόμου: «ἡ κρίσις καί τό ἔλεος». Εὔκολα ὑμνοῦμε τή χριστιανικῆ ἀγάπη, ἀλλά τήν περιορίζουμε στόν ἑαυτό μας, τό πολύ‐πολύ, στούς δικούς μας, ἀδιαφορώντας γιά τόν ἄλλο, τόν ξένο, τόν διαφορετικό. Ἐκθειάζουμε τή λιτότητα καί τήν ταπείνωση, ἐνῶ κινούμεθα στούς ρυθμούς τῆς ἀνέσεως, τῆς χλιδῆς καί τῆς ἀλαζονείας. «Τί δέ μέ καλεῖτε, Κύριε, Κύριε,», θά μᾶς ἔλεγε καί σήμερα ὁ Χριστός, «καί οὐ ποιεῖτε ἅ λέγω» (Λουκ. 6:46).

2. Οἱ σχέσεις μας μέ τούς ἄλλους χριστιανούς ἔχουν περάσει ἀπό διάφορες φάσεις. Σήμερα, διακρίνονται δύο τοποθετήσεις: Τήν πρώτη ἐκπροσωπεῖ μία νοοτροπία κλειστή, καχυποψίας γιά τούς ἄλλους, ἡ ὁποία συχνά ἀνατρέχει στό παρελθόν μέ ἀρνητικά ἰδεολογήματα καί ἐπισημαίνει τούς κινδύνους ἀπό τίς ἐπαφές μέ τίς ἄλλες χριστιανικές ὁμολογίες. Τή δεύτερη ἐκφράζουν ὅσοι πιστεύουν στήν προσέγγιση καί συνεργασία τῶν χριστιανῶν. Συνήθως οἱ πρῶτοι θέτουν τό ἐρώτημα: Καί τί ἔχουμε νά πάρουμε ἀπό τή Δύση; Οἱ δεύτεροι τονίζουν ὅτι ἡ ὀρθή τοποθέτηση εἶναι: Τί μποροῦμε ἐμεῖς νά προσφέρουμε; Καί ἀσφαλῶς, πολλά ἔχουμε νά μοιρασθοῦμε ἀπό κοινοῦ. Κάτι αὐτονόητο, πού ὅμως εὔκολα παραθεωροῦν ἀρκετοί Ὀρθόδοξοι, εἶναι ὅτι οἱ ἄλλοι Εὐρωπαῖοι δέν ἐπέλεξαν, μέ διάθεση νά προσχωρήσουν σέ αἵρεση, τή χριστιανική ὁμολογία στήν ὁποία σήμερα ἀνήκουν, ἀλλά γεννήθηκαν σέ χώρα στήν ὁποία ἐπί αἰῶνες ἡ ὁμολογία αὐτή ἐπικρατεῖ. Π.χ. ὁ Νορβηγός στή Λουθηρανή Ἐκκλησία, ὁ Σκωτσέζος στήν Πρεσβυτεριανή. Πῶς τούς κρίνουμε διότι δέν εἶναι Ὀρθόδοξοι;

Οἱ ὑπερσυντηρητικοί ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ ἐπαφές μας μέ τούς ἑτεροδόξους ἀπειλοῦν νά ἀλλοτριώσουν τό Ὀρθόδοξο φρόνημα καί ἦθος καί ὅτι ἡ συμμετοχή μας στήν οἰκουμενική κίνηση – τήν ὁποία ἄκριτα χαρακτηρίζουν ὡς «παναίρεση» – εἶναι προδοσία τῆς Ὀρθοδοξίας. Δέν δυσκολεύονται μάλιστα νά βάλουν στούς ἀντιφρονοῦντες ἐτικέττες, ὅπως «αἱρετικοί», «οἰκουμενιστές» (ἄγνωστη λέξη στό ἑλληνικό λεξιλόγιο, πού γνωρίζει ἀπό αἰῶνες μόνο τό «οἰκουμένη», «οἰκουμενικός»). Πολλοί ὅμως πιστεύουμε ὅτι εἶναι χρέος μας νά συμμετέχουμε στούς κοινούς προβληματισμούς προσφέροντας τήν Ὀρθόδοξη μαρτυρία xii. Τή γραμμή αὐτή ἔχουν υἱοθετήσει ἀπό ἐτῶν οἱ Σύνοδοι τῶν Αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. Ὑπενθυμίζω καί τίς πρόσφατες διακηρύξεις στήν Κωνσταντινούπολη ἀπό τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη κ. Βαρθολομαῖο καί τόν Πάπα κ. Βενέδικτο ΙΣΤ΄. xiii.

Τό βασικό ἐρώτημα εἶναι, ποιός τελικά ἀποφασίζει στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία γιά τό ἑκάστοτε πρακτέο καί γιά τό τί εἶναι αἱρετικό; Ὁ Ἄλφα ἤ ὁ Βήτα εὐσεβής μοναχός ἤ κληρικός; Διότι τάχα αὐτός αὐτεπάγγελτα «ἐκπροσωπεῖ» τόν λαό, χωρίς μάλιστα νά τόν ρωτᾶ; Μήπως ἔτσι κινδυνεύουμε νά διολισθήσουμε σέ ἕνα τύπο «πρεσβυτεριανῆς Ὀρθοδοξίας»; Ἀλλά ἕνα τέτοιο εἶδος δέν τό γνωρίζει ἡ Ὀρθόδοξη παράδοση. Ἡ Σύνοδος τῶν Ἐπισκόπων ἔχει τήν εὐθύνη νά λαμβάνει ἀποφάσεις στά κρίσιμα θέματα καί νά καθορίζει τήν ἑκάστοτε Ὀρθόδοξη στάση.

Προφανῶς, ὑπάρχουν πολλά προβλήματα θεολογικά, ἐκκλησιολογικά, πρακτικά, τά ὁποῖα χωρίζουν τούς χριστιανούς τῆς Εὐρώπης. Θά χρειασθεῖ ἀσφαλῶς ὑπεύθυνη καί συστηματική συζήτηση ἐπί διαφόρων θεμάτων. Κανείς δέ ἀπό ὅσους μετέχουμε στίς διαχριστιανικές σχέσεις δέν εἶναι διατεθειμένος νά ἀρνηθεῖ τήν Ὀρθόδοξη ταυτότητά του ἤ νά κάνει συμβιβασμούς στήν πίστη του προδίδοντας τήν Ὀρθόδοξη παράδοση. Ἄλλωστε, ἡ οὐσιαστική συμβολή μας δέν εἶναι ὁ συμβιβασμός ἤ ἡ σιωπή, ἀλλά ἡ σοβαρή κριτική σκέψη, ἡ προσφορά τοῦ θησαυροῦ τῆς Ὀρθόδοξης παραδόσεως καί θεολογίας πού συνδέει ὀργανικά τό σήμερα μέ τήν ἀποστολική ἐποχή.

Γενικά, πάντως, θά ἦταν τραγικό, ἐνῶ οἱ πολιτικές, ἐπιστημονικές, πολιτιστικές, οἰκονομικές δυνάμεις προωθοῦν τήν ἑνότητα τῶν πολιτῶν τῆς Εὐρώπης στηρίζοντας ἔτσι τήν εἰρήνη καί τήν ἀσφάλεια τῆς ἠπείρου, οἱ Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες νά ἐπιχειρήσουν νά ὑψώσουν παραπετάσματα ἀνάμεσά τους. Κάτι χειρότερο: Θά ἦταν σκάνδαλο.

3. Τό πρόβλημα τῶν σχέσεων τῶν χριστιανῶν μέ ἀνθρώπους ἄλλων θρησκειῶν εἶναι πολύ συνθετότερο. Γενικά παρουσιάζει δύο πλευρές. Ἡ πρώτη εἶναι πρακτική: Ἡ ἀναγκαία συμβίωση μέ ἀνθρώπους ἄλλων θρησκευτικῶν πεποιθήσεων. Σ’ αὐτή τήν περίπτωση πρόκειται γιά ἕνα «διάλογο ζωῆς», ὅπου ἡ μόνη ἐνδεδειγμένη στάση εἶναι ἡ εἰρηνική συνύπαρξη, ὁ σεβασμός τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας καί γενικά τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων τοῦ ἄλλου. Ἀλλά ἀκόμη, ἡ συνεργασία σέ θέματα κοινωνικῆς ἁρμονίας καί προόδου.

Ἡ δεύτερη εἶναι θεωρητική: Ἡ κατανόηση τῶν ἄλλων θρησκειῶν ἀπό πλευρᾶς θεολογικῆς. Ὅπως ἡ ζωή τοῦ Χριστοῦ, τοῦ νέου Ἀδάμ, ἔχει παγκόσμιες συνέπειες, τό ἴδιο καί ἡ ζωή τοῦ μυστικοῦ Σώματός Του, τῆς Ἐκκλησίας, ἔχει παγκόσμια ἐμβέλεια καί ἐνέργεια. Οἱ προσευχές της καί τά ἐνδιαφέροντά της ἀγκαλιάζουν τήν ἀνθρωπότητα ὁλόκληρη. Ἡ Ἐκκλησία προσφέρει τή Θεία Εὐχαριστία καί τή δοξολογία της ὑπέρ τῶν πάντων. Ἐνεργεῖ ὑπέρ τοῦ σύμπαντος κόσμου. Ἀκτινοβολεῖ τή δόξα τοῦ ζῶντος Κυρίου σέ ὅλη τή κτίση xiv.

Μιά στάση ζωῆς, ἡ ὁποία σέβεται τίς θρησκευτικές ἀρχές καί ἀπόψεις τῶν ἄλλων, δέν σημαίνει συγκρητισμό καί ἀλλοτρίωση τῆς χριστιανικῆς αὐτοσυνειδησίας. Ἀντίθετα, ἀπαιτεῖ οὐσιαστική γνώση τῆς πίστεώς μας μαζί μέ μία συνεχῆ βίωσή της ἐν μετανοίᾳ, ταπεινοσύνῃ καί γνησίᾳ ἀγάπῃ. Τό μήνυμα τῶν Προκαθημένων τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν στήν πανηγυρική συλλειτουργία στή Βηθλεέμ στίς 7 Ἰανουαρίου τοῦ 2000 τόνισε: «Προσβλέπομεν πρός τάς ἄλλας μεγάλας θρησκείας, ἰδίᾳ δέ τάς μονοθεϊστικάς, τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καί τοῦ Ἰσλάμ, προτιθέμενοι νά οἰκοδομήσωμεν ἔτι πλέον τάς προϋποθέσεις διαλόγου μετ’ αὐτῶν ἐπί τῷ τέλει τῆς εἰρηνικῆς συνυπάρξεως ὅλων τῶν λαῶν ... Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἀπορρίπτει τήν μισαλοδοξίαν καί καταδικάζει τόν θρησκευτικόν φανατισμόν, ὁποθενδήποτε ἤθελον ἐκδηλωθῆ τοιαῦτα φαινόμενα» xv. Γενικά, ὑποστηρίζει τήν ἁρμονική συνύπαρξη τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων καί μειονοτήτων καθώς καί τήν ἐλευθερία συνειδήσεως τοῦ κάθε ἀνθρώπου καί τοῦ κάθε λαοῦ.

Ἰδιαίτερα στίς σχέσεις Χριστιανισμοῦ καί Ἰσλάμ, οἱ Ὀρθόδοξοι ἔχουμε μακραίωνες ἐμπειρίες, οὐσιαστικότερες ἀπό αὐτές τῶν Δυτικῶν. Ἀφενός βαθιά τραυματικές ἀπό τήν πίεσή του, ἀφετέρου ἐμπειρίες εἰρηνικῆς συμβιώσεως. Σήμερα, ἕνα σοβαρό πρόβλημα πού μπορεῖ νά ἀντιμετωπισθεῖ ἀπό κοινοῦ μέ ἀνθρώπους ἄλλων θρησκευμάτων εἶναι ἡ προστασία τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος. Τά οἰκολογικά ζητήματα, τά ὁποῖα βρίσκονται πλέον στό κέντρο τοῦ παγκοσμίου ἐνδιαφέροντος, ἀποτελοῦν εὐρύ πεδίο δημιουργικοῦ διαθρησκειακοῦ διαλόγου καί συνεργασίας.

Γενικότερα πιστεύω ὅτι ἡ ἐνδεδειγμένη Ὀρθόδοξη στάση στή σύγχρονη πολυθρησκειακή κοινωνία εἶναι τό μαρτυρικό‐ἱεραποστολικό φρόνημα. «Καί ἔσεσθέ μοι μάρτυρες ἔν τε Ἱερουσαλήμ καί ἐν πάσῃ τῇ Ἰουδαίᾳ καί Σαμαρείᾳ καί ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς» (Πράξ. 1:8). «Ἐσχάτου», μέ ὅλες τίς ἔννοιες. Δίνουμε τήν μαρτυρία τῆς πίστεώς μας ὅπου ὁ Θεός ἀνοίγει μιά πόρτα: σέ περιβάλλοντα μή Ὀρθόδοξα, μή χριστιανικά, ἀδιάφορα ἤ ἀθεϊστικά –στήν Εὐρώπη, στήν Ἀφρική, σέ διεθνεῖς ἤ παγκόσμιους ὀργανισμούς. Χωρίς ἀπαίτηση νά γίνουν οἱ θέσεις μας ἀποδεκτές, χωρίς πνεῦμα προσηλυτισμοῦ, χωρίς ὑπεροψία. χωρίς ἀνησυχία ἤ φοβίες. Μέ σεβασμό στήν προσωπική ἐλευθερία τοῦ ἄλλου. Τά ὑπόλοιπα τά κατευθύνει ὁ Θεός. Αὐτή ἡ ἐσωτερική διάθεση μᾶς δίνει τή δυνατότητα νά ἐπικοινωνοῦμε ἄνετα προσφέροντας τήν Ὀρθόδοξη ἐμπειρία πρός κάθε κατεύθυνση∙ καί σ’ αὐτούς πού ἔχουν ἄλλες θρησκευτικές ἤ κοσμοθεωριακές πεποιθήσεις. Ὅ,τι καί νά πιστεύουν ἤ νά μήν πιστεύουν, δέν παύουν νά ἔχουν τήν ἀξία τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, τοῦ πλασμένου κατ’ εἰκόνα Θεοῦ.

4. Ἔντονο παρουσιάζεται σήμερα τό ἐνδιαφέρον τῶν πολιτῶν τῆς Εὐρώπης γιά τήν ἀνάπτυξη μιᾶς κοινωνίας δικαιοσύνης καί ἀλληλεγγύης. Στόν κοινωνικό τομέα, οἱ Ὀρθόδοξοι καλούμεθα, σέ συνεργασία μέ ὅλους τούς χριστιανούς τῆς Εὐρώπης, νά συμβάλουμε στή στήριξη καί ἐνδυνάμωση τῶν βασικῶν χριστιανικῶν ἀξιῶν πού διαμόρφωσαν θετικά τόν εὐρωπαϊκό πολιτισμό: Ἀναφέρω ἁπλῶς μερικές: α) Τονισμός τῆς ἀξιοπρέπειας τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, ὡς θεμέλιο τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. β) Σεβασμός τῆς ἐλευθερίας τοῦ κάθε ἀνθρώπου, ἀνεξαρτήτως καταγωγῆς, φύλου, παιδείας, θρησκευτικῶν πεποιθήσεων. γ) Σημασία τοῦ γάμου καί τῆς οἰκογένειας. δ) Εὐθύνη τοῦ κάθε πολίτη γιά τήν πρόοδο τοῦ συνόλου.

Παρά τήν πρόοδο καί τίς πολλές ἐξελίξεις τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, ὁρισμένα χαρακτηριστικά τοῦ ἀνθρώπου παραμένουν σταθερά στούς αἰῶνες: Ἡ πλεονεξία, ἡ βία, ἡ ἀλαζονεία, ἡ ὑποκρισία, ἡ αἴσθηση μοναξιᾶς καί κενοῦ. Ποιός θά μεταφέρει παλμό ζωῆς; Χρειάζεται πίστη καί ἐνθουσιασμός γιά τήν πορεία τῆς Εὐρώπης, πίστη στόν ἄνθρωπο καί τό μέλλον του. Κρυστάλλινη πηγή αὐτοῦ τοῦ εἴδους πίστεως εἶναι ἡ ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγελίου.

Ἡ μεγαλειώδης ὅμως συμβολή τῆς χριστιανικῆς πίστεως ὑπῆρξε ‐ καί παραμένει εἰς τό διηνεκές ‐ ἡ ἀρχή τῆς ἀγάπης, μέ τό εὖρος, τό βάθος καί τό ὕψος πού δόθηκε στήν ἔννοιά της. Μέσα σ’ αὐτήν, ἰδιαίτερη σημασία ἔχει ὁ τονισμός τῆς συγγνώμης. Ἡ δυνατότητα συγχωρήσεως ἐξουδετερώνει ἀντιθέσεις καί πολύμορφες ἔχθρες, γιά νά ὁδηγήσει στήν οὐσιαστική συμφιλίωση ἀτόμων καί λαῶν. Ἡ ἔμπνευση πού προσέφερε ἡ χριστιανική πίστη σέ ἑκατομμύρια ἀνθρώπους γιά τή βίωση τῆς συγχωρητικότητος καί τῆς ἀγάπης εἶναι ἱστορικά ἀναμφισβήτητη. Χωρίς ἀγάπη, ὁ εὐρωπαϊκός πολιτισμός χάνει τήν πνοή, τή δύναμη καί τήν ὀμορφιά του. Καί ἡ Ὀρθοδοξία ὀφείλει νά εἶναι μιά ἀστείρευτη πηγή ἀγάπης.

5. Εἰδικότερα στή σύγχρονη θεολογική ἀναζήτηση, πολύ σημαντικός εἶναι ὁ θεολογικός πλοῦτος τῆς πατερικῆς παραδόσεως τῆς Ὀρθοδοξίας. Σέ κρίσιμη καμπή τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας, ὅταν ἀντιμετώπιζε κινδύνους, τόσο ἀπό τή μετωπική συνάντηση μέ τήν ἀρχαία ἑλληνική Φιλοσοφία ὅσο καί ἀπό τή στατική προσκόλληση σέ μιά ἐξωτερική εὐσέβεια καί τυπολατρία, οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἀγωνίσθηκαν ἐναντίον καί τῶν δύο αὐτῶν ἄκρων μέ διορατική σοφία καί μέ ἁγιοπνευματικό θάρρος.

Πέτυχαν νά προχωρήσουν πέρα ἀπό διανοητικά διλήμματα σέ νέες τομές καί διατυπώσεις πού ἀξιοποιοῦσαν ὅ,τι καλύτερο εἶχε νά προσφέρει στήν πορεία τῆς ἀνθρωπότητος ἡ ἀρχαία ἑλληνική σκέψη συναντώντας τό ἀποφασιστικό νέο τοῦ Εὐαγγελίου, τό ὁποῖο ἄνοιγε καινούργιους ὁρίζοντες στόν νοῦ, τήν καρδιά, τήν ὅλη ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ συνδυασμός τῆς ἐσωτερικῆς δυναμικῆς τοῦ χριστιανικοῦ μηνύματος μέ τόν ἀέναο προβληματισμό τῆς ἀναζητήσεως τῆς ἀνθρωπότητος γονιμοποιεῖ ἐκ νέου σέ κάθε ἐποχή τή δημιουργική σκέψη πού ἔχει χαρίσει ὁ Θεός στόν ἄνθρωπο.

Ἡ πατερική θεολογία παραμένει ζωογόνος πηγή γιά τή θεολογία τοῦ σήμερα καί τοῦ αὔριο, ἡ ὁποία, ὅπως ὑπογράμμισε ὁ ρουμάνος θεολόγος π. Δημήτριος Στανιλοάε, “πρέπει νά εἶναι ἀνοικτή στή συνολική ἱστορική καί κοσμική πραγματικότητα, ἀλλά συγχρόνως πρέπει νά εἶναι πνευματική.

Πρέπει νά βοηθήσει ὅλους τούς χριστιανούς νά ἀποκτήσουν μιά νέα πνευματικότητα, ἀνάλογη καί πρός τίς παγκόσμιες διαστάσεις τῆς ἐπιστήμης καί τῆς τεχνολογίας καί πρός τήν παγκόσμια ἀνθρώπινη κοινότητα” xvi.

Ἰδιαίτερα στό λεπτό θέμα τῶν σχέσεων χριστιανικῆς πίστεως καί θετικῶν ἐπιστημῶν, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει ἀποφύγει νά ἐπιζητεῖ νά κηδεμονεύσει τήν ἐξέλιξη τῆς ἐπιστημονικῆς προσπαθείας, νά σπεύδει νά λαμβάνει θέση γιά κάθε ἐμφανιζόμενο νέο ἐπιστημονικό ἐρώτημα, ὅπως ὑπῆρξαν ἐπιρρεπεῖς ὁρισμένες Ἐκκλησίες στή Δύση. Γιά τήν Ὀρθόδοξη συνείδηση ἡ ἐλευθερία τῆς ἔρευνας ἀποτελεῖ θεόσδοτο δῶρο στόν ἄνθρωπο. Εὐτυχῶς, στήν Ἀνατολική παράδοση ἔχει ἀποφευχθεῖ κατά τό δυνατόν κάθε σύγκρουση μεταξύ ἐπιστήμης καί θεολογίας, λόγω τῆς διπλῆς μεθοδολογίας τῶν Ὀρθοδόξων Πατέρων, ἡ ὁποία θεμελιοῦται στήν ὀντολογική διάκριση μεταξύ κτιστοῦ καί ἀκτίστου.

Συγχρόνως ὅμως μέ αὐτή τήν κατάφαση, ἡ χριστιανική σκέψη ἐπισημαίνει: πρῶτον, τούς κινδύνους πού κρύβονται πίσω ἀπό ὁρισμένα ἐπιστημονικά ἐπιτεύγματα∙ δεύτερον, τά ὅρια τῆς ἀνθρωπίνης γνώσεως∙ καί τρίτον, τήν ὕπαρξη μιᾶς ἄλλης “γνώσεως”. Ἡ τελευταία δέν ὑπάγεται ἄμεσα στό ἐπιστημονικό πεδίο, ἀποδεικνύεται ὅμως πολλαπλά ἀπαραίτητη γιά τήν ὀρθή ὁριοθέτηση τῆς ἐλευθερίας καί τήν ἀξιοποίηση τῶν καρπῶν τῆς ἐπιστήμης ‐μέ τόν περιορισμό τοῦ ἐγωκεντρισμοῦ, μέ τόν τονισμό τῆς τελικῆς ἑνότητος ἀλήθειας, κάλλους καί ἀγάπης.

Τέλος, ἰδιαίτερη ἀξία στή σύγχρονη εὐρωπαϊκή θρησκευτική ἀναζήτηση, ἔχει, κατά κοινή ὁμολογία, ἡ ἔνταση καί τό εὖρος τοῦ λειτουργικοῦ βιώματος τῆς Ὀρθοδοξίας, καί τοῦ συχνά συνηρτημένου ἀσκητικοῦ ἤθους. Σ’ αὐτό τό τελευταῖο θά προσέθετα τήν ἐπίμονη ἑορταστική ἀναφορά στήν Ἀνάσταση. Ἑνωμένοι ὀργανικά μέ τόν Χριστό, ὁ ὁποῖος προσέλαβε καί λύτρωσε μέ τόν Σταυρό καί τήν Ἀνάστασή Του ὁλόκληρη τήν ἀνθρώπινη φύση, οἱ πιστοί καλοῦνται νά ἀγκαλιάσουν τούς πάντες καί τά πάντα, μέ ἐλπίδα, χωρίς φόβο. Μέ τέλεια ἀγάπη, ἡ ὁποία “ἔξω βάλλει τόν φόβον” (Α΄ Ἰω. 4:18). Γιά τήν Ὀρθόδοξη συνείδηση ἡ Ἐκκλησία δέν εἶναι μιά κλειστή ἑταιρεία σεσωσμένων, οἱ ὁποῖοι ἀπολαμβάνουν ἀποκλειστικά τά δῶρα τοῦ Θεοῦ καί διεκδικοῦν ἀνέσεις, προνόμια καί κοσμική ἐξουσία. Εἶναι ἡ εὐχαριστιακή κοινότητα τῶν πιστῶν πού ζεῖ καί γιορτάζει τήν ἐμπειρία τῆς Ἀναστάσεως, τῆς νίκης πάνω στόν θάνατο. Καί μέ αὐτή τήν ἀλήθεια ζωογονεῖ καί μεταμορφώνει τή ζωή ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐν ἐλευθερίᾳ καί ἀγάπῃ.

Ἀγαπητοί μου,
Στίς ἀρχές τοῦ προηγούμενου αἰῶνος, ὁ Oswald Spengler xvii ὑποστήριξε ὅτι ὑπάρχει μιά φυσική ἱστορική ἐξέλιξη τῶν μεγάλων πολιτισμῶν, γέννηση, ἀνάπτυξη, ἀνθοφορία, καρποφορία καί γήρανση, μέ κατάληξη τόν θάνατο. Ἡ ἄποψή του ἦταν ὅτι ὁ Δυτικός πολιτισμός ἔχει φθάσει στήν τελική αὐτή φάση. Ἀντίθετα πρός αὐτή τήν ἄποψη ὀρθώθηκαν πολλές φωνές, μεταξύ τῶν ὁποίων διακρίνεται ἡ θέση τοῦ Arnold Tοynbee xviii. Ὁ τελευταῖος ἐπισημαίνει τή διαφορά μεταξύ ὑλικῆς καί τεχνολογικῆς προόδου ἀφ’ ἑνός, καί τῆς γνησίας προόδου ἀφ’ ἑτέρου, τήν ὁποία ὀνομάζει spiritualisatiοn (“πνευματοποίηση”). Βλέπει τίς ρίζες τῆς κρίσεως τοῦ Δυτικοῦ κόσμου στήν ἀπομάκρυνση ἀπό τό θρησκευτικό βίωμα καί στήν υἱοθέτηση μιᾶς λατρείας τῆς τεχνολογίας, τοῦ ἔθνους, τῆς στρατοκρατίας. Καί ταυτίζει τήν κρίση μέ τήν ἐκκοσμίκευση. Ὡς θεραπευτική ἀγωγή θεωρεῖται ἡ ἐπανενδυνάμωση τοῦ θρησκευτικοῦ στοιχείου. Στήν ἀντίληψη περί βιολογικῆς παρακμῆς ἀντιτάσσει τή βουλητική θέση πού βασίζεται στό σφρίγος καί τή ζωτικότητα τῶν δημιουργικῶν μειονοτήτων καί τῶν διακεκριμένων προσωπικοτήτων.

Μιά τέτοια δημιουργική “μειονότητα” καλούμεθα νά ἀποτελέσουμε καί μεῖς. Γιά νά ἀνταποκριθεῖ ὅμως στόν ἱστορικό ρόλο της ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί νά συμβάλει στήν πνευματική πορεία τῆς Εὐρώπης, θά χρειασθεῖ πρίν ἀπό ὅλα νά εἶναι συνεπής στόν μυστηριακό–σωτηριολογικό της χαρακτήρα. Νά παραμείνει αὐτό πού στήν οὐσία εἶναι: Κιβωτός τῆς ἀλήθειας, τήν ὁποία ἀπεκάλυψε ὁ Τριαδικός Θεός∙ φανέρωση τοῦ μυστηρίου τῆς οἰκονομίας τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Χῶρος ὅπου τελεσιουργεῖται ἡ μεταμόρφωση τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὑπέρβαση τῆς ὑπαρξιακῆς του ἀγωνίας, ἡ ἕνωσή του μέ τόν Θεό τῆς ἀγάπης.

Αὐτή τήν Ὀρθοδοξία ὀφείλουμε νά ἐκπροσωποῦμε στήν Εὐρώπη καί σέ ὁλόκληρη τήν οἰκουμένη. Ἄς μήν ἀνησυχοῦμε διότι δέν ἀνήκουμε στήν πλειοψηφία. Τό ζητούμενο εἶναι νά γίνουμε ἕνας δημιουργικός πυρήνας πού θά βοηθήσει τήν Εὐρώπη νά ἀνακαλύψει καί νά ἀναπτύξει τά καλύτερα στοιχεῖα τῆς κληρονομιᾶς της καί νά προχωρήσει σέ μία νέα πνευματική ἀκμή.


ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

i Γ. Θεοτοκᾶς, "Ἐλεύθερο πνεῦμα", Ἑστία, Ἀθήνα 1988, σ. 8‐9.
ii Ἀναστασίου (Γιαννουλάτου), Ἴχνη ἀπό τήν ἀναζήτηση τοῦ Ὑπερβατικοῦ, Ἀκρίτας, Ἀθήνα, 32005, σελ. 28.
iii A Handbook of Churches and Councils, Profiles of Ecumenical Relationships (compiled by H. van Beek), WCC, Geneva 2006, σελ. 455.
iv G. Davie, Religion in Modern Europe. A Memory Mutates, Oxford University Press, Oxford 2000, σελ. 10.
v G. Davie, μν. ἔργ., σελ. 9‐10.
vi A Handbook of Churches and Councils, σελ. 361.
vii I. Alfeyef, Orthodox Witness Today, WCC Geneva 2006. Πρβλ. A. Dierkens (ed.), Pluralisme religieux et laïcité dans l’Union européenne, éd. Université de Bruxelles, Bruxelles 1994.
viii Ἀναστασίου (Γιαννουλάτου), μνημ. ἔργ. σελ. 389.
ix Μ. Δεληθανάση, «Θεριεύει ἡ Ἰσλαμοφοβία στήν Εὐρώπη», Ἐφημ. Καθημερινή, 14.1.2007.
x Νικηφόρου τοῦ Ὁμολογητοῦ (*849), Ἐπιστολή Κανονική ‐ Ἐρώτησις Δ΄. Ἀμ. Ἀλιβιζάτου, Οἱ Ἱεροί Κανόνες, Ἀποστολική Διακονία, Ἀθήνα 31996, σελ. 641.
xi Τοῦ αὐτοῦ, Κανόνες Ζ΄, κανών Α΄, ἔνθ’ ἀν. σελ. 628.
xii Βλ. Ἄρθρα διαφόρων, Ὀρθόδοξη Θεολογία καί Οἰκουμενικός Διάλογος (ἐπιμ. Π. Βασιλειάδη), Ἀποστολική Διακονία, Ἀθήνα 2005.
xiii Ἀντιδράσεις σ’ αὐτές βλ. Ανακοίνωση τῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους γιά τίς ὡς ἄνω κινήσεις Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί Ἐκκλησίας Ἑλλάδος μέ τό Βατικανό. ‐ Ἐφημ. Ἐλεύθερος, 4.1.2007.
xiv Σημειώνω χαρακτηριστικά τά λόγια ἑνός ἀπό τούς διακεκριμένους θεολόγους τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τοῦ Καθηγητοῦ καί Ἀκαδημαϊκοῦ Ἰωάννου Καρμίρη σέ μιά ἀπό τίς τελευταῖες του ὁμιλίες στήν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν («Ἡ παγκοσμιότης τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας»): «Οὐ μόνον οἱ χριστιανοί ἀλλά δύνανται νά γίνωνται καί οἱ μή χριστιανοί, οἱ ἄπιστοι ἤ τά ἔθνη ‘συγκληρονόμα καί σύσσωμα καί συμμέτοχα τῆς ἐπαγγελίας ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ’ (Ἐφεσ. 3:6) διά τῆς Ἐκκλησίας εἰς τήν ὁποίαν δύνανται νά ἀνήκωσι ἀοράτως καί οἱ ἐθνικοί, οἱ ἑτερόδοξοι, ἐπί τῇ βάσει καί δυνάμει τῆς ἑαυτῶν πίστεως καί τῆς χορηγουμένης αὐτοῖς δωρεάν ὑπό τοῦ Θεοῦ σωτηρίου χάριτος τῶν ἐχουσῶν οἰονεί ἐκκλησιαστικόν χαρακτῆρα» ‐ I.N. Καρμίρη, «Ἡ παγκοσμιότης τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας», Πρακτικά τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, ἔτος 1980, τόμ. 55, Ἀθῆναι 1981, σελ. 261‐289. Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ σωτηρία τῶν ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας àνθρώπων τοῦ Θεοῦ», Πρακτικά τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, ἔτος 1981, τόμ. 56, Ἀθῆναι 1982, σελ. 391‐434.
xv «Μήνυμα ἀγάπης χωρίς διακρίσεις στέλνουν οἱ προκαθήμενοι τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν ἀπό τά Ἱεροσόλυμα», ἐφημ. Καθημερινή 8.1.2000. Ἐλευθεροτυπία 8.1.2000.
xvi D. Staniloae, Theology and the Church, St. Vladimir’s Seminary, Crestwood, New York 1980, σελ. 226.
xvii Der Untergang des Abendlandes, 2 Τόμοι, 1η ἔκδ. Μόναχο 1918‐22.
xviii A Study of History, abridged ed., Oxford 1987.

Σαράντη Αντίοχου: IL BUON CANONICO. ΕΝΑΣ ΙΣΠΑΝΟΣ ΚΛΗΡΙΚΟΣ ΦΙΛΟΣ ΤΟΥ ΟΥΓΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ

[Α΄ δημοσίευση: Περιοδικό ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΑ ΦΥΛΛΑ, 27 (2007) 645-665]


E me che i tempi ed il desio d´ onore
fan per diversa gente ir fugitivo…
Dei Sepolcri

Με την άφιξη του Ούγου Φώσκολου στην Αγγλία στις 11 Σεπτεμβρίου του 1816 αρχίζει η τελευταία και πιο δραματική περίοδος της ζωής του ποιητή, που θα κλείσει με τον θάνατό του στις 10 Σεπτεμβρίου του 1827 (1). Είναι η περíοδος της αυτοεξορίας (2) στην οποία οδηγήθηκε, πιστός στις φιλελεύθερες ιδέες του και στην άρνησή του να συνεργαστεί με τους Αυστριακούς που είχαν διαδεχθεί την κυριαρχία του Ναπολέοντα στα ιταλικά εδάφη. Η πατριωτική, όπως χαρακτηρίστηκε, αυτή στάση του Φώσκολου στάθηκε παράδειγμα προς μίμηση. Πλήθος Ιταλοί πατριώτες πήραν το δρόμο της αυτοεξορίας, καταφεύγοντας οι περισσότεροι στην Αγγλία (3). Έχει λεχθεί ότι ο Φώσκολος κληροδότησε στην Ιταλία ένα νέο θεσμό, την εξορία (4). Αλλά η εξορία, αν και εθελούσια, συνοδεύεται από πλήθος δεινά, ιδιαίτερα αισθητά και επώδυνα στην περίπτωση του δημιουργού οπως ήταν ο Φώσκολος, ακόμα κι αν ο τόπος υποδοχής είναι φιλικός, ανεκτικός και φιλελεύθερος όπως το Λονδίνο των Whigs του 1816 (5).

Η εξορία είχε συνέπειες στην καρριέρα του ποιητή (6). Μολονότι ο Φώσκολος έτυχε θερμής υποδοχής εκ μέρους των φιλελεύθερων κύκλων, πολιτικών και διανοουμένων, της βρετανικής πρωτεύουσας και για ένα διάστημα ήταν το τιμώμενο πρόσωπο στα σαλόνια και τις συνεστιάσεις της υψηλής κοινωνίας, το γεγονός ότι έπρεπε να εξασφαλίσει τα προς το ζειν από τη δουλειά του, ισοδυναμούσε με πραγματικό κοινωνικό πλήγμα (7). Η παντελής έλλειψη οικονομικών πόρων τον ανάγκασε να ασχοληθεί βιοποριστικά με τη συγγραφή άρθρων, μελετών και κριτικών δοκιμίων που δημοσίευε, αρχικά έναντι καλής αμοιβής, στις κυριώτερες αγγλικές λογοτεχνικές επιθεωρήσεις (8). Όμως, η βιοποριστική αυτή ενασχόληση του ήταν ιδιαίτερα επαχθής. Ο Φώσκολος έγραφε στα ιταλικά και χρησιμοποιούσε γραμματείς και μεταφραστές τους οποίους βέβαια πλήρωνε, με αποτέλεσμα να περιορίζονται σημαντικά τα έσοδά του. Αυτού του είδους η δουλειά εξ άλλου ουδόλως τον ικανοποιούσε, θεωρώντας τη «φιλολογική αγυρτεία» (9). Ωστόσο, ο Φώσκολος αναδείχθηκε, παρά τη θέλησή του, σε κριτικό περιωπής και τα δοκίμιά του για τον Δάντη και τον Πετράρχη θεωρούνται κλασικά (10).

Τα οικονομικά προβλήματα, που δεν έπαψαν να τον ταλανίζουν, και η καταστροφική διαχείρηση εκ μέρους του των πόρων που είχε στη διαθεσή του, δικών του και ξένων (11), τον οδήγησαν στο κοινωνικό περιθώριο (12), στην έσχατη ένδεια και σε αφάνταστες προσωπικές ταλαιπωρίες και ταπεινώσεις, ιδιαίτερα τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του (13) . Στη δύσκολη αυτή κατάσταση οδηγήθηκε σε ένα βαθμό και από τον ίδιο του τον χαρακτήρα (14), που ήταν κυρίως η αιτία στο να μην μπορέσει να διατηρήσει σταθερές σχέσεις με τους περισσότερους βρετανούς φίλους, θαυμαστές και συνεργάτες του (15).

Μετά το 1823 η αλληλογραφία του με τους βρετανούς φίλους αραιώνει. Ελάχιστοι είναι εκείνοι με τους οποίους διατηρεί επαφή. Μεταξύ αυτών ο συγγραφέας, πολιτικός και τραπεζίτης από το Norwich, Hudson Gurney (1775–1864), θερμός φίλος και προστάτης του Φώσκολου έως το τέλος, στον οποίο οφείλουμε την προσωπογραφία του ποιητή που δημοσιεύεται εδώ, οι δικηγόροι του Christopher Hoggins, Edgar Taylor και Sinclair Cullen, ο ιστορικός Robert Roscoe, ο έμπιστος φίλος του Ιταλός αυτοεξόριστος Francesco Mami και ελάχιστοι άλλοι. Σε αυτούς πρέπει να προστεθεί, ένας ακόμη πολύτιμος φίλος, προερχόμενος από την Ιβηρική Χερσόνησο.

Το καλοκαίρι του 1827, σαν να μην ήσαν αρκετές οι άλλες του περιπέτειες, ο Φώσκολος αρρωσταίνει από υδροπικία και παραμένει κληνήρης στο Turnham Green όπου είχε μετακομίσει από το Λονδίνο. Η κατάσταση του, ύστερα από δύο παρακεντήσεις επιδεινώνεται και το τέλος του είναι πλέον και από τον ίδιο ορατό. Δίπλα του έχει πάντα την κόρη του (16), που τον φροντίζει με αυταπάρνηση, με κλονισμένη όμως την υγεία της από τα σοβαρά παιγνίδια της τύχης... Οι τελευταίοι φίλοι του ποιητή που τον επισκέπτονται εκφράζουν ανησυχίες και για την κατάσταση της Φλωριάνας. Ο φίλος και δικηγόρος του Edgar Taylor γράφει στον κοινό τους φίλο Hudson Gurney: “Εάν ο Φώσκολος παραμείνει για καιρό στην κατάσταση που βρίσκεται φοβούμαι ότι θα πεθάνει την κόρη του. Η δυστυχής έχει τελείως εξαντληθεί και είναι φοβερά ωχρή. Αν αυτή πεθαίνει δεν βλέπω ποιός άλλος θα τον φροντίσει στις τελευταίες του ημέρες” (17).


Η προσωπογραφία αυτή του Φώσκολου (ελαιογραφία) φιλοτεχνήθηκε από τον ζωγράφο Filippo Pistrucci στο Λονδίνο το 1822 για λογαριασμό του Hudson Gurney. (Ιδιωτική συλλογή, Cambridge).


Στις δύσκολες αυτές στιγμές προσέτρεξε σε βοήθεια του Φώσκολου και της κόρης του ένας σεβαστός φίλος, ο ισπανός κληρικός Miguel del Riego (1781-1846) [18], λόγιος, ποιητής και βιβλιόφιλος, αδελφός του ήρωα και μάρτυρα του ισπανικού φιλελεύθερου συνταγματικού κινήματος στρατηγού Rafael del Riego. Aυτοεξόριστος και αυτός στο Λονδίνο από το 1823 [19], γνώρισε τον Φώσκολο πιθανόν μέσω Άγγλων ισπανιστών, όπως οι J. H Wiffen και John Bowring, με τους οποίους αμφότεροι γνωρίζονταν. Ο πρώτος βιογράφος και φίλος του Φώσκολου, κόντες Giuseppe Pecchio, ο οποίος έμεινε ένα διάστημα μαζί του στο Digamma Cottage, αναφέρει ότι ο ισπανός κληρικός κάθε φορά που συναντιώντουσαν στο Λονδίνο δεν έχανε την ευκαιρία να διαδηλώνει τα θερμά του αισθήματα για τον κοινό τους φίλο, τον ποιητή των Τάφων (20).


Προσωπογραφία του κληρικού (canónigo) Miguel del Riego.


Η γνωριμία του Φώσκολου με τον Riego αρχίζει τις ημέρες του Digamma Cottage, όπου η βίλα αυτή του ποιητή ήταν κέντρο συνάντησης κορυφαίων Ιταλών πολιτικών αυτοεξόριστων, όπως μεταξύ άλλων ο φιλέλληνας Annibale Santorre di Santarosa (1783-1825) και ο Μιλανέζος στρατηγός Giacomo Filippo de Meester. Ο τελευταίος μάλιστα φέρεται ως ο εγκέφαλος ενός επαναστατικού σχεδίου για την ανατροπή των Αυστριακών στο Μιλάνο και την προκήρυξη ενός φιλελεύθερου συντάγματος, κατά το πρότυπο εκείνου πού έθεσε σε εφαρμογή στην Ισπανία ο αδελφός του Ισπανού κληρικού, στρατηγός Rafael del Riego, κάτι που είχε ήδη επιχειρήσει και ο Σανταρόζα και απέτυχε (21). Σε ένα τέτοιο κύκλο Ιταλών πατριωτών η παρουσία του Miguel del Riego θα είχε μια πολύ βαρύνουσα συμβολικότητα. Για τον Φώσκολο όμως η παρουσία του λογιότατου και φιλελεύθερου ισπανού κληρικού θα πρέπει να του ήταν πολύ προσφιλής. Ο ίδιος, άλλωστε, είχε πάντα μια ιδιαίτερη κλίση στις φιλίες με ιερωμένους. Ας θυμηθούμε τον περίφημο δάσκαλό του Αββά Cesarotti και τον αυτοβιογραφικό του ήρωα Ιάκωβο Όρτις που θέλει να γίνει κληρικός άλλά δεν μπορεί – «άνθρωπος χωρίς πατρίδα δεν μπορεί να γίνει καλός ιερέας ή καλός οικογενειάρχης», λέει. Φίλοι του ήσαν επίσης ο Αββάς Di Breme και ο Άγγλος Ρεβερέντο Robert Finch. Ο Φώσκολος φτάνει δε στο σημείο να υιοθετήσει ένα ετερώνυμο (όχι απλώς φιλολογικό ψευδώνυμο), υπογράφοντας μεταφράσεις και κείμενά του ως Δίδυμος ο Κληρικός (Didimo Chierico), ένα πραγματικό alter ego, πλουτίζοντάς το «βιογραφικά» με πολλά αυτοβιογραφικά του, ιδεολογικά και αισθητικά στοιχεία και πληροφορίες, οπως έκανε ένα αιώνα αργότερα ο περίφημος Pessoa.

Μετά την απώλεια του Digamma Cottage ο Φώσκολος αν και αποσυρμένος από την κοινωνία φαίνεται πως διατήρησε την επαφή με τον Riego. Ο τελευταίος υποασχολείται βιοποριστικά με το εμπόριο βιβλίων και αναπτύσσει έντονη φιλανθρωπική δραστηριότητα μεταξύ των εξορίστων. Φτωχός αλλά αξιοπρεπής προσπαθεί όπως ο Φώσκολος να κρύψει την φτώχεια του, και το κατορθώνει τόσο καλά που οι Ισπανοί εμιγκρέδες φτάνουν να τον θεωρούν πλούσιο. Τους πρώτους μήνες του 1827 ο Riego φροντίζει να βρει μαθητές για τα ιδιαίτερα μαθήματα Ελληνικής, Λατινικής και Ιταλικής λογοτεχνίας που παραδίδει ο Φώσκολος αναγκασμένος από τις περιστάσεις (22). Στις αρχές Αύγουστου του 1827, ένα μήνα πριν από το θάνατο του Φώσκολου, ο Riego τρέχει να του βρει γιατρούς και να εξασφαλίσει πόρους, όπως προκύπτει από μια σύντομη επιστολή του προς τον ποιητή, συνοδευόμενη από διάφορα δώρα (ισπανικά γλυκύσματα, ένα αντίτυπο του Δον Κιχώτη, κ.α.) [23] . Ο Φώσκολος γράφει αμέσως στον φίλο του για να τον ευχαριστήσει αλλά και να του ζητήσει να σταματήσει κάθε προσπάθεια . Η επιστολή αυτή αποτελεί πραγματικά συνταρακτικό ντοκουμέντο που φανερώνει τον ευγενικό και υπερήφανο χαρακτήρα του ποιητή μας:

« Πέμπτη απόγευμα {3 Αυγούστου 1827}

Αγαπητέ κύριε και πολύ αγαπημένε μου φίλε,

Αν και είναι για μένα πολύ δύσκολο, η ευγνωμοσύνη μου έδωσε λίγη δύναμη για να πάρω την πένα και να σας ευχαριστήσω για το γράμμα και τα δώρα σας. Λάβαμε σήμερα το πρωί το δέμα που έφερε ο ταχυδρόμος, τα μπισκότα, τα βιβλία, τις εφημερίδες, όλα τα ωραία πράγματα που μας στείλατε. Επιτρέψτε μου όμως να σας παρακαλέσω να μη μου στείλετε πλέον τίποτα. Σκέφτομαι τα τρεξίματά σας στην πόλη για τις αγορές και τα ψώνια. ΄Εχετε ήδη αρκετά προβλήματα με μένα και με τη συνεχή ανησυχία σας για την υγεία μου.

Η υδροπικία μεγαλώνει συνεχώς, ωστόσο ο χειρουργός δεν την θεωρεί ακόμη αρκετά ώριμη για την εγχείριση. Ο δόκτωρ Holland ήρθε να με δει και θέλει να με επισκεφθεί ο διάσημος χειρουργός δόκτωρ Laurence. Τον περιμένω από μέρα σε μέρα.

Η επίσκεψη που προγραμματίζατε στον δόκτορα Holland είναι συνεπώς τώρα περιττή. Σας παρακαλώ, και είναι μια πολύ θερμή παράκλησή μου, να μην προστρέξετε σε απολύτως κανέναν για να τον πληροφορήσετε για την υγεία μου και να ζητήσετε βοήθεια για μένα. Σας κάνω αυτή την παράκληση διότι άκουσα μια σχετική νύξη από τη δεσποινίδα Φλωριάνα, αυτή όμως η μεγάλη σας καλοσύνη το μόνο που έχει ως αποτέλεσμα είναι να κλονίζει την καρδιά μου, να αυξάνει την ψυχική μου οδύνη και να επιδεινώνει τη σωματική μου αδυναμία. Αντίο. Σας περιμένουμε την Κυριακή, αν μπορέσετε να έρθετε. Αντίο και πάλι με όλη μου την ψυχή» (24).

Ο Φώσκολος βλέποντας ότι το τέλος πλησιάζει, θέλει να πεθάνει υπερήφανος και αξιοπρεπής. Δεν επιθυμεί να τον συντρέξουν από αισθήματα οίκτου ή ελέους οι άλλοτε φίλοι. Του αρκούν οι λίγοι, οι ελάχιστοι πιστοί του φίλοι. Του αρκεί η επίσκεψη του καλού Λόρδου Holland , που ήταν ο πρώτος που άνοιξε το περίφημο παλάτσο του στον ποιητή το 1816 και τον περιέβαλε με αισθήματα αγάπης. Τώρα του στέλνει μπουκάλια και μπουκάλια από τα καλύτερα κρασιά του (25), προς τι; Μια είναι η μεγάλη αγωνία του Φώσκολου εκείνες τις ώρες: η κόρη του. Τι θα απογίνει το άτυχο παιδί; Και τα αισθήματά του αυτά τα μεταδίδει στους φίλους, τον Riego, τον Gurney, τον Mami, που ήσαν εκείνοι που περισσότερο της συμπαραστάθηκαν αργότερα.


Ο συγγραφέας του παρόντος (Σαράντης Αντίοχος) στο κενοτάφιο του Φώσκολου στο Chiswick (Ιούλιος 2007)


Ο Φώσκολος πεθαίνει στις 10 Σεπτεμβρίου. Μέρες νωρίτερα είχε εκφράσει στην Φλωριάνα την επιθυμία να ταφεί στο κοιμητήριο του γειτονικού Chiswick, εντελώς αθόρυβα. Η επιθυμία του έγινε σεβαστή. Μόνο πέντε ήσαν οι φίλοι που συνόδευσαν τον νεκρό στο κοιμητήριο: ο ιερέας Miguel del Riego, ο στρατηγός De Meester, o Ιταλός γιατρός Negri, ο Francesco Mami και ο ιστορικός Edward Roscoe (26). Χωρίς επικήδειους και χωρίς νεκρολογίες στον Τύπο.

Μετά τον θάνατο του πατέρα της την άτυχη Φλωριάνα θα την φροντίσουν οι ελάχιστοι φίλοι. Όμως ο Ισπανός κληρικός φαίνεται ότι ήταν εκείνος που θα αναλάβει κυρίως την προστασία και καθοδήγησή της (27). Η Φλωριάνα είναι τώρα 22 ετών. Γνωρίζει Ιταλικά και Γαλλικά. Αποφασίζει να φύγει από το Λονδίνο, ν’ αφήσει πίσω της το εφιαλτικό περιβάλλον των τελευταίων χρόνων. Πηγαίνει στο Manchester, όπου δουλεύει ένα διάστημα ως δασκάλα ξένων γλωσσών (28). Φεύγοντας αφήνει στον δικηγόρο Sinclair Cullen για ασφαλή φύλαξη τα «χαρτιά» του πατέρα της, τα χειρόγραφα, τα λίγα βιβλία και κυρίως το πλούσιο Επιστολάριο, τα οποία αργότερα η ίδια κληροδότησε στον Miguel del Riego (29). Υστερα από μια σύντομη περίοδο ήρεμης ζωής η Φλωριάνα πεθαίνει από φυματίωση - δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία. Ο πρώτος από τους φίλους που το μαθαίνει είναι ο Hudson Gurney, ο οποίος, όπως προκύπτει από το ανέκδοτο ημερολόγιο του, επισκέπτεται τον Riego στις 28 Φεβρουαρίου 1834 για να του ανακοινώσει το μοιραίο. Ο Gurney δεν κρύβει την έκπληξή του όταν ακούει τον Riego να του λέει ότι πίστευε πως η Φλωριάνα ήταν θετή κόρη του Φώσκολου (30).

Μόλις έμαθε τον θάνατο του Φώσκολου η καλή του φίλη Quirina Mocceni Magiotti από την Φλωρεντία προσπάθησε να έλθει σε επαφή με τη Φλωριάνα, χωρίς όμως να το κατορθώσει. Τότε η Donna Gentile έκανε έκκληση στους φίλους του Φώσκολου να συγκεντρώσουν τα χειρόγραφα του ποιητή.

Το 1835 τρεις εξέχοντες Ιταλοί, οι Gino Capponi, Enrico Mayer και Pietro Bastogi, ήλθαν σε επαφή με τον Riego και του ζήτησαν το Επιστολάριο και τα χειρόγραφα του Φώσκολου για να κατατεθούν σε ένα πνευματικό ίδρυμα στο Λιβόρνο. Ένα χρόνο νωρίτερα (26.7.1834) ο Hudson Gurney είχε ανακοινώσει στον Riego ένα σχέδιο για τη δημιουργία μιας Φωσκολιανής Βιβλιοθήκης στην Ιταλία, στην οποία θα έπρεπε να κατατεθούν τα χειρόγραφα του ποιητή. Ο Gurney πρότεινε τη σύσταση μιας ad hoc επιτροπής στην Ιταλία, καθώς και την εγγραφή χορηγών γι αυτό τον σκοπό, προσφέροντας ο ίδιος το ποσό των εξήντα λιρών στερλινών, ως πρώτος χορηγός (31). Ο Riego δέχτηκε κατ’ αρχή την πρόταση του Gurney και φάνηκε διατεθειμένος να δωρήσει στο μελλοντικό ίδρυμα τριακόσιους τόμους βιβλίων από την βιβλιοθήκη του (32). Το σχέδιο του Gurney όμως δεν έτυχε ευρύτερης ανταπόκρισης. Τελικά, ο Riego δέχτηκε την πρόταση των προαναφερθέντων Ιταλών και παραχώρησε αφιλοκερδώς (33) το πολύτιμο αυτό Αρχείο στον Bastogi στις 17 Νοεμβρίου 1836, ο οποίος, οκτώ χρόνια αργότερα, (!) το κατάθεσε στην Αccademia Labronica, και σήμερα βρίσκεται στην Biblioteca Labronica του Λιβόρνου (Sala Ugo Foscolo). Ο Lloréns αναφέρει ότι ο Riego « θα μπορούσε να εμπορευθεί προς όφελός του αυτές τις επιστολές αλλά δεν το έκανε και έτσι γύρισαν στην πατρίδα του μεγάλου ποιητή χάρις στην γεναιόδωρη αφοσίωση του Ισπανού φίλου» (34). Αντίθετα, ο Chiarini λέει ότι ο Riego «πούλησε» το Επιστολάριο, πληροφορία εσφαλμένη, που προστίθεται στα άλλα μύρια λάθη αυτού του βιογράφου (35). Η αλήθεια είναι ότι ήσαν πολλοί εκείνοι που έψαχναν να βρουν χειρόγραφα του Φώσκολου για ατομική τους gloria και πρόσφεραν σεβαστά ποσά. Για παράδειγμα το 1842 ο Giuseppe Mazzini έπεισε τον λονδρέζο εκδότη Rolandi να του δώσει έναντι 400 λιρών στερλινών το χειρόγραφο του δοκιμίου του Φώσκολου για το Inferno του Δάντη, που είχε παραδώσει ο ποιητής στον φοβερό εκδότη Pickering (36) τον Μάρτιο του 1827 και είχε παραμείνει ανέκδοτο. Στη συνέχεια ο Mazzini το δημοσίευσε ο ίδιος (37). Ο Riego ασφαλώς δεν δελεάστηκε από τέτοιου είδους προσφορές, τις οποίες είναι βέβαιο πως τις είχε (38), και παρέδωσε το Αρχείο του Φώσκολου μόνο όταν βεβαιώθηκε για την ασφάλεια της διατηρησής του και τη σοβαρότητα του εγχειρήματος, έχοντας ενημερώσει σχετικώς, τον άλλον μεγάλο φίλο του Φώσκολου, τον Hudson Gurney, ο οποίος δεν φαίνεται να είχε αντίρρηση (39).

Ο Miguel del Riego παρέμεινε στην Αγγλία και μετά την πτώση του απολυταρχικού καθεστώτος στην Ισπανία (40) ασχολούμενος με το εμπόριο βιβλίων και την έκδοση από τον ίδιο μιας σειράς σημαντικών εκκλησιαστικών και λογοτεχνικών κειμένων. Στα τελευταία περιλαμβάνεται το περίφημο ROMANCERO DE RIEGO, με ποιήματα του πατέρα του αλλά και του ίδιου υπό το ψευδώνυμο Ο γέροντας της Εσπερίας (El anciano de Hesperia) [41] . Ο Riego πέθανε στο Λονδίνο από καρδιακή προσβολή στις 27 Νοεμβρίου 1846, σε ηλικία 68 ετών.

Ο Miguel del Riego, ο buon canonico των φωσκολιστών, στάθηκε άτυχος σε ό,τι αφορά το πλουσιώτατο αρχείο του, τα χειρογραφά του και την αλληλογραφία του, που διασκορπίστηκαν μεταξύ Λονδίνου και Οβιέδο. Η περίφημη βιβλιοθήκη του βιβλιόφιλου κληρικού εκποιήθηκε σε δύο δημοπρασίες του Οίκου Sotheby´s. Η πρώτη στις 2 Ιουνίου 1847, περιέλαβε 1192 βιβλία στα αγγλικά, γαλλικά και ιταλικά, και η δεύτερη, στις 6 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, 1158 βιβλία, κυρίως στα ισπανικά (42).

Μεταγενέστερες προσπάθειες για τον εντοπισμό του Αρχείου του Riego, στο οποίο θα υπήρχαν στοιχεία αναφορικά με τον Φώσκολο και την κόρη του, παρέμειναν επί πολύ καιρό άκαρπες (43). Τα τελευταία χρόνια δυό ισπανοί ερευνητές, ο A. Gil Novales και η Gloria Sanz Testón, είχαν την τύχη να εντοπίσουν σε ιδιωτικό αρχείο στο Οβιέδο, που δεν κατονομάζουν, τμήμα της αλληλογραφίας του Miguel del Riego, όταν ο τελευταίος βρισκόταν στο Λονδίνο. Ωστόσο, από τα μέχρι σήμερα δημοσιεύματα αυτών των ερευνητών δεν προκύπτουν νέα ενδιαφέροντα στοιχεία για τις σχέσεις του Riego με τον Φώσκολο και την κόρη του.

Μαδρίτη, Μάϊος-Ιούνιος 2007


ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Για μια πλήρη γνώση της βιογραφίας του Ούγου Φώσκολου βλέπε: α) Giuseppe Pecchio, Vita di Ugo Foscolo, Tip. di Ruggia, Lugano 1833, και πρόσφατη facsimile ανατύπωση από τις εκδόσεις Elibron Classics, 2006, β) Giuseppe Charini, La Vita di Ugo Foscolo, Firenze, 1910, γ) P. Fasano, Vita e testi: introduzione a una biografia foscoliana, στην La Rassegna della Literatura Italiana, 1978, 1-2, και δ) Douglas Radcliff-Umstead, Ugo Foscolo. Twayne Publishers, Inc. New York 1970. Παρά την τεράστια βιβλιογραφία γύρω από τη ζωή και το έργο του ποιητή, θα ήταν χρήσιμη μια νέα βιογραφία του Φώσκολου, με βάση όλα τα νέα στοιχεία που έχουν προκύψει και τη σύγχρονη κριτική αποτίμηση του έργου του.
2. Στην πραγματικότητα ο Φώσκολος έζησε μια σειρά διαδοχικών εξοριών, αναγκαστικών ή εθελούσιων, αρχίζοντας με την αναχωρησή του από τη γενέτειρά του Ζάκυνθο, οριστικά από το 1792, στην οποία και επιθυμεί διακαώς να επιστρέψει τα τελευταία δύσκολα χρόνια της ζωής του. Ο ίδιος θα πεί στο σονέτο για τον θάνατο του αδελφού του Ιωάννη: “sempre fuggendo / di gente in gente”.
3. Βλ. Margaret Campbell Walker Wicks, The Italian Exiles in London. Manchester University Press. Manchester 1937, και νεώτερη ανατύπωση: Books for Libraries Press, Inc. Freeport, New York, 1968.
4. Κατά τη ρήση του Ιταλού ρεπουμπλικάνου πολιτικού Carlo Cattaneo. Βλ. Notes and Queries, 193, σ. 232, 1948.
5. Σχετικά με τη ζωή του Ούγου Φώσκολου στην Αγγλία βλέπε: α) E. R. Vicent, Byron, Hobhouse and Foscolo. Cambridge, At the University Press, 1949, β) E. R. Vicent, Ugo Foscolo, An Italian in Regency England. Cambridge, At the University Press, 1953, γ) Carlos Maria Franzero, A life in exile: Ugo Foscolo in London, 1816-1827. London, W. H. Allen, 1977, δ) Walker Wicks, ό.π., και ε) το Epistolario του ποιητή, στην περίφημη σειρά Edizione Nazionale delle Opere di Ugo Foscolo, vol. XIX-XXII. Le Monnier, Firenze, 1966, 1970, 1974 και 1994, αντιστοίχως.
6. Η ποιητική παραγωγή του Φώσκολου στα τελευταία έντεκα χρόνια της ζωής του στην Αγγλία συρρικνώθηκε δραματικά. Εκτός από το ποίημά του «To Kallirrhoe», γραμμένο στα Αγγλικά (1820), και τις απόπειρες να προχωρήσει το αισθητικό του μανιφέστο, την περίφημη Ραψωδία του Le Grazie (Οι Χάριτες), που άφησε αποσπασματικό και ανολοκλήρωτο, καθώς και τη μετάφραση της Ιλιάδας, που επίσης δεν ολοκλήρωσε, δεν έχουμε άλλο δείγμα ποιητικής δημιουργίας του Φώσκολου αυτή την περίοδο. Πολλές είναι οι ερμηνείες μιας τέτοιας εξέλιξης. Να τί πιστεύει αίφνης ένας σύγχρονός μας διακεκριμένος κριτικός του: “Perhaps Foscolo´s failure to write more poetry (apart from his work on the translation of the Iliad) in his not altogether fruitless English exile should not be blamed on that exile itself. The poet of history had achieved the myth of meta-history and thereby completed his cycle”. Clauco Cambon, Ugo Foscolo, Poet of exile. Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1980, σ. 23-24. Πάντως δεν πρέπει να υποτιμάται, αν μη τι άλλο, το διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε ο ποιητής και οι αναγκαστικές, για βιοποριστικούς λόγους, φιλολογικό/κριτικές του ενασχολήσεις, που πρέπει να επηρέασαν οπωσδήποτε την δημιουργική ποιητική του έφεση. Στο γράμμα του στον John Murray (βλέπε Παράρτημα) είναι έκδηλο το άγχος του ποιητή για μια τέτοια απευκταία εξέλιξη. Το ότι ο Φώσκολος δεν συνέχισε να γράφει ποίηση στο Λονδίνο, πρέπει ίσως να πιστωθεί στο ενεργητικό του. Ο Eugenio Montale χαρακτηρίζει τον Φώσκολο “poeta che non sé ripetuto mai”, και τούτο, το θεωρεί ως “ύψιστο ποιητικό δίδαγμα”. (Βλ. Eugenio Montale, Sulla Poesia, Montatori, Milano 1976, σ. 563). Εδώ θα πρέπει να θυμίσουμε και το ανάλογο παράδειγμα του Ανδρέα Κάλβου.
7. Στις 20 Φεβρουαρίου 1818 ο Φώσκολος γράφει από το Λονδίνο στη φίλη του Quirina Mocceni Magiotti στη Φλωρεντία, μεταξύ άλλων τούτα τα αποκαλυπτικά:
"{...} Πήγα κι έμεινα στην εξοχή για να κρύψω τη φτώχεια μου, γιατί εδώ φτώχεια σημαίνει όνειδος που καμιά αρετή δεν το ξεπλένει, έγκλημα που τιμωρείται σκληρά από την κοινωνία.{...} Η φτώχεια θα έκανε στα μάτια τους ακόμη και τον Όμηρο καταφρονητέον.” Βλ. Franzero, ό.π., σ. 36.
8. Ο Φώσκολος συνεργάστηκε μεταξύ άλλων με τα εξής έγκυρα έντυπα: Edinburg Review, Westminster Review, Quarterly Review, που εξέδιδε ο φίλος και προστάτης του για ένα διάστημα μεγαλοεκδότης John Murray, European Review, London Magazine και Spectator.
9. Βλ. στο Παράρτημα του παρόντος Επιστολή του Φώσκολου στον εκδότη John Murray, 20 Αυγούστου 1822.
10. Για την προσφορά του Φώσκολου στον τομέα της λογοτεχνικής κριτικής βλ. α) Nicoleta Festa, Foscolo Critico. Le Monnier, Firenze, 1953, και β) Walter Binni, Foscolo e la Critica. La Nueva Italia, Firenze, 1962.
11. Η πιο οδυνηρή, για τα αποτελέσματά της, αλόγιστη διαχείριση των οικονομικών του, ήταν η σπατάληση της κληρονομίας, της εξώγαμης κόρης του Φλωριάνας (ανερχόμενης σε 3000 λίρες στερλίνες), στο κτίσιμο και την εξεζητημένη σε βαθμό μεγαλομανίας διακόσμιση και επίπλωση μιας μεγάλης μονώροφης βίλας, της περίφημης Digamma Cottage, κοντά στο Regent´s Park, στις παρυφές του τότε Λονδίνου, που όμως ελάχιστα τη χάρηκε ο ποιητής. Η κληρονομία της Φλωριάνας που προερχόταν από την Αγγλίδα γιαγιά της Lady Mary Walker Hamilton, κάλυψε μέρος της συνολικής δαπάνης της «επένδυσης». Τα υπόλοιπα καλύπτηκαν με την υπογραφή από το Φώσκολο πλήθους συναλλαγματικών ή επιταγών (promisory notes), ελπίζοντας σε μελλοντικά έσοδα από τη δουλειά του, που παρέμειναν όμως απραγματοποίητα. Τελικά η βίλα, μαζί με δύο άλλα μικρά cottage, το Green Cottage και το Kappa Cottage, πού βρίσκονταν στο ίδιο οικόπεδο, βγήκαν σε πλειστηριασμό από τους δανειστές του στα τέλη του 1824 και χάθηκαν οριστικά για το Φώσκολο, χωρίς όμως με τούτο να απαλλαγεί ο ποιητής από όλα του τα χρέη.
12. Αποκαλυπτική της στάσης του ποιητή είναι η επιστολή του στον μαρκήσιο Gino Capponi, της 26ης Σεπτεμβρίου 1826, όπου αναφέρει τα εξής:
“Έχω τελείως αποσυρθεί από την κοινωνία και ζω στην αφάνεια, προσπαθώντας έτσι να εξασφαλίσω τρία πλεονεκτήματα: πρώτο, να μη σπαταλώ το χρόνο μου με αμοιβαίες βίζιτες,, δεύτερο, να κρύβω τη φτώχεια μου, έτσι ώστε όσο λιγότερο είναι ορατή τόσο περισσότερο να μου γίνεται υποφερτή, και, τρίτο και το σπουδαιότερο, να μη βλέπω πλέον Ιταλούς, οι οποίοι, είτε εμιγκρέδες είτε όχι, αρέσκονται στις διχόνοιες και συκοφαντίες”. Franzero: ό.π., σ.. 108.
13. Για να αποφύγει τη σύλληψη και φυλάκιση στη διαβόητη Debtor´s Prison, το κατώφλι της οποίας πέρασε επανειλημμένως για χρέη δικά του αλλά και άλλων ιταλών εμιγκρέδων για τους οποίους έμπαινε αλόγιστα εγγυητής και που συνήθως αφορούσαν ασήμαντα ποσά, ο Φώσκολος ζήτησε καταφύγιο στις πτωχογειτονιές του Λονδίνου, αλλάζοντας συνεχώς διεύθυνση αλλά και επώνυμον, στην αρχή σε Mr Merriatt και στη συνέχεια σε Mr Emerytt και Mr Florian. Τούτο το αναφέρει ο ίδιος στον αυτοεξόριστο ιταλό έμπιστο φίλο του Francesco Mami, σε επιστολή του το 1826, από το Temple του Λονδίνου:
“{...} Η δεσποινίδα {Φλωριάνα} θα μετακομίσει αύριο εδώ μονίμως. Αν έλθεις την Τετάρτη ή την Πέμπτη θα μας βρείς εδώ. Μην ζητήσεις όμως τον κ. Merriatt αλλά τον κ. Emerytt , “τον γερμανό τζέντλεμαν”. Μη ρωτήσεις για μας αλλού, γιατί είναι ζωτικό σε τούτο το φλύαρο μέρος να μην ξέρει κανείς που βρισκόμαστε τώρα. {...} Από αυτή τη μυστικότητα εξαρτάται η ασφάλειά μου”. Franzero: ό.π., σ. 119.
14. O Φώσκολος υπήρξε δήμιος του ίδιου του εαυτού του, όπως θα έλεγε ο John Donne, αλλά και της αθώας κόρης του Φλωριάνας. Η ρομαντική ιδιοσυγκρασία του, το μεσογειακό του ταμπεραμέντο, με τα βίαια ξεσπάσματα και τις χειρονομίες, η φοβερή του ευθιξία, που τον οδήγησε μέχρι και σε μονομαχία στο Λονδίνο τον Δεκέμβριο του 1823, και γενικά η ελευθεριότητά του δεν ήσαν ανεκτά από την αγγλική κοινωνία εκείνης της εποχής, με αποτέλεσμα τον σκανδαλισμό και την απομάκρυνση των φίλων του και τη δημιουργία πολλών εχθρών...
15. Η πιο χτυπητή περίπτωση αποξένωσης ισχυρού θαυμαστή και φίλου είναι εκείνη του φιλελεύθερου πολιτικού και συγγραφέα John Cam Hobhouse (1786–1869), επίσης στενού φίλου και συνεργάτη του Μπάυρον, ο οποίος στην αρχή της συνεργασίας τους ζήτησε από τον Φώσκολο να συγγράψει ένα δοκίμιο για τη σύγχρονη τότε ιταλική λογοτεχνία, που ενσωματώθηκε, με την υπογραφή του Hobhouse, ως παράρτημα στον τόμο με το Τέταρτο Κάντο του Child Harold του Μπάυρον (βλ. Lord Byron: Child Harold´s Pilgrimage, Canto the Fourth. Ed. John Murray, 1818). Η κατακραυγή που ξέσπασε τότε στην Ιταλία για το περιεχόμενου αυτού του δοκιμίου, (θέμα που δεν είναι του παρόντος), που σωστά αποδόθηκε στον Φώσκολο, αλλά και, στη συνέχεια, κάποιες άλλες αψυχολόγητες αντιδράσεις και ενέργειες του ποιητή, με αποκορύφωμα την πρόταση γάμου από τον ίδιο στην 23χρονη ετεροθαλή αδελφή του Hobhouse Ματίλδα το 1824, έκαναν τον καλοπροαίρετο Hobhouse (αργότερα Λόρδο Broughton) να διακόψει κάθε επαφή με τον ποιητή μας. Βλ. V. R. Vicent: (1949) , σελ. 122.
16. Τη Φλωριάνα ο Φώσκολος την απόκτησε από την εφήμερη σχέση του με την Αγγλίδα Sophia Hamilton το 1805 στις Valenciennes, όταν υπηρετούσε με τη Ιταλική μεραρχία στο στρατό του Ναπολέοντα, και τη συνάντησε για πρώτη φορά στην Αγγλία, το 1817 όταν ο ίδιος έμεινε ένα διάστημα στο χωριό East Molesey, στα περίχωρα του Λονδίνου. Η Φλωριάνα ζούσε τότε με τη γιαγιά της Lady Mary Walker Hamilton σε ένα σχετικά εύπορο περιβάλλο. Μετά τον ξαφνικό θάνατο της γιαγιάς στις 28 Φεβρουαρίου 1821 την κηδεμονία της νεαράς Φλωριάνας ανέλαβε ο Φώσκολος. Ελάχιστοι γνώριζαν ότι ήταν κόρη του και ο ίδιος την παρουσιάζει πάντα ως Miss Floriana.
17. Βλ. Ranzero, ό.π., σ. 125.
18. Ο Riego σπούδασε θεολογία στο Πανεπιστήμιο του Oviedo, πρωτεύουσα του Πριγκηπάτου της Αστούριας στην Ισπανία, και ήταν επί 20ετία (1803-1823) canónigo (πρωθιερέας) του καθεδρικού ναού του Oviedo. Στο διάστημα της Γαλλικής Κατοχής (1808-1814) διακρίθηκε για την αντιστασιακή του δράση και το 1820 έλαβε ενεργό μέρος στο φιλελεύθερο συνταγματικό κίνημα που ηγήθηκε ο αδελφός του στρατηγός.
19. Μετά την αποτυχία του φιλελεύθερου κινήματος και την παλινόρθωση της απολυταρχίας, χάρις στα γαλλικά στρατεύματα, τα «100.000 παιδιά του Αγίου Λουδοβίκου», που έστειλε στην Ισπανία η Ιερά Συμμαχία, ο στρατηγός Rafael del Riego συνελήφθηκε και απαγχονίστηκε σε κεντρική πλατεία της Μαδρίτης, στις 7 Νοεμβρίου 1823, το δε πτώμα του κατατεμαχίστηκε και διασκορπίστηκε ώστε να μην υπάρξει τάφος γι αυτό, έγκλημα που κατασυγκίνησε τους απανταχού φιλελεύθερους. Βλ. Carmen de Burgos, Gloriosa vida y desdichada muerte de D. Rafael del Riego (un crimen de los Borbones). Madrid, 1931. Λίγο πριν από την εκτέλεση του στρατηγού ο ιερωμένος αδελφός του αυτοεξορίστηκε στην Αγγλία, όπου βρήκαν καταφύγιο και πλήθος άλλοι ισπανοί φιλελεύθεροι.
20. Βλ. Pecchio, όπ.π., σελ.248-249. Στις σχέσεις του Riego με τον Φώσκολο αναφέρεται επίσης ο ισπανός ιστορικός Vicente Lloréns, στο έργο του Liberales y Románticos, Una emigración española en Inglaterra (1824-1834). Editorial Castalia, Valencia 1979, σ. 55-59. Για τον ισπανό κληρικό βλ. ακόμη Gloria Sanz Testón, Miguel del Riego, un liberal olvidado. Ayuntamiento de Tineo {Asturias}, Tineo 2000.
21. Το σχέδιο του στρατηγού De Meester τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. Βλ. Walker Wicks, όπ. π., σ. 82. Η ανάμειξη του Φώσκολου στα επαναστατικά αυτά σχέδια πρέπει να θεωρηθεί δεδομένη, μολονότι δεν προκύπτει από γραπτές πηγές. Ωστόσο οι καλά πληροφορημένοι Αυστριακοί συνέχιζαν να θεωρούν τον Φώσκολο επικίνδυνο και το 1819 απαγορεύουν στην Βενετία την έκδοση των τραγωδιών του Ricciarda και Aiace. Εξ άλλου, το 1823 η Αυστριακή αστυνομία ζητεί από τον Πρόεδρο του Πανεπιστημίου της Παβίας να εξαλείψει από τον κατάλογο των Επιτίμων Καθηγητών το όνομα του Ούγου Φώσκολου. Βλ. Glauco Chambón, όπ. π., σελ. 310-311, σημ. 14.
22. Στις 28 Δεκεμβρίου 1826 ο Φώσκολος γράφει στον Riego: «Μετά την τελευταία μας συζήτηση, τις συμβουλές και την ενθάρρυνσή σας, είμαι απολύτως αποφασισμένος να πω, προς το παρόν, addio στους εκδότες, ελπίζοντας ότι καλύτεροι καιροί θα μου επιτρέψουν την καλλιέργεια των Γραμμάτων» {...}. Στη συνέχεια ο Φώσκολος ανακοινώνει στον Riego ότι θα αφιερώσει τις δυνάμεις του σε ένα ευγενέστερο σκοπό, τα μαθήματα Ελληνικής, Λατινικής και Ιταλικής λογοτεχνίας, και τον παρακαλεί να τον βοηθήσει στην εγγραφή μαθητών. Πρόκειται για την πρώτη γνωστή επιστολή του Φώσκολου στον Ισπανό κληρικό, που πρωτοδημοσίευσαν οι Orladini και Mayer (1854) και φυλάσσεται στην Labronica. Βλ και Sanz Testón, ό.π., σ. 83-84.
23. Βλ. Lloréns, ό.π., σελ. 56,
24. Την επιστολή πρωτοδημοσίευσε ο Pecchio, ό.π., σ. 251-252. Η παρούσα μετάφρασή της από τα Ιταλικά είναι του Ροδόλφου Μασλία, τον οποίο και ευχαριστώ θερμώς για την ευγενική προσφορά του.
25. Βλ. Franzero, ό.π., σ. 124.
26. Pecchio, ό.π., σ.254. Οι τέσσεροι πρώτοι αυτοεξόριστοι.
27. Lloréns, ό.π., σελ. 56.
28. Franzero, ό.π., σελ. 127.
29. Lloréns, ό.π., σελ. 56, και Walker Wicks, όπ. π.., σελ.. 66. Το Αρχείο του Φώσκολου φαίνεται ότι πέρασε στην κυριότητα του Riego μετά τον Μάϊο του 1830, και το πιθανότερο μετά τον θάνατο της Φλωριάνας. Στην Αλληλογραφία του Hobhouse (Broughton Correspondence) που φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο η Walker Wicks εντόπισε τρεις επιστολές του Cullen ο οποίος προσφέρει προς πώληση στον Hobhouse τα «χειρόγραφα» του Φώσκολου. Στην τελευταία επιστολή, με ημερομηνία 6 Μαϊου 1830, ο Cullen ζητεί από τον Hobhouse να δώσει 100 λίρες στερλίνες «for the Foscolo papers which you saw». Ο Hobhouse δεν ανταποκρίθηκε στην προσφορά. Walker Wicks, ό.π., σ. 66 και 211.
30. Vincent (1953), ό.π., σ. 211.
31. Βλ. Ferrero, ό.π., σ. 48.
32. Sanz Testón, ό.π., σ. 88.
33. Francesco Ferrero, Livorno e i grandi letterati italiani de Petrarca a d´ Annunzio. Società editrice tirrena, 1948, σ. 48-51.
34. Lloréns, ό.π., σελ. 56.
35. Chiarini, ό.π., σελ. 458, σημ. 2. Ένα από τα λάθη του Chiarini έχει σχέση με την ταυτότητα της μητέρας της Φλωριάνας. Από νεώτερες τεκμηριωμένες έρευνες της Walker Wicks προέκυψε ότι δεν ήταν η Fanny Emerrytt, που αναφέρει ο Chiarini αλλά η Sophia Hamilton. Βλ. Walker Wicks, ό.π., σ. 296-300.
36. Ο Pickering αθέτησε πολλές από τις συμφωνίες συνεργασίας που είχε με τον Φώσκολο και έφτασε, το 1826, στο σημείο να κλείσει τον ποιητή στη φυλακή για μια μικρή οφειλή. Βλ. Franzero, όπ. π., σ. 112.
37. Walker Wicks, ό.π., σ. 58.
38. Lloréns, ό.π., σ. 56 και A. Gil Novales, “Una lettera di Mazzini a Miguel del Riego”. Rivista Storica Italiana, LXXXVIII, III, σ. 539, Torino 1976.
39. Ferrero, ό.π., σελ. 48.
40. Lloréns, ό.π., σ. 56.
41. “ Londres. Impreso por Carlos Wood, Poppin´s Court, Fleet Street, 1843”. O Riego αφιερώνει το Romancero στον Hudson Gurney, τον οποίο αποκαλεί φίλο και μαικήνα.
42. Sanz Testón, ό.π., σ. 131.
43. Βλ. R. F. Brown και Frederick May, “Miguel del Riego and Floriana Foscolo”. Notes and Queries, CXCV, 1950, σ. 348, όπου απευθύνουν έκκληση για τον εντοπισμό του Αρχείου του Riego και για στοιχεία γύρω από τις σχέσεις του τελευταίου με την κόρη του ποιητή.


Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α

1
Μια επιστολή του Φώσκολου στον εκδότη John Murray*

John Murray

«South Bank, 20 Αυγούστου 1822

{...} Τα τελευταία έξι χρόνια από τότε που ήρθα στην Αγγλία (στις 10 Σεπτεμβρίου 1816), εργάζομαι υπό συνθήκες ιδιαίτερα δυσμενείς, τις οποίες εσύ γνωρίζεις καλύτερα από κάθε άλλο, γιατί είσαι ο μόνος που μου έτεινε χείρα βοήθειας, με την τόσο θερμή φιλία και τις συνεχείς και ντελικάτες φροντίδες σου. Οι δυσκολίες μου έγιναν ακόμη πιο δυσβάσταχτες από τη στιγμή που οι κυβερνήσεις των Ιονίων Νήσων και της Ιταλίας απόκλεισαν τη δυνατότητα επιστροφής μου στις χώρες αυτές, όπου ένα ελάχιστο εισόδημα θα μου ήταν αρκετό, και δεν θα είμουν αναγκασμένος να κάνω εξευτελιστική χρήση των ικανοτήτων μου. Γεννήθηκα ένα πραγματικό άλογο κούρσας και, ύστερα από 40 περίπου χρόνια επιτυχών αγώνων, έχω τώρα φτάσει στο σημείο να τραβώ το κάρρο, να κάνω το δάσκαλο των γαλλικών στους γραμματείς μου, και τον διορθωτή των αγγλικών στους μεταφραστές μου, να γράφω σοφιστείες περί κριτικής, ασχολία που πάντοτε θεωρούσα σαν ένα είδος φιλολογικής αγυρτείας, και να συρράφω ασήμαντα άρθρα για βιβλία και εργασίες που ουδέποτε διάβασα. Πράγματι, αν δεν έχω ακόμη βυθιστεί στην οδυνηρή κατάσταση εκείνων που ξαφνικά οι περιστάσεις τους έχουν φέρει σε σημείο να απαρνηθούν τα αισθήματα και τις συνήθειές τους, αν δεν είμαι ακόμη ένας φρενοβλαβής, το οφείλω στη σιδερένια δύναμη των νεύρων μου. Τα νεύρα μου, ωστόσο, δεν θα αντέξουν τον επαπειλούμενο διασυρμό μου, ενδεχόμενο που πάντοτε έβλεπα με τρόμο. Ο χρόνος και η τύχη με έχουν διδάξει να αντιμετωπίζω όλα τα κακά με σθένος, αλλά η ιδέα ενός στίγματος στον χαρακτήρα μου παραλύει μέρα με τη μέρα τα γόνατα. Αφού λοιπόν πρέπει να ζήσω και να πεθάνω στην Αγγλία και να εξασφαλίσω τα προς το ζειν κυρίως από την εργασία μου , θα πρέπει να συμβιβάσω, αν όχι την εργασία με την λογοτεχνική υπόληψη, τουλάχιστο την εργασία και ζωή με ένα αστιγμάτιστο όνομα {...}.

Τα διαμερίσματά μου {το Digamma Cottage} ευπρεπώς επιπλωμένα μου προσφέρουν μια ατμόσφαιρα υπόληψης και άνεσης, που απολαμβάνω φανταζόμενος ότι δεν έχω περιπέσει στην έσχατη των περιστάσεων. Γιατί έχω πάντοτε διακηρύξει ότι θέλω να πεθάνω σαν genleman, σε ένα αξιοπρεπές κρεβάτι, τριγυρισμένος από τα εκμαγεία (γιατί τα μαρμάρινα αγάλματα είναι ακριβά) της Αφροδίτης, του Απολλωνα και των Χαρίτων, και από τα μπούστα μεγάλων ανδρών, και ακόμη ανάμεσα σε λουλούδια και, ει δυνατόν, με μια χαριτωμένη αθώα ύπαρξη στο διπλανό δωμάτιο να παίζει μια μελωδία στο παλιό πιανοφόρτε. Έτσι πεθαίνει ο ήρωας του μυθiστορήματός μου {...}.

Αντί λοιπόν να φλερτάρω την συμπάθεια της ανθρωπότητας, προτιμώ να ξεχαστώ από τους επιγενόμενους παρά να τους δώσω την ευχαρίστηση να βγάζουν σπαραξικάρδιους αναστεναγμούς ότι πέθανα στην ψάθα σαν τον Camoens και τον Tasso. Μια και μου μέλλεται να ταφώ στη χώρα σας, είμαι ευτυχής που εξασφάλισα για το υπόλοιπον της ζωής μου μια βίλα, κτισμένη σε δικό μου σχέδιο και περιτρυγυρισμένη από θαμνοειδή φυτά και λουλούδια, στα κράσπεδα σχεδόν της πόλης, ήσυχη σαν σπίτι της εξοχής και ανοικτή στον καθαρό αέρα. Όταν θα είμαι σε θέση να διαθέσω εκατό στερλίνες θα κτίσω επίσης ένα μνήμα για το πτώμα μου, κάτω από ένα ωραίο πλατάνι της Ανατολής, το οποίο προτίθεμαι να φυτέψω τον προσεχή Νοέμβριο και που θα φροντίζω με αγάπη. Ώς εδώ είμαι πράγματι ένας επικούριος, σε όλα τα άλλα όμως είμαι ο πιο εγκρατής μεταξύ των ανθρώπων {...}.

Ζητώντας να βρω ένα τρόπο σωτηρίας, θεωρώ ως πρωταρχικό μου μέλημα την απομάκρυνση της τυραννίας της ανάγκης, έτσι ώστε να μη κινδυνεύσουν το καλό μου όνομα και τα συμφέροντα ενός φίλου που πάντοτε μου συμπαραστάθηκε και του οποίου την βοήθεια αναγκάζομαι να ζητήσω για μια ακόμη φορά {...}».

*Βλ. Samuel Smiles: John Murray: A Publisher and His Friends. John Murray ed. London 1911 και πρόσφατη επανέκδοση The Eco Library, 2006.

Ο Smiles αναφέρει ότι πρόκειται για μια επιστολή 13 σελίδων, σε σχήμα 4ο, από την οποία δημοσιεύει μόνο τα παραπάνω αποσπάσματα. Για το υπόλοιπον κείμενο αναφέρει περιληπτικά τα εξής: Ο Φώσκολος πληροφορεί τον Murray ότι τα χρέη του ανέρχονται στις 600 λίρες στερλίνες και ότι για να ζήσει θέλει τουλάχιστον 400 λίρες το χρόνο. Του ζητεί δε ένα δάνειο 1000 λιρών στερλινών, αναλαμβάνοντας να το ξεπληρώσει σε μια πενταετία, γράφοντας άρθρα για την επιθεώρηση Quarterly. Ο Murray ανταποκρίθηκε πληρώνοντας τα πιο απαιτητικά χρέη του Φώσκολου και προσφέροντας στους τραπεζίτες του μια εγγύηση 300 λιρών για έξι μήνες. Σύμφωνα πάντα με τον Smiles, πολλοί ήσαν τότε οι φίλοι του Φώσκολου, όπως οι Hallam και Wilbraham, που έσπευσαν να συνδράμουν τον ποιητή στη δύσκολη αυτή κατάσταση προσφέροντάς του χρήματα τα οποία εκείνος αρνήθηκε ως «δωρεάν», αλλά δεν είχε αντίρρηση να τα δεχτεί ως «δάνειον». Smiles, (2006) όπ. π., σελ. 183 – 184.



John Cam Hobhouse


Lord Byron


2
Απόσπασμα επιστολής του Hobhouse στον Μπάυρον που αναφέρεται στον Φώσκολο*

“Λονδίνο, 23 Φεβρουαρίου 1824

Αγαπητέ μου Μπάυρον,

{...} Ο Ούγος Φώσκολος σκέπτεται να φύγει αμέσως για την Ελλάδα με σκοπό να συγκεντρώσει στοιχεία σχετικά με την πορεία του πολέμου και, ει δυνατόν, να προσφέρει τις υπηρεσίες του – υποθέτω υπό την ιδιότητα του Τυρταίου, γιατί δεν φημίζεται για «δεξιοτέχνης στην ξιφομαχία» {1}, μολονότι υπήρξε συνταγματάρχης της Ναπολεόντιας σχολής. Όταν θα βρίσκεται στην Ελλάδα προτίθεται να περάσει από το στρατηγείο σου. Αν πράγματι συναντηθείτε θα δεις το πόσο ασυνήθιστος άνθρωπος είναι, όχι υπερβολικά ευχάριστος τύπος αλλά δεινός συζητητής. Δεν έχω ποτέ ακούσει από το στόμα του μια κοινοτοπία. Εδώ έκανε πολλούς εχθρούς και ολίγους φίλους, είναι δε αληθινός ποιητής, ιδιαίτερα τούτο το μάλλον μη πρακτικό.{…}

Αληθινά δικός σου πάντα,

JOHN C. HOBHOUSE”

{1} Η φράση σε εισαγωγικά από τον Σαίξσπηρ: “An I thought had been valiant and so cunning in fence”. Twelve Night, Act. III, Sc. 4.3. Ο Hobhouse γράφει “at fence”.

*Πρόκειται για την πρωτελευταία επιστολή του Hobhouse στον Μπάυρον, ο οποίος πέθανε στο Μεσολόγγι. λίγες εβδομάδες αργότερα. Ο Φώσκολος τελικά δεν κατέβηκε στην Ελλάδα. Βλ. Lord Byron´s Correspondence, Edited by John Murray, New York, Charles Scribner´s Sons, 1922, vol. II, σελ.295-296. Ένα μήνα αργότερα ο Hobhouse θα διακόψει οριστικά κάθε σχέση με τον Φώσκολο. Vincent (1949), ό.π., σ. 122.


Related Posts with Thumbnails