© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Πέμπτη 20 Ιανουαρίου 2011

Λεύκιου Ζαφειρίου: «Τι γνωρίζω εγώ για τον κύριο Κάλβο;»

Όταν υλοποιηθεί η πρόσφατη απόφαση του Μουσείου Μπενάκη να εκδώσει το σύνολο του έργου του ποιητή Ανδρέα Κάλβου, είναι βέβαιο ότι θα αποτελέσει σημαντικό σταθμό στις αντίστοιχες σπουδές. Ηδη, με αυτή την προοπτική, έχουν έρθει στο φως νέα στοιχεία και ίσως μελλοντικά η έρευνα να προσκομίσει και άλλες λεπτομέρειες γύρω από τον άγνωστο Κάλβο.

Από τα νέα στοιχεία σημαντικό είναι ότι διαθέτουμε πια αξιόπιστες πληροφορίες για τη Σούζαν Φόρτσιουν Ριντού (Ridout, 1793-1857), τη φασματική αυτή γυναίκα που έζησε κοντά στον έλληνα ποιητή κατά την πρώτη διαμονή του στο Λονδίνο, όταν έκανε τις θρησκειολογικές μεταφράσεις του, όταν έγραφε την ωδή Ελπίς πατρίδος (1819) καθώς και το νεοελληνικό μέρος της Πολύγλωσσης Γραμματικής του Φρέντερικ Νόλαν (Nolan) μαζί με το «Λεξιλόγιο» που περιλαμβάνεται στον δεύτερο τόμο της Γραμματικής και εντοπίστηκε μόλις το περασμένο καλοκαίρι. Πρόκειται για την κρίσιμη περίοδο κατά την οποία ο ποιητής διαμορφώνει το ποιητικό του σύστημα, το οποίο και θα ακολουθήσει στις Ωδές του (1824 και 1826).

Η Σούζαν Φ. Ριντού γεννήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 1793 στο Μπρίστολ και πέθανε στο Μπράιτον, στις 23 Αυγούστου 1857, ύστερα από σοβαρή ασθένεια, ενώ η σορός της μεταφέρθηκε με φροντίδα του φιλικού της ζεύγους Ουίκαμ (Wickham) στο κοιμητήριο της αγγλικανικής εκκλησίας της Αγίας Μαρίας Μαγδαληνής, στο Νότιο Χόλμγουντ, όπου κι έγινε η κηδεία της (28 Αυγούστου 1857). Ενδιαφέρον είναι ότι τόσο η ίδια όσο και ο Κάλβος και η δεύτερη σύζυγός του, Σαρλότ Αουγκούστα Ουάνταμς (Wadams), ασχολήθηκαν επαγγελματικά με την εκπαίδευση. Το 1840 κυκλοφόρησε στο Λονδίνο το βιβλίο τής Ριντού, Γράμματα σε μια νέα παιδαγωγό, για τις αρχές της εκπαίδευσης και άλλα θέματα συνδεόμενα με τα καθήκοντά της. Σύμφωνα με τις επίσημες απογραφές, το 1841 διηύθυνε παρθεναγωγείο στο Μπράιτον και το 1851 στο κεντρικό Λονδίνο. Αν και δεν γνωρίζουμε πότε εγκατέλειψε την αγγλική πρωτεύουσα (σίγουρα μετά το 1852) για το Μπράιτον, είναι πολύ πιθανόν να διέμενε ακόμη στο Λονδίνο την εποχή που ο Κάλβος εγκαθίσταται για δεύτερη φορά στην αγγλική πρωτεύουσα και παντρεύεται την Ουάνταμς, τον Φεβρουάριο του 1853.

Ώς σήμερα, η Σούζαν Ριντού μάς ήταν γνωστή μόνο από τις 54 επιστολές της προς τον Κάλβο, τις οποίες σχολίασε και δημοσίευσε ο ελληνιστής Μάριο Βίττι το 1963. Μαθήτρια του ποιητή στα ιταλικά, οπωσδήποτε από το 1817, είναι ένα από τα πρόσωπα που συναναστρέφεται ο Κάλβος αμέσως μετά τον θάνατο της πρώτης γυναίκας του, της Μαρίας Τερέζας Τζόζεφιν Τόμας (Thomas). Η επανασύνδεσή τους, τον Οκτώβριο του 1819, ύστερα από πολύμηνη σιωπή του Κάλβου και συνεχείς προσπάθειες εντοπισμού του από τη Ριντού, φαίνεται πως ήταν η αρχή ενός ειδυλλίου, το οποίο όμως πολύ σύντομα θα καταλήξει σε τραυματική εμπειρία και για τους δύο, τον Δεκέμβριο του 1819.

Ας ειπωθεί εδώ ότι οι επιστολές της Ριντού προς τον Κάλβο, γραμμένες στα ιταλικά, στα αγγλικά και στα γαλλικά, δεν έχουν αξιοποιηθεί όσο θα έπρεπε, παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει 46 χρόνια από τη δημοσίευσή τους από τον Μάριο Βίττι. Και τούτο, παρά το ότι μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες, από πολλές απόψεις, αφού ανασκευάζουν χαρακτηρισμούς που διαιωνίζονται αβασάνιστα από τη φιλολογική έρευνα και τη λογοτεχνική ιστοριογραφία, παρουσιάζοντας έναν Ανδρέα Κάλβο γέννημα μυθιστορηματικής φαντασίας, άνθρωπο χωρίς φίλους, εριστικό, ιδιόρρυθμο, αντιφατικό, πουριτανό, υπεροπτικό, κ.ά. Ηδη όμως από το 1817 η Ριντού στις επιστολές της τόνιζε τα στοιχεία εκείνα που τον χαρακτήριζαν: υπογράμμιζε την καλοσύνη και τις εξαιρετικές διδακτικές του ικανότητες, την ευγένεια, τη γενναιοδωρία, τα λεπτά αισθήματα, τις θαυμάσιες αρετές και τα έξοχα προσόντα του. Η ακεραιότητα, η ανεξαρτησία σκέψης, η σωφροσύνη και η αξιοπρέπεια που αποδίδονται στον Κάλβο μάς δίνουν μια προσωπογραφία εντελώς διαφορετική από αυτήν που συνήθως έχουμε μέσα από αφηγήσεις ατεκμηρίωτες. Αλλά και οι σχετικές αναφορές στην ερωτική σχέση τους μας δίνουν, εμμέσως πλην σαφώς, μια άλλη εικόνα του ποιητή, πολύ διαφορετική από τους ανεκδοτολογικούς χαρακτηρισμούς για τις σχέσεις του με το άλλο φύλο.

Εννοείται ότι όλα τα στερεότυπα γύρω από τη ζωή και την προσωπικότητα του Κάλβου θα εξακολουθήσουν να αναπαράγονται, όσο δεν θα έχουμε μία βιογραφία του ποιητή, βασισμένη σε όσα τεκμηριωμένα στοιχεία γνωρίζουμε ώς σήμερα, και τα οποία άλλωστε δεν είναι λίγα. Η έρευνα έχει οδηγήσει επιπλέον και σε άλλα ευρήματα, κυρίως έντυπες πληροφορίες που καλύπτουν την περίοδο 1818-1864: πρόκειται για περισσότερα από σαράντα λήμματα σχετικά με τον Κάλβο, από τα οποία τέσσερα είναι δημοσιευμένα σε περιοδικά των ΗΠΑ (1827-1828 ), ένα σε βιογραφικό λεξικό του 1826, γραμμένο στα γαλλικά, ενώ ένα άρθρο στο αγγλικό θεολογικό περιοδικό The Ecclesiastical Gazette (1853) μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για άλλες πτυχές της δράσης του ποιητή. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η ανεύρεση από τον Δημήτρη Αρβανιτάκη (Μουσείο Μπενάκη) του περιοδικού L' Ape Italiana (1819), όπου υπάρχουν εργογραφικές αναφορές στον Κάλβο. Ακόμα, σε αρχειακό υλικό δίκης που έγινε το 1862 στο Λονδίνο, ανάμεσα στους εναγομένους περιλαμβάνονται ο Κάλβος και η σύζυγός του, Αουγκούστα Ουάνταμς. Ωστόσο, τα σημαντικότερα ευρήματα αφορούν τη Σούζαν Φ. Ριντού και ο εντοπισμός τους έγινε εφικτός (όπως και του τάφου της, το περασμένο καλοκαίρι) χάρη στην πολύτιμη βοήθεια της γιατρού Κάρεν Φράνσις (Francis), χωρίς την οποία δεν θα είχαμε το βιογραφικό υλικό για τη μαθήτρια και ερωμένη του Κάλβου.


* Ο τίτλος είναι από γράμμα της Susan Fortune Ridout προς τον Κάλβο και τα λόγια ανήκουν στη μητέρα της, η οποία δεν έβλεπε θετικά τη σχέση της κόρης της με τον ποιητή.

[Από τη Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, 4.12.2009, σ.14 εξ. Αφιέρωμα στον Ανδρέα Κάλβο, με επιμέλεια Διονύση Ν. Μουσμούτη]

Γιώργου Βέη: ΚΑΛΒΟΣ ΠΑΝΤΑ

Διαβάζω τον Ανδρέα Κάλβο με τη θέρμη και το δέος των πρώτων εκείνων επισκέψεων. Ούτε το «εναέριον σύγνεφον» με ενόχλησε ποτέ, ούτε η «ροδόπεπλος κόρη» ήχησε εντός μου παράφωνα. Κι εννοείται ότι επιτρέπω στους γλάρους του να συναντούν τα γεράκια του, χωρίς να αλληλοεξουδετερώνονται, όπως ακριβώς θέλει η έκτη στροφή των «Ηφαιστείων». Τώρα που με έχει ήδη δει κάτι παραπάνω από «το πέμπτον του αιώνος εις ξένα έθνη» και μάλιστα στις πέντε ηπείρους, φρονώ ότι διερμηνεύω όλο και καλύτερα την κάλβεια εμμονή στο «σύγνεφον». Με τα λόγια ενός συνομηλίκου του Γερμανού, ο οποίος εξέδιδε το μείζον φιλοσοφικό του έργο όταν ο Κάλβος ερωτευόταν την πρώτη του σύζυγο, την Εγγλέζα Μαρία Τερέζα Ζόζεφιν Τόμας, το 1818: «Η ευτυχία βρίσκεται λοιπόν πάντοτε στο μέλλον ή στο παρελθόν, ενώ το παρόν είναι σαν ένα σκοτεινό μικρό σύννεφο, που ο άνεμος το περιφέρει πάνω από την ηλιόλουστη πεδιάδα· μπροστά του, πίσω του όλα είναι φωτεινά, μόνο αυτό ρίχνει πάντοτε μια σκιά». (Ιδέτε Αρθούρος Σοπενχάουερ Ο Κόσμος ως Βούληση και ως Παράσταση, ΙΙ,657.) Η δε Νύκτα στο άριστα συγκερασμένο «Εις Σούλι» θα μπορούσε θαυμάσια να είναι η αναβαθμισμένη ποιότητα ενός άλλου έπους. Σπάνια η μεταφυσική είναι πειστικότερη. Θυμίζω: «Μητέρα φρονημάτων / Υψηλών, συνεργέ / Ψυχών τολμηροτάτων / Νύκτα ουρανία και σύγχρονε / Δικαιοσύνης».

Η διαφωνούσα συμφωνία πραγμάτων, η περιώνυμη rerum concordia discors, έχει άλλωστε επιβάλλει, μεταξύ άλλων, και τις αισθητικές της αρχές σε πείσμα των όποιων στενόκαρδων αρνητών του. Η φύση, ως καταλυτικός, δεσμευτικός a priori διάκοσμος αλλά και κανόνας ταυτοχρόνως, έχουμε μάθει ότι αντανακλάται, υιοθετείται και εντέλει πνευματοποιείται πλήρως εντός και διά των ποιητικών ιδεών τού επί πολλά έτη αυτοεξόριστου - νομάδα λογίου από τη Ζάκυνθο. Η γραμματική της ιδέας είναι εν πολλοίς η γραμματική του ωκεανού, των ρητών ανέμων ή των συννέφων, όπως προαναφέρθηκε. Δεν παραβάλλεται δηλαδή απλώς μια ψυχική κατάσταση στο αρχέγονο κάτοπτρο της φύσης, όπως θα επέμενε να θέλει ο οξύνους Shelley ή ακόμη κι ένας μαθητευόμενος λόγιος τού Ζεν, αλλά προτάσσεται αυτούσια η συμπαντική υφή ως το ακριβοθώρητο Ον. Έστωσαν: «Και του Βορέως το πνεύμα / το σοβαρόν νουθέτημα της δίκης / διασκορπίζον, τυραννίαν εκράτει. [...] Οπου φυσάει με βίαν / και οργίζεται το πνεύμα / της πικράς τύχης». Ο προσεταιρισμός της φύσης, των υποχρεωτικών συμφραζομένων της, αλλά και της μυθολογίας που τη συνέχει, προσαυξάνει την ορμή προς τα εμπρός. Ειδικότερα για τον ρόλο της μυθικής-μυθολογικής παραμέτρου ισχύουν όσα ένας άλλος αυτοεξόριστος-μέτοικος-νομάς, ο Νικόλας Κάλας, αυτός ο κατά τον Raymond Queneau freudo-trotsko-sado-daliste, διατύπωσε έναν αιώνα μετά τις κάλβειες εμπεδώσεις. Ήτοι: «Ο ρόλος του ποιητή είναι να εκμεταλλευτεί την κληρονομιά τόσο της μυθολογίας όσο και της ουτοπίας και να εντείνει τις ενέργειές τους στη ζωή, διά μέσου της γλώσσας των μεταφορών. Η υπέρτατη λειτουργία του ποιητή είναι να κάνει το μυστήριο έκδηλο μέσω των μεταφορών».

Η συνειδητή στράτευση του Ανδρέα Κάλβου στη συγκεκριμένη διάταξη των στροφών, ο ατσαλάκωτος «τετραγωνισμός» της ποιητικής έκφρασης, η συνεχής περιφρούρηση της ίδιας του της ιδιοπροσωπίας, η ολοκλήρωση, με άλλα λόγια, των αυτοκυριαρχούμενων συνθέσεών του πέρα ακόμη και από τα όρια της συμβατικής, θεσμικής γλώσσας συναποτελούν τα ζητήματα εκείνα που ανέκαθεν με έθελγαν. Στον βαθμό μάλιστα που «τίποτε [...] δεν μπορεί να "εξηγήσει" το κατόρθωμα των Ωδών» (ιδέτε την εμπεριστατωμένη εισαγωγή και τα σχόλια του Δημήτρη Δημηρούλη στην αντίστοιχη έκδοση του Μεταίχμιου, 2009) θα εισπράττουμε αυτό το κάτι τι, το ευρισκόμενο πέραν της νοήσεως ως αποθησαύρισμα, ως μαγεία ενός ευρύτερου κειμενοχώρου. Κι επειδή ακριβώς οι στίχοι λειτουργούν ανεξάρτητα από το νόημά τους, όπως κατέδειξε ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, επιτρέπεται σε κάθε έναν από εμάς να ανακαλύψει τον δικό του Κάλβο.

[Από τη Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, 4.12.2009, σ. 14. Αφιέρωμα στον Ανδρέα Κάλβο, με επιμέλεια Διονύση Ν. Μουσμούτη]
Related Posts with Thumbnails