ΜΕ
ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΑΚΡΟΑΤΗ γράφει η ΜΑΡΙΑ
ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ
Το
Stabat Mater Dolorosa,
είναι ύμνος των Καθολικών του 13ου
αιώνα για την Παναγία και αναφέρεται
στον πόνο της Μητέρας του Χριστού, η
οποία στέκει στα πόδια του Εσταυρωμένου
Γιού της, κατά την διάρκεια του μαρτυρίου
του. Πρόκειται για εξαιρετικό δείγμα
εκκλησιαστικού λυρικού ύμνου, πιθανότατα,
του φραγκισκανού μοναχού Jacopone
da Todi {1230-1306}, που εισήχθη στο λειτουργικό
της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας το 1727.
Γραμμένος έξι αιώνες πριν περίπου ο
ύμνος τράβηξε την προσοχή των μουσικών
εξ αιτίας των συναισθημάτων σεβασμού
και δέους που προκαλούν οι υψηλής
σύλληψης και από πάσης απόψεως, άψογοι
στίχοι. Μελοποιήθηκε από σπουδαίους
συνθέτες. Στους διασημότερους εξ
αυτών, ανήκουν οι Pergolesi,
που ήταν και το κύκνειο άσμα του,
Palestrina, Alessandro
και Domenico Scarlatti,
Vivaldi, Boccherini, Schubert, Rossini, Dvorak, Symanowski, Poulenc
και Arvo Part.
Σε
αντιστοιχία των τεχνών αξίζει να σταθούμε
και σε ορισμένους από τους μεγάλους
ζωγράφους που απεικόνισαν με το χρωστήρα
τους τη Σταύρωση του Ιησού και έμειναν
στη χρυσή μνήμη της τέχνης: Δομίνικος
Θεοτοκόπουλος ο Κρης, Perugino,
Rembrandt, Dali, Rubens, Grünewald, Van der Weyden, και
βέβαια στους εκπληκτικούς Βυζαντινούς
Αγιογράφους, που κοσμούν με τα θεόπνευστα
έργα τους τις Εκκλησιές και τα Μουσεία
μας, ενδεικτικά μνημονεύουμε την
περίφημη Σταύρωση του
Ιησού στη φορητή εικόνα του
1653 στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
Αθηνών.
Ο
Haydn γεννιέται στις 31 Μαρτίου του
1732 στην πόλη Rohrau στα σύνορα
της Αυστρία και Ουγγαρίας και πέθανε
στις 31 Μαΐου στη Βιέννη το 1809. Στα εννιά
του χρόνια γίνεται δεκτός στη Χορωδία
του Καθεδρικού Ναού του Αγίου
Στεφάνου ως εξαιρετικά
ταλαντούχο παιδί με
ωραία φωνή και εξελίσσεται γρήγορα
σε Star της χορωδίας. Το
1749, στα δέκα επτά χρόνια του, η φωνή του
σπάει και απολύεται με μόνα πράγματα
στην κατοχή του τρία φθαρμένα πουκάμισα
κι ένα ζεστό παλτό. Τον αντικαθιστά ο
αδελφός του Michael [1737-1806],
ο οποίος φαίνεται ότι ήταν περισσότερο
προικισμένος από εκείνον, σε όλα, εκτός
από την ικανότητα της σύνθεσης. Τα χρόνια
ήταν δύσκολα για τον έφηβο Joseph
Haydn, γιατί ως πιανίστας και βιολονίστας
δεν είχε φτάσει ακόμα σε επαγγελματικό
επίπεδο. Η εξέλιξή του ήταν αργή και
σταθερή. Όπως ο ίδιος λέει «Πραγματικούς
καθηγητές δεν είχα ποτέ. Πάντα ξεκινούσα
πρακτικά, τραγουδώντας και παίζοντας
κάποιο όργανο, αργότερα συνέθετα. Άκουγα
περισσότερο απ’ ό,τι σπούδαζα, αλλά
άκουγα την ωραιότερη μουσική που υπήρχε
στις μέρες μου και σε όλες τις φόρμες
της. Έτσι σιγά, σιγά ανέπτυξα τις γνώσεις
και τις ικανότητές μου» και συνεχίζει:
«Ποτέ δεν έγραφα γρήγορα και συνέθετα
με προσοχή και επιμέλεια».
Όταν
ξεκίνησε να γράφει, η νέα μουσική,
Style gallant,
ήταν στη νηπιακή της ηλικία και ήταν
εκείνος που την ανέπτυξε και την έβαλε
σε τάξη. Δεν ονομάστηκε τυχαία Πατέρας
της Συμφωνίας και του Κουαρτέτου
εγχόρδων. Πέρασε το
μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο παλάτι
του Κόμη Esterhazy, όπου και
εργάστηκε ως συνθέτης και διευθυντής
της ορχήστρας του παλατιού, την οποία
είχε αναδείξει σε μία από τις καλύτερες
της Ευρώπης. Ο Mozart, όχι
μόνο τού αφιέρωσε τα Έξι κουαρτέτα
εγχόρδων, αλλά και τον υπερασπίστηκε
δημόσια στη Βιέννη, όταν σε κάποιο
κουαρτέτο του, ένας πιανίστας δυσανασχέτησε
λέγοντας, «Εγώ ποτέ δε θα το έγραφα
έτσι», ο Mozart τον διέκοψε
αμέσως και του είπε, «Ούτε εγώ, και
ξέρετε γιατί; Διότι κανείς από τους δυο
μας δε θα μπορούσε να έχει τέτοια έξοχη
ιδέα».
Το
Stabat Mater
γράφτηκε το 1767 ένα χρόνο μετά τη Missa
Cellensis και ήταν τα
πρώτα θρησκευτικά έργα που συνέθεσε ο
Haydn, ως
Kapellmeister στο παρεκκλήσι της αυλής
των Esterhazy, για
τη Λειτουργία της Μεγάλης Παρασκευής,
ακολουθώντας το παράδειγμα του προκατόχου
του. Στη συνέχεια το στέλνει στον Adolph
Hasse [1699-1783] τον Padre della
musica της
εποχής, για να «δει» το έργο του. Σε
απάντηση, ο Hasse τον καλεί
στη Βιέννη να παρουσιάσει το Stabat
Mater, η πρεμιέρα του
οποίου δόθηκε στις 25 Μαρτίου του 1768, με
τον συνθέτη να διευθύνει από το τσέμπαλο.
Ο Haydn διαιρεί το έργο του
σε δώδεκα μέρη. Ακολουθεί την ποιητική
αίσθηση του ύμνου και μέσα από τη
χαρακτηριστική του λεπτότητα και
ευγένεια συνθέτει ένα έργο εκπληκτικής
ομορφιάς για σοπράνο, άλτο, τενόρο,
μπάσο, μικτή χορωδία και συνοδεία
ορχηστρικού συνόλου.
Ο
αρχιμουσικός Γιώργος Πέτρου ανέδειξε
τις ομορφιές της σύνθεσης, την καθαρότητα
και την τάξη από τις οποίες διέπεται.
Οι λυρικές μελωδίες, οι μεστές από
έκφραση αρμονίες, οι δυναμικοί ρυθμοί,
βρήκαν τον ιδανικό τους ερμηνευτή, ο
οποίος κράτησε εντυπωσιακά τις λεπτές
ισορροπίες ανάμεσα στη χορωδία, τους
σολίστ και την ορχήστρα του. Ξεχώρισαν
τα δύο Όμποε της Καμεράτα με το γλυκό ήχο τους και τη δεξιοτεχνική δεινότητά τους. Το ίδιο και τα
Έγχορδα, από τα οποία θαυμάσαμε το
γνώριμο, λεπτό και ευγενικό ήχο τους.
Στο Εκκλησιαστικό Όργανο και στο
Τσέμπαλο, δύο άριστοι ερμηνευτές
μετέδωσαν την επισημότητα και την
ιερουργία του ύμνου. Οι στίχοι που
αναφέρονται στα αισθήματα της Παναγίας
και ακούστηκαν από τις εκφραστικότατες
φωνές της υψιφώνου Μυρσίνης Μαργαρίτη,
«O quam tristis et affict», «Ω,
πόσο δύσμοιρη κι απελπισμένη»
και της μεσοφώνου Ειρήνης Καράγιαννη,
«Quisnon posset
contristari», «Ποιανού
η καρδιά μπορεί να μη ραγίσει»,
προκάλεσαν ρίγη συγκίνησης κι
έδωσαν την αίσθηση ότι ένα βέλος τρυπούσε
και ράγιζε την καρδιά της Παρθένου
Μαρίας, θυμίζοντάς μας το στίχο του
Άγγελου Σικελιανού «Κ’ Εσέ, Μαρία,
μες στην ψυχή, ρομφαία θα Σε διαβεί!»,
που με τη σειρά του, μας θυμίζει την
προφητεία του Συμεών που αναφέρει ο
Ευαγγελιστής Λουκάς «Και σου δε αυτής
την ψυχήν διελεύσεται ρομφαίαν». Την
ίδια βαθιά συγκίνηση και απύθμενη οδύνη
σκόρπισαν οι περιγραφές της σταύρωσης,
μέσα από τις δραματικές ερμηνείες του
τενόρου Βασίλη Καβάγια, και του μπάσου
Πέτρου Μαγουλά στα
αντίστοιχα μέρη: «Pro
peccatis suae gentis», « Για τις δικές μας
τις αμαρτίες», «Vidit suum
dulcem Natum», «Το
γλυκό της το παιδί αντικρίζει».
Το
συγκλονιστικό για μας σήμερα είναι ότι
μπορούμε να ζούμε το προγενέστερο στάδιο
της τέχνης, μες από το πρίσμα μιας
εμπνευσμένης, σύγχρονης ερμηνευτικής
ματιάς, όπως αυτής του αρχιμουσικού
Γιώργου Πέτρου στο Stabat
Mater του Joseph Haydn,
που ακούσαμε στις 8 Απριλίου 2015 στο
Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.