Εισήγηση στο Διεθνές Συνέδριο «Εκκλησία και Πολιτισμός»
(Βόλος, 7-10 Μαΐου 2009)
Σεβασμιώτατοι, αγαπητοί πατέρες, κυρίες και κύριοι,
Σας μεταφέρω τον Αναστάσιμο χαιρετισμό της Εκκλησίας που παροικεί στη Νιγηρία και την ολόθερμη ευχή της, η ζωή σας να είναι γεμάτη από αναστάσιμες εμπειρίες.
Ευχαριστίες εκφράζω προς τον αδελφό Μητροπολίτη Δημητριάδος για την πρόσκληση να συμμετάσχω στο συνέδριο αυτό και από καρδιάς τον συγχαίρω για τη θαυμαστή δουλειά που επιτελείται στο χώρο αυτό.
* * *
«Εγώ Ιωάννης ο αδελφός υμών και συγκοινωνός εν τη θλίψει και βασιλεία και υπομινή εν Ιησού Χριστώ, εγενόμην εν τη νήσω τη καλουμένη Πάτμω δια τον λόγο του Θεού και την μαρτυρίαν Ιησού Χριστού. Εγενόμην εν Πνεύματι εν τη Κυριακή ημέρα και ήκουσα φωνήν μεγάλην ως σάλπιγγος λεγούσης, ό βλέπεις γράψον εις βιβλίον και πέμψον ταις Εκκλησίαις» (1).
Ξεκινώ με αυτούς τους στίχους της Αποκάλυψης γιατί σ’ αυτούς ανιχνεύω το ξεκίνημα της πορείας μου για τη δική μου «Πάτμο», το χώρο που τολμώ να πω, με βεβαιότητα πια, πως ο Θεός μου αποκαλύφθηκε, αφού πρώτα φρόντισε μέσα από μια επώδυνη διαδικασία να με αποδομήσει. Να μου γκρεμίσει κάθε αυτονόητο, κάθε δεδομένο, κάθετι που θεωρούσα ιερό και που με περισσό θράσος νόμιζα πως Εκείνος και η ιστορία έβαλαν στους ώμους μου. Να με αποδομήσει και με αυτά τα κομμάτια, με αυτές τις πέτρες να με ξανακτίσει όπως Εκείνος ήθελε και όπως εγώ ποτέ δεν θα φανταζόμουν. Με έφερε σε επίγνωση του τι σημαίνει «τοις πάσι γέγονα τα πάντα» (2). Ιουδαίος με τους Ιουδαίους, Έλληνας με τους Έλληνες. Θα αποτολμούσα να ισχυριστώ, διακινδυνεύοντας διαφόρους χαρακτηρισμούς, ότι τώρα πλέον γνωρίζω ότι σαν επίσκοπος αφρικανικής Εκκλησίας, πηγή και νοηματοδότηση της διακονίας μου είναι η εκκλησιαστική μου ταυτότητα και όχι οι διάφορες άλλες ταυτότητες που μου κληροδοτήθηκαν, οι οποίες χωρίς να καταργούνται, σχετικοποιούνται. Η «κένωση» αυτή, όσο επώδυνα κι αν γίνεται, καρπός ελευθερίας, αγαπητικού ανοίγματος, απόπειρα μετοχής στην άλλη, την ύψιστη κένωση, εκείνη που θέλησε να φτάσει μέχρις «μορφής δούλου» (3), μέχρι Σταυρού.
Να γιατί αυτοί οι στίχοι της Αποκάλυψης με εκφράζουν. Τους νιώθω σαν να γράφηκαν από μένα ή για μένα. Με σημάδεψαν και χάραξαν μια νέα ρότα στην εκκλησιαστική μου πορεία, στην «όντως Ζωή» μου. Εκείνη που οδήγησε σε μια νέα πατρίδα ή καλύτερα στην πραγματική πατρίδα. Κι αν ακόμα οδυνηρά κανείς κληθεί να βιώσει το «εις τα ίδια ήλθε, και οι ίδιοι αυτόν ου παρέλαβον» (4), γι’ αυτόν πάντα θα ισχύει ότι «του Κυρίου η γη και το πλήρωμα αυτής, η οικουμένη και πάντες οι κατοικούντες εν αυτή» (5).
Η φωνή του Κυρίου, «ό βλέπεις γράψον εις βιβλίον και πέμψον ταις εκκλησίαις» είναι που με οδήγησε σήμερα εδώ, όχι για να καταθέσω κάποια πραγματεία -με σωρεία παραπομπών και διεκδίκηση αυθεντίας- αλλά για να σας περπατήσω, να σας ξεναγήσω στη δική μου Πάτμο. Να τη γνωρίσετε, να την αισθανθείτε και τούτο με τη βεβαιότητα ότι μπορείτε να λιπάνετε το έδαφός της, αλλά και με την ελπίδα ότι, αν πράγματι του θέλετε, ή το αντέχετε, να γευθείτε τους καρπούς της. Είμαι εδώ σαν συνεπισκόπος και συμπρεσβύτερος ναι, σαν συναγωνιστής και συναγωνιών ναι, αλλά πάντα και πρώτιστα σαν Αφρικανός. Γι’ αυτό και ο λόγος μου είναι αφηγηματικός, αυτός που εμείς χρησιμοποιούμε για να εκφράσουμε ακόμα και τις πιο υψηλές έννοιες.
* * *
Ο τόπος μου, η Αφρική είναι ένα κομμάτι της Δημιουργίας. Φτιάχτηκε από τον ίδιο Θεό που δημιούργησε κι εσάς. Το Πνεύμα Του, όπως και στα μέρη σας, έφτιαξε ανθρώπους που μιλούν, που συνομιλούν, που επικοινωνούν με τις δικές τους γλώσσες, τους δικούς τους κώδικες, διαφορετικούς από τους δικούς σας. Ανθρώπους που γελούν, που κλαίνε που αγωνιούν, που εκφράζουν τα συναισθηματά τους με το λόγο, την μουσική, το χορό, τη ζωγραφική με όλα αυτά που ονομάζετε τέχνη. Ανθρώπους που οργανώθηκαν απ’αρχής σε ομάδες με τις δικές τους νόρμες, με τις δικές τους ηθικές αξίες – και με αμέριστο σεβασμό προς αυτές- ανθρώπους που δημιούργησαν κοινωνίες. Ανθρώπους που σκέφτονται, που διαλογίζονται, που έχουν στάση ζωής, ανθρώπους με φιλοσοφία. Ανθρώπους που διαφύλαξαν και μετέδωσαν τα βιώματα και τις κατακτησεις των προγόνων τους από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά, με σεβασμό, συναίσθηση ευθύνης και ευλάβεια. Ανθρώπους που δημιούργησαν παράδοση. Διαφορετικούς από τους δικούς σας, αλλά πάντως πολιτισμούς. Ανθρώπους που πίστεψαν βαθιά σε Θεό Πατέρα, Δημιουργό και που εξέφρασαν την πίστη τους με τον δικό τους τρόπο, μέσα από τελετές-φορείς και εκφραστές του δικού τους ψυχικού κόσμου, των συναισθημάτων και των βιωμάτων τους. Ανθρώπους δηλαδή που λάτρεψαν το θείο, που «λειτούργησαν» το θείο που «προσέφεραν», που θυσίασαν, που εξάγνισαν και εξαγνίστηκαν μέσα από αυτές. Ανθρώπους που εναγώνια αναζήτησαν την αλήθεια την από καταβολής κόσμου κεκρυμμένη, έχοντας «την σεβάσμιον έννοιαν φυσικώς αυτοίς ενυπάρχουσαν» (6). Πρόδρομοι και αυτοί, της αποκάλυψης που έμελλε να δοθεί, «έργω χριστιανοί» (7), όπως ο Ιουστίνος, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και ο Ευσέβιος Καισαρίας θεώρησαν ότι οι Έλλημες έλαβαν «εναύσματα τινά του λόγου του θεού» (8). Μέσα σ’ αυτούς τους ανθρώπους, μέσα σε όλα αυτά τα έργα τους, πνοή Θεού. Η δόξα Του, οι άκτιστες ενέργειές Του που αγκαλιάζουν κάθε μορφή ζωής και ύπαρξης και «εν παντί έθνει ο φοβούμενος αυτόν και εργαζόμενος δικαιοσύνην δεκτός αυτώ εστί» (9).
Και ήλθε και για εμάς «το πλήρωμα το χρόνου». Άνθρωποι δικοί σας, από τις πατρίδες σας έφτασαν στα μέρη μας. Βάναυσα ασέλγησαν πάνω στους ανθρώπους μας, στη ψυχή μας, σ’ όλα αυτά που μέσα στους αιώνες δημιουργήσαμε και με πολύ σεβασμό διαφυλάξαμε. Ήρθαν για να πάρουν ό,τι μπορούσαν κι όπως μπορούσαν. Μαζί τους είχαν και μισσιονάριους που μας πρωτομίλησαν για κάποιον Θεό, άγνωστο σε εμάς, που είπαν πως είναι ο αληθινός Θεός και στον οποίο μας κάλεσαν να πιστέψουμε. Ήρθαν και μαζί τους έφεραν διαφορετικές παραδόσεις, διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης.
Τέλος, πολύ καθυστερημένα ήρθατε κι εσείς οι ορθόδοξοι στα μέρη μας φέρνοντας αυτό που είδατε, αυτό που ακούσατε και αυτό πού τα χέρια σας ψηλάφισαν (10). Την «όντως αλήθεια». Ένα Θεό σαρκώμενο στο χρόνο και στο χώρο. Σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, σε δεδομένο ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Και πιστέψαμε σ’ Αυτόν, στο Σταυρό Του, στην Αναστασή Του, στη νίκη Του πάνω στο θάνατο, στη ζωή που ξεπήδησε μέσα από τον Τάφο Του, σαν τα ποτάμια που ορμητικά πηγάζουν από τα βουνά μας και που ξεδιψούν και ανακαινίζουν τους στεγνωμένους από τον ήλιο της ερήμου ανθρώπους, αλλά και την κτίση όλη.
Και είμαστε όντως ευγνώμονες για ότι μας φέρατε, για ότι μας μεταδώσατε. Κι αν είμαστε σήμερα εδώ μαζί σας, η Εκκλησία που παροικεί στη Νιγηρία στο πρόσωπό μου, είναι γιατί κάποτε, έστω και καθυστερημένα θυμηθήκατε τη ξεχασμένη εντολή «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη» (11). Πώς να λησμονήσει κανείς εκείνους τους λίγους, τη μια χούφτα ανθρώπων που πρώτοι τόλμησαν μια ηρωική «έξοδο» και αφέθηκαν στη μεγάλη περιπέτεια του Θεού, που ανταποκρίθηκαν στην πρόσκλησή Του «έξελθε εκ της γής σου και εκ της συγγένειας σου και εκ του οίκου του πατρός σου και δεύρο εις την γήν ην αν σοι δείξω ... και ενευλογηθήσονται εν σοι πάσαι αι φυλαί της γής» (12). Και τώρα πια μαζί ένα σώμα, Σώμα Χριστού, κοινωνοί του «ενός άρτου και του ενός ποτηρίου», συμμέτοχοι στη Βασιλεία του Θεού.
* * *
Ήρθε όμως τώρα η σειρά μας να κηρύξουμε στους δικούς μας ανθρώπους, τους εγγύς αλλά μακράν της Αλήθειας ευρισκόμενους. Να φανερώσουμε στο εδώ και τώρα, στις συντεταγμένες του δικού μας πολιτισμού, την Εκκλησία. Δηλαδή την παρατεινόμενη στους αιώνες συνέχεια της ενανθρώπησης του Θεού, την πρόσληψη του κτιστού στον τρόπο ύπαρξης του ακτίστου. Αν λοιπόν η Εκκλησία, όπως πιστεύουμε, είναι Σώμα Χριστού ή ο Χριστός παρατεινόμενος στους αιώνες, τούτο σημαίνει ότι ο Χριστός είναι παρών στην Ιστορία, έχει σάρκα «ο λόγος σάρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ημίν» (13). Ο ίδιος θέλει «να πραγματώνεται το μυστήριο της σάρκωσής Του πάντα και παντού» (14). Αν δεχθούμε την αλήθεια αυτών των λόγων, τότε συμπεραίνουμε αβίαστα και αναντίρρητα, ότι η Αλήθεια και Ζωή, ο Χριστός, η Εκκλησία Του, πρέπει να ενδύονται κάθε στιγμή την πολιτιστική σάρκα του κόσμου, τα ουσιώδη του κάθε λαού. Η φλόγα της Πεντηκοστής, που καταργεί γλωσσικά, εθνικά και πολιτιστικά σύνορα, συνεχίζει να καίει. Κάθε στιγμή, κάθε λεπτό είναι μια Πεντηκοστή. Είναι μια νέα παρουσία του Αγίου Πνεύματος, που δεν ανήκει αποκλειστικά και προνομιακά σ’ ένα πολιτισμό, σ’ ένα λαό και στους εκφραστές του.
Το ότι το Ευαγγέλιο ενδύεται τη σάρκα του κόσμου σημαίνει ότι, όχι μόνο δεν απορρίπτει κανένα πολιτισμό εκ προοιμίου, αλλά μπολιάζεται στον υπάρχοντα με σκοπό τη μεταμόρφωση, τη χριστοποίηση, την εκκλησιαστικοποίηση του. Γιατί ό,τι δεν προσλαμβάνεται, ό,τι δεν θεραπεύεται, δεν σώζεται. Ναι υπάρχουν στοιχεία που δεν μπορούν να κρατηθούν, να αντέξουν το φώς του ευαγγελίου, γιατί περικλείουν θάνατο και εμείς μιλάμε για Ανάσταση, για Ζωή. Αυτά τα στοιχεία πρώτοι εμείς απορρίπτουμε με όποιο κόστος αυτό μπορεί να σημαίνει.
Εσείς ζείτε εν Χριστώ, όπως τουλάχιστον ισχυρίζεστε, για κοντά 2000 χρόνια. Χτίσατε ένα μεγάλο οικοδόμημα. Θεολογήσατε, υμνήσατε, λατρέψατε, δημιουργήσατε τέχνη. Στην πορεία αυτή και εσείς χρησιμοποιήσατε στοιχεία του πολιτισμού σας: κατηγορίες σκέψης και εκφράσεις άγνωστες στη βιβλική γλώσσα για να μιλήσετε περί Θεού (ο Λόγος του Ιωάννη, το ομοούσιον των Πατέρων), συμβολισμούς και στοιχεία στη λατρεία σας παρμένα από τη λατρευτική πρακτική των προγόνων σας κλπ. Τα πήρατε, τα μεταμορφώσατε, συνθέσατε, δημιουργήσατε, όχι πάντα εύκολα.
Σήμερα είμαστε μπροστά σε νέα πραγματικότητα. Η Εκκλησία του Θεού έχει ανοικτεί στην οικουμένη. Σ’ αυτήν ανοίκετε και εσείς, όπως και εμείς αλλά και Ασιάτες, Εσκιμώοι, Λατινο-αμερικάνοι και τόσοι άλλοι. Είμαστε θιασώτες μιας αλλαγής, της μετατόπισης του κέντρου βάρους του Χριστιανισμού, από τη ταχύτατα αποχριστιανοποιούμενη Δύση στις χώρες που εσείς καλείτε Τρίτο Κόσμο. Ένα κόσμο που έχοντας πρόσφατα βγει από τη δαιμονική κυριαρχία της αποικιοκρατίας, προσπαθεί να ανασυνταχθεί, να ξαναβρεί -στο βαθμό που γίνεται- την κλεμμένη του ταυτότητα, να στηριχθεί στις δικές του εσωτερικές δυνάμεις για να προχωρήσει.
Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό, στην περίπτωσή μας, με την ορθή και χωρίς προκαταλήψεις και ενδοιασμούς ανάγνωση του Ευαγγελίου, καθιστά επικτατική την ανάγκη νέας σάρκωσης της Εκκλησίας, επανέκφρασης της με τις κατηγορίες σκέψεις τις δικές μας. Ήρθε νομίζω η ώρα, να προχωρήσουμε στη δημιουργία μιας πραγματικά Αφρικανικής Εκκλησίας, χωρίς τούτο να σημαίνει απομάκρυνση από τη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας, από την Αλήθεια, από το Ευαγγέλιο. Αλλά που μπορεί –και πρέπει– να σημαίνει τη μετακίνηση από τους εισαγόμενους τρόπους έκφρασης αυτής της πίστης, της Αλήθειας, του Ευαγγελίου. Πολλοί αντιδρούν σ’ αυτή τη σκέψη, άλλοι παραμένουν επιφυλακτικοί και σκεπτικοί. Θα συμφωνήσω ότι το εγχείρημα, κυρίως σε επίπεδο επανέκφρασης της Θεολογίας, είναι ιδιαίτερα δύσκολο και ριψοκίνδυνο. Όμως δεν μπορούμε σε θεωρητικό επιπεδο να αντιλαμβανόμαστε αυτή την ανάγκη και στη συνέχεια να αντιστεκόμαστε στην ανανεωτική, γεμάτη φρεσκάδα πνοή του Αγίου Πνεύματος, που θέλει και αναζητά νέες σαρκώσεις.
* * *
Κέντρο της εκκλησιαστικής μας ζωής είναι η λατρεία μας. Πάρα πολλά θα μπορούσα να σας πώ στο σημείο αυτό, όμως ο χρόνος δεν μου το επιτρέπει. Απλά δύο σκέψεις να εκφράσω επιθυμώ.
Ο τρόπος της λατρείας μας, ό,τι εμείς σήμερα χρησιμοποιούμε είναι ενδύματα της δικής σας πολιτιστικής γκαρνταρόμπας. Όλα δικά σας: αρχιτεκτονική, ζωγραφική, υμνογραφεία, μουσική, άμφια, ακολουθίες, ευχές, συμβολισμοί, στάσεις, τα πάντα δικά σας. Για ποιά σάρκωση μπορούμε λοιπόν να μιλάμε εμείς οι ορθόδοξοι της Αφρικής σήμερα;
Γιατί η αφρικανική Εκκλησία δεν μπορεί να έχει τον δικό της λειτουργικό τύπο, έκφραση της δικιάς της ψυχής; Δεν είχε στο παρελθόν ή μήπως είναι κάτι το αιρετικό η δημιουργία νέων λειτουργικών τύπων;
Γιατί θα πρέπει εσαεί να χρησιμοποιείται η, όντως θαυμάσια, υμνογραφία που παράχθηκε στους προηγούμενους αιώνες, αλλά τόσο απομακρυσμένη από την ψυχή μας, την καρδιά μας;
Γιατί η βυζαντινή ή ρωσική μουσική πρέπει να είναι η μουσική των συνάξεων μας; Μας εκφράζει; Μιλάει στην καρδιά μας ή η ψυχή μας μπορεί να εκφραστεί μέσα από αυτή;
Γιατί να εισάγουμε κρασί για τη Θεία Ευχαριστία από την Ελλάδα ως το πρέπον; Και πού είναι η προσφορά των δώρων μας, των δικών μας δώρων, αυτών που τα δικά μας χέρια κόπιασαν και έφτιαξαν για να αντιπροσφέρουν στο Δημιουργό τους; Και τι θα γίνει εάν εμείς δεν παράγουμε κρασί και παράγουμε άλλα προϊόντα;
Γιατί στις εξόδιες και τις επιμνημόσυνες ακολουθίες μας, δεν μπορούμε να πάρουμε στοιχεία από την παραδοσιακή μας σχέση τιμής των νεκρών, των προγόνων μας; Η σπονδή στους τάφους των νεκρών και σε μνήμη τους θεωρείται από εσάς ειδωλολατρική συνήθεια. Η παράταξη αγημάτων και οι τελετές σας μπροστά σε μια πλάκα, σε ένα άγαλμα, στον άγνωστο στρατιώτη, δεν είναι μια άλλη σπονδή;
Γιατί η ευλογία του Γάμου, να αγνοεί στοιχεία του δικού μας παραδοσιακού αφρικανικού γάμου; Δεν θα μπορούσε ο παραδοσιακός γάμος να μετεξελιχθεί σε ακολουθία εκκλησιαστική; Το κοινό ποτήριο, η μετάληψη από κρασί, από φοινικόκρασο είναι το αποκορύφωμα του, η επίκληση της παρουσίας του Θεού (του θείου) στη ζωή του ζευγαριού είναι αναφαίρετο στοιχείο του. Ας σταματήσω όμως εδώ.
* * *
Δεν θα διστάσω να πώ οτι πλέον ασφυκτιούμε κάτω από την πίεση αυτής της εισαγόμενης παράδοσης. Μιας παράδοσης που είναι σεβαστή κατά πάντα και που πρέπει βαθιά να μελετηθεί από εμάς, καθώς θα προχωρούμε στη δικιά μας σύνθεση. Γιατί εμείς θα προχωρήσουμε παρά πέρα. Γιατί δεν θα αφήσουμε, όπως ήδη είπα, τη φλόγα της Πεντηκοστής να σβήσει, αλλά θα διακινδυνεύσουμε ακόμα και να «καούμε» αρκεί μέσα από τις δικές μας στάχτες να γεννηθεί μια πραγματικά Αφρικανική Εκκλησία. Και πρέπει να το κάνουμε για να μπορέσουμε, την κρίσιμη ώρα, μπροστά στο Θρόνο του Θεού στη Νέα Ιερουσαλήμ των εσχάτων και εμείς, μαζί με όλα τα έθνη, να προσκομίσουμε με τα δικά μας πλούτη, κατά το λόγο της Αποκάλυψης (15).
* * *
Τελειώνοντας, καθώς βλέπω τα πρόσωπά σας, επιτρέψτε μου να κάνω ένα προσωπικό σχολίο. Είστε άνθρωποι χαρισματικοί. Ο Θεός σας προίκισε με γρήγορο νού, σώφρονα λογισμό, λόγο ζωντανό, με έμνευση, με δημιουργικότητα, με πίστη βαθιά, με αγάπη για Εκείνον και την Εκκλησία Του, με ταπέινωση και απλότητα. Δώστε μας τα τάλαντα σας. «Διαβάντες εις την οικουμένην βοηθήσατε ημίν». Αυτό που είστε, αυτό που κάνετε, αυτό που λέτε και γράφετε, συνειδητοποιείστε ότι δεν είναι δικό σας επίτευγμα, δική σας κατάκτηση. Είναι έργο του Αγίου Πνεύματος. Μην φοβάστε να το αναγνωρίσετε. Ανοιχτήτε στις προσκλήσεις και προκλήσεις του Θεού και της ιστορίας. Αφουγκραστείτε «τι το Πνεύμα λαλεί ταις Εκκλησίαις» σήμερα, εδώ και τώρα!
Ο λόγος σας να εκφράσει τις αγωνίες των νέων Εκκλησιών. Η πέννα σας να καταγράψει τους προβληματισμούς μας. Τα βήματά σας να χαράξουν τους νέους δρόμους της θεολογίας του αύριο. Ίσως να κατηγορηθείτε, ίσως να κατηγορηθούμε, για νεωτερισμό. Μη λησμονείτε το λόγο Γρηγορίου του Θεολόγου: «νεωτεριστές αποκαλούν οι θρασείς τους συνετούς» (16).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Αποκ. 1, 9-12
2. Κορ. Α΄ 9, 22
3. Φιλιπ. 2,74. Ιωάννης 1,11
5. Ψαλμ. 32,1
6. Ευσέβιος Καισαρείας, Ευαγγελική Προπαιδεία, Β, 8,13, ΒΕΠΕΣ, 25, σελ. 207
7. Του ίδιου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Α 4,6, ΒΕΠΕΣ, 59, σελ. 227
8. Κλήμης Αλεξανδρεύς, Στρωματείς, 6,7 PG 9, 281
9. Πράξεις 10: 35
10. Ιωάννου Α΄ επιστολή 1,1
11. Ματθαίος 28,19
12. Γένεσις 12, 1-4
13. Ιωάννης 1, 14
14. Μάξιμος Ομολογητής, Περί διαφόρων αποριών, PG 91 1084C-D
15. Αποκάλυψη 21, 24-26
16. Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Έπη περί τον εαυτόν βίον, PG 37, 1152
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Βουλγαράκης Ηλίας, Ιεραποστολή Μεθόριος Χριστιανισμού και Ελληνισμού, Μαΐστρος, Αθήνα 2007.
2. Του ίδιου, Ιεραποστολή, Δρόμοι και Δομές, Αρμός, Αθήνα 1989.
3. Γιαννουλάτος Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας, Ιεραποστολή στα ίχνη του Χριστού, Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 2007.
4. Του ίδιου, Έως εσχάτου της γής, Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 2009.
5. Του ίδιου, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Αθήνα, 2000.
6. Παπαθανασίου Θανάσης, Η Εκκλησία γίνεται όταν ανοίγεται, Εν Πλώ, Αθήνα 2008.
7. Του ίδιου, "Ιεραποστολή με τον τρόπο του Χριστού", Πάντα τα Έθνη, τεύχος 93, Αθήνα, 2005.
8. Του ίδιου, Συμφιλίωση: η μείζων σύγκρουση την εποχή της μετανεωτερικότητας. Ορθόδοξη συμβολή σε έναν ιεραποστολικό διάλογο, ΠΣΕ, Αθήνα 2005.
9. Του ίδιου, "Μόνο με ψωμί; Μόνο με κρασί;" Σύναξη, τεύχος 105, Αθήνα 2008.
10. Του ίδιου, "Ιεραποστολή και φύση της Εκκλησίας", Σύναξη, τεύχος 78, Αθήνα, 2001.
11. Πατρώνος Γεώργιος, "Το βαθύτερο νόημα της Ιεραποστολής", στο Εκκλησία και Κόσμος του ίδιου, Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 2002.
12. Του ίδιου, "Ιεραποστολή και Λειτουργική Εσχατολογία", στο Εκκλησία και Κόσμος του ίδιου, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2002.
13. Duraisingh Christopher, "Christian Mission in a Pluralistic World", στόν συλλογικό τόμο The Orthodox Churches in a Pluralistic World-An Ecumenical Conversation, ed. Emm. Klapsis, published by WCC/HC, 2004.
14. Hearne Brian, "Christology is basic to Inculturation", στόν συλλογικό τόμο Inculturation of Christianity in Africa, AMECEA, Gaba publications, Kenya, 1978.
15. Hillman Eugene, "Missionary approach to African Cultures", στόν συλλογικό τόμο Inculturation of Christianity in Africa, AMECEA, Gaba Publications, Kenya, 1978.
16. Klapsis Emmanuel, "Gospel and Cultures", στον τόμο Orthodoxy in Conversation, published by WCC/HC, 2000.
17. Meyendorf John Rev, "Christ as Word Gospel and Culture", International Review of Mission, No 294, 1985.
18. Okure Teresa, "Inculturation, Biblical / Theological bases", στόν συλλογικό τόμο Inculturation of Christianity in Africa, AMECEA, Gaba Publications, Kenya, 1978.
19. Papathansiou Thanasis, "A consequence or, perhaps, a presupposition of catholicity?", στό βιβλίο του συγγραφέα Future, the background of History; Essays on Church Mission in an age of Globalization, Alexander Press, Montreal, Canada, 2005.
20. Sapong Peter, "Emphasis on Africanizing Christians", στόν συλλογικό τόμο Inculturation of Christianity in Africa, AMECEA, Gaba Publications, Kenya, 1978.