© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Σάββατο 11 Ιουνίου 2011

Γιάννης Ρηγόπουλος: ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟΣΚΟΥ, ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΗΣ ΜΕ ΣΚΗΝΕΣ ΒΙΟΥ, 18ος αιώνας

Διαστ. 49x69 εκ.
Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, ΒΧΜ13058• τ. συλλογή Διονυσίου Λοβέρδου. Φωτογραφία του Βυζαντινού Μουσείου.
Βιβλιογραφία: Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, αρ. 101• Βασιλάκη Μαρία, «Εικόνα του αγίου Χαραλάμπους», ΔΧΑΕ, περίοδ. Δ΄, τ. ΙΓ΄, 1985-1986, Αθήνα 1988, 247 κ.ε.• Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 204, σημ. 14: Θεοτόκος και άγιοι• το κύριο θέμα είναι ο άγιος Χαραλάμπης με σκηνές του μαρτυρίου και Ρηγόπουλος 1998, 218.


Εικ. 1. Ιωάννου Μόσκου: Άγιος Χαραλάμπης με σκηνές βίου. 18ος αιώνας. Φωτογραφία της εικόνας που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά, μου παραχωρήθηκε από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.


Εικ. 2. Δημητρίου Νομικού: Άγιος Χαραλάμπης με σκηνές βίου. 1828. Ναός Αγίου Χαραλάμπη στο Ποτάμι. Δεσποτική τέμπλου.


Ο Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός (βλ. βιβλιογραφία) περιγράφει ως εξής την εικόνα: «Ο άγιος Χαράλαμπος καθήμενος επί θρόνου, εκατέρωθεν αυτού τέσσερα εικονίδια εκ του μαρτυρίου αυτού. Άνω επί μας ζώνης η Θεοτόκος εν τω μέσω, ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, κάτω δε οι άγιοι Δαμιανός, Κοσμάς, Παντελεήμων και η αγία Βαρβάρα (0,49x0,63 μ.). Κάτω αριστερά της κεντρικής παραστάσεως φέρει υπογραφήν: Ιωάννου Μόσκου χειρ». Η Βασιλάκη (βλ. βιβλιογραφία) παρατηρεί: «Η εικόνα χωρίζεται θεματικά σε τρεις ζώνες. Ο άγιος Χαραλάμπης και οι τέσσερις σκηνές από το μαρτύριό του βρίσκονται στη μεσαία ζώνη. Συγκεκριμένα απεικονίζονται: ο άγιος στον αυτοκράτορα, ο άγιος γδέρνεται, αποκεφαλίζεται και τον κτυπούν με πέτρες στα σαγόνια (από τα νεότερα Συναξάρια)».

Σε παλαιότερο δημοσίευμά μας (Ρηγόπουλος 1998, 218) είχαμε εντοπίσει τη στiλιστική και εικονογραφική ομοιότητα των σκηνών του μαρτυρίου του αγίου Χαραλάμπη στην εικόνα του Ιωάννου Μόσκου με εκείνες στην εικόνα του Δημ. Νομικού του 1828 (αυτόθι) (εικόνα 2).

Διαπραγματεύομαι εδώ εκτενέστερα τη συγγένεια αυτή.


Σκηνή πρώτη: ο άγιος μπροστά στον αυτοκράτορα Λουκιανό

Στην εικόνα του Δημητρίου Νομικού προηγείται η σκηνή με τον άγιο να κηρύσσει στο πλήθος (Ρηγόπουλος 1998, εικ. 134). Η αντιπαραβολή της σκηνής με τον άγιο μπροστά στον αυτοκράτορα στις εικόνες του Ι. Μόσκου και του Δημ. Νομικού δείχνει την ομοιότητα στον εικονογραφικό τύπο, το συνθετικό σχήμα, την κατανομή των προσώπων εκατέρωθεν του ένθρονου αυτοκράτορα αλλά και στο στυλ των μορφών. Εντύπωση προκαλεί το πλήθος των δανείων από τη φλαμανδική τέχνη που απαντούν στη σκηνή αυτή• δάνεια που έχουν εντοπιστεί ήδη σε φορητές εικόνες του 17ου αιώνα• βλ. π.χ. το πεδίο του ένθρονου σε εικόνα του Θεοδώρου Πουλάκη με την Ενθρόνιση του Ιωσήφ (Ρηγόπουλος 1979, εικ. 24) και χαλκογραφία του Jan Sadeler1: Ο προφήτης Μιχαίας ενώπιον του βασιλιά του Ισραήλ Αχαάβ, 1582 (Hollstein, M. de Vos, XLIV, 54, αρ. 204 και XLV, 92, εικ. 204). Αλλά και επιμέρους εικονογραφικά στοιχεία προέρχονται από φλαμανδικό χαρακτικό, όπως ο στρατιώτης στα δεξιά του αγίου είναι παρόμοιος με το στρατιώτη στα δεξιά του ένθρονου στην ίδια χαλκογραφία που προαναφέραμε. Τα κτήρια που βλέπουμε μέσα από το άνοιγμα σχεδόν ίδια σχεδιάζονται και στο χαρακτικό του Jan Sadeler1 (ό.π.). Η σύμπτωση αυτή δεν είναι βέβαια τυχαία. Οφείλεται στο γεγονός ότι κάποια από τις δύο εικόνες στάθηκε πρότυπο. Αυτή δεν μπορεί να είναι άλλη, από όσο γνωρίζω, από εκείνη του Ιωάννου Μόσκου. Η εικονογραφική ανάλυση και των άλλων μικρών σκηνών θα ενισχύσει τη διαπίστωσή μας.


Σκηνή δεύτερη: Το γδάρσιμο του αγίου Χαραλάμπη

Οι συμμετέχοντες στο γδάρσιμο του αγίου έχουν την ίδια οργάνωση και διάταξη στο χώρο δράσης. Επαναλαμβάνουν τις ίδιες κινήσεις, στάσεις και χειρονομίες. Διαφέρουν όμως πολύ σ’ ό,τι συνιστά το αρχιτεκτονικό πλαίσιο της σκηνικής πράξης• στην εικόνα του Δημ. Νομικού διευρύνεται ο αριθμός των κτηρίων, των οποίων είναι απροσδιόριστη η λειτουργική χρήση• πιθανόν αντιγράφονται από φλαμανδικό χαρακτικό και μεταφέρονται μηχανιστικά στην εικόνα. Είναι όμως καλοσχεδιασμένα με ωραίους χρωματισμούς. Είναι φανερό ωστόσο ότι και οι δύο ζωγράφοι, Ιωάννης Μόσκος και Δημ. Νομικός, συνεχίζουν την κρητικοφλαμανδική παράδοση.


Σκηνή τρίτη: Η αποτομή του αγίου Χαραλάμπη

Η εικονογραφική, συντακτική και στυλιστική ταύτιση βεβαιώνεται πλήρως σχεδόν στη σκηνή της αποτομής στις δύο εικόνες. Ο νεότερος ζωγράφος αναπτύσσει περισσότερο το φυσικό και δομημένο χώρο και τους παρατηρητές, πιθανόν το βασιλιά Σεβήρο και τη στρατιωτική ακολουθία του (εικόνα 145• η εικόνα παραπέμπει στο βιβλίο μου Ρηγόπουλος 1998).


Σκηνή τέταρτη: ο άγιος Χαραλάμπης χτυπιέται με πέτρες στα σαγόνια

Η σύγκριση της σκηνής αυτής στην εικόνα του Ιωάννου Μόσκου με την ανάλογη στην εικόνα του Δημητρίου Νομικού θα δείξει συγκλίσεις και αποκλίσεις• συγκλίνουν ως προς τη συγκράτηση του θεματικού πυρήνα αυτού καθαυτόν: ο άγιος στη μέση και εκατέρωθεν οι δήμιοι που τον κτυπούν με πέτρες• αποκλίνουν όμως ως προς το περιβάλλον και το σκηνογραφικό διάκοσμο (εικ. 140, παραπέμπω στο βιβλίο μου Ρηγόπουλος 1998). Θα είχε ερευνητικό ενδιαφέρον, αν εντόπιζε κανείς τις πηγές από τις οποίες άντλησε ο Δημήτριος Νομικός τα πρότυπά του για την απεικόνιση του αρχιτεκτονικού διάκοσμου• αν δικαιολογούσε τη λειτουργική του χρήση αλλά και τη δυσφωνία του μ’ εκείνο που πλαισιώνει• δηλαδή το θέμα. Είναι πράγματι εντυπωσιακή η τυπολογική ποικιλία των αρχιτεκτονημάτων και η μοναδικότητά τους ως πλαίσιο της «ιστορίας», αλλά συγχρόνως και η αυτόνομη παρουσία του.

Από τη σύντομη συγκριτική παρουσίαση των δύο εικόνων, του Ιωάννου Μόσκου και του Δημητρίου Νομικού φάνηκε, πιστεύω, η εικονογραφική ομοιότητα στο επίπεδο της σύνθεσης των σκηνών, του στυλ αλλά και διαφορές στη διαμόρφωση του δομημένου σκηνικού πλαισίου. Εκείνο που είναι επίκοινο και κυρίαρχο στιλιστικό στοιχείο και στις δύο εικόνες είναι ο δανεισμός από τη φλαμανδική χαλκογραφία. Τα δάνεια αυτά στην εικόνα του Ιωάννου Μόσκου διατηρούν και το στυλ των προτύπων του• αυτό δε συμβαίνει σε άλλα έργα-εικόνες του (Ιωάννου Μόσκου), όπως στην εικόνα της Σταύρωσης, στο ναό του Αγίου Γεωργίου, στη Βενετία (βλ. πρόχειρα, Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, εικ. 128), στην εικόνα με τα Πάθη του Χριστού στη Συλλογή Ελένης Σταθάτου (Ανδρέας Ξυγγόπουλος, Συλλογή Ελένης Σταθάτου, εν Αθήναις 1951, αρ. 17, πίν. 16) κ.ά., στις οποίες είναι εμφανείς οι αδυναμίες και στο σχέδιο, τα χρώματα και την έκφραση (Π. Βοκοτόπουλος, Εικόνες της Κέρκυρας, Αθήνα 1990, 161), αλλά και στη μεταποίηση των μανιεριστικών χαρακτήρων των προτύπων σ’ ένα λαϊκότροπο ιδίωμα. Αυτή τη διαδικασία μεταποίησης δε εφαρμόζει στην εικόνα του αγίου Χαραλάμπη. Γιατί; Μήπως το έργο αυτό δεν είναι του Ιωάννου Μόσκου, οπότε και η υπογραφή θα είναι πλαστή; Ως τώρα δεν έχει αμφισβητηθεί η γνησιότητά της.

Η υπογραφή και η χρονολογία στην εικόνα του Δημητρίου Νομικού είναι γνήσιες. Μεταγράφω και παραθέτω και φωτογραφία: ΧΕΙΡ ΝΟΜΙΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 1828 ΝΟΕΒΡΙΟΥ (sic) 24

Εικ. 3. Υπογραφή και χρονολογία στην εικόνα του Δημητρίου Νομικού, του 1828. Ναός Αγ. Χαραλάμπη στην πόλη της Ζακύνθου.


Ο Δημήτριος Νομικός είναι γνωστός μόνον από την εικόνα του 1828. Το μοναδικό αυτό έργο δείχνει ζωγράφο ικανό στη χρήση των ζωγραφικών μέσων και στη δημιουργική αξιοποίηση και γονιμοποίηση των προτύπων του. Αν το πρότυπό του για τις τέσσερις σκηνές του μαρτυρίου του αγίου Χαραλάμπη ήταν πράγματι η εικόνα του Ιωάννου Μόσκου, αυτό θα πρέπει να χρονολογηθεί τουλάχιστον στις δύο πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Γιατί όμως ο Δημήτριος Νομικός ανέτρεξε σ’ ένα τόσο παλαιό παράδειγμα; Είναι γεγονός ότι υπερέβη το πρότυπό του εμπλουτίζοντας την εικόνα του με οκτώ ακόμη σκηνές• γι’ αυτές και την εικονογραφική τους ολοκλήρωση προσέφυγε στο δανεισμό συνήθως από φλαμανδικά χαρακτικά. Χρησιμοποίησε ενδιάμεσα έργα των οποίων αγνοούμε την τύχη; Δεν αποκλείεται. Εκείνο όμως που προκαλεί απορία είναι το γεγονός ότι έργα του Δημητρίου Νομικού παλαιότερα ή νεότερα του 1828 δεν υπάρχουν. Να σημειώσουμε ότι η εικόνα του 1828 έμεινε ανεπηρέαστη και από την Επτανησιακή Σχολή και τα ζωγραφικά της έργα αλλά και από τις αλλοιώσεις και μορφολογικές παραμορφώσεις που υπέστη η μεταβυζαντινή κρητικοφλαμανδική τέχνη σ’ όλο το 18ο αιώνα. Πώς θα χρειαστεί να ερμηνευτεί αυτό; Ως μεμονωμένο σύμπτωμα πολιτιστικής αδράνειας χωρίς συνέχεια και επανάληψη• ως επιβίωση μιας αισθητικής και ενός γούστου που εξάντλησε τις εκφραστικές του δυνατότητες και ως έργο ενός ζωγράφου που επιμένει φλαμανδικά ή μάλλον που συντηρεί μια παράδοση σ’ ένα έργο και σ’ ένα ναό, του Αγίου Χαραλάμπη που «στέγασε» τη κρητικοφλαμανδική τέχνη τουλάχιστον ενός αιώνα.


 * Σημείωση υπεύθυνου της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης: Η ανωτέρω εργασία του Δρ Γιάννη Ρηγόπουλου πρωτοδημοσιεύεται εδώ! 
Related Posts with Thumbnails