Οι λιτανείες, οι Λιτές και οι δήθεν

Γράφει ο Παύλος Φουρνογεράκης

Οι λιτανείες, ως γνωστόν,  είναι εκκλησιαστικές πομπές κατά τις οποίες οι ιερείς και ο λαός με ευχές, ύμνους, φωταψίες κάθε λογής θυμιάματα, ιερές εικόνες, άγια λείψανα κλπ περιέρχονται τους δρόμους των ενοριών στις πόλεις και στα χωριά είτε για δοξολογία είτε κυρίως για επίκληση του θείου ελέους. Τέτοιες ιερές πομπές είναι γνωστές σε όλα τα θρησκεύματα, προχριστιανικά και σύγχρονα, ώστε δεν μπορούμε να γνωρίζουμε από πού ακριβώς τις μιμήθηκαν οι πρώτοι χριστιανοί κι εξακολουθούν να είναι μέχρι σήμερα τόσο διαδεδομένες.

Οι λιτανείες μπορούν να διακριθούν σε τακτικές, αυτές δηλαδή που επαναλαμβάνονται κανονικά κάθε χρόνο και σε ορισμένη ημέρα -όπως του Επιταφίου τη Μ. Παρασκευή, των εορταζομένων αγίων των ενοριών κλπ- και σε έκτακτες, δηλαδή εκείνες που γίνονται με την ευκαιρία διαφόρων θλιβερών γεγονότων, θεομηνιών, ανομβριών, σεισμών κλπ.

Στη Δύση, από τον 14^ο αι. αναπτύχθηκαν οι λεγόμενες «θεοφορικές» λιτανείες, κατά τις οποίες λιτανεύεται ο άρτος της θείας Ευχαριστίας (εορτή της Αγίας Δωρεάς) ή αίμα από την πλευρά του Κυρίου (στη Μπρυζ).

Οι λιτανείες παλαιότερα ονομάζονταν και λιτές. Λιτή ονομάζεται και η μικρή ακολουθία, η οποία ψάλλεται κυρίως στα μοναστήρια κατά τις ολονυκτίες την παραμονή των μεγάλων εορτών, πριν τα λεγόμενα απόστιχα τροπάρια του Εσπερινού. Κατά τη διάρκεια της Λιτής συνήθως γίνεται λιτανεία στον εσωτερικό νάρθηκα των ναών.

Λιτές όμως απαντώνται και στη μυθολογία. Ήταν η προσωποποίηση των δεήσεων των ανθρώπων οι οποίοι μετανοούν και ικετεύουν συγχώρηση από τους θεούς, αν ασέβησαν ή διέπραξαν ανομία. Κατά τον Όμηρο (Ιλ. Ι 502 κ. εξ.) ήταν κόρες του Δία, χωλές, αλλήθωρες και ζαρωμένες, που σέρνονταν πίσω από  την αδελφή τους Άτη. Κι ενώ εκείνη, γερή και δυνατή, τρέχει σε όλη τη γη και εκδικείται τους θνητούς για τις φιλοδοξίες και τον υπέρμετρο εγωισμό τους, οι Λιτές την ακολουθούν σιωπηλά και προσπαθούν να διορθώσουν τα κακά που η εκδικήτρια αδελφή τους προκαλεί. Όποιος τις σέβεται και τις δέχεται με ευλάβεια ωφελείται, γιατί εισακούονται οι προσευχές του. Αντίθετα, εκείνος, που θα τις αφήσει θα τιμωρηθεί, γιατί οι Λιτές παρακαλούν το Δία να στείλει αμέσως πίσω του την Άτη, για να πληρώσει το κρίμα του. Έτσι, ο Φοίνικας, ο γιος του Ορμενίδη Αμύντορα, παρακινεί τον οργισμένο Αχιλλέα (Ομ. Ιλ. 513 κ. εξ.), να δεχθεί με σπονδές και θυσίες τις θεές και να τις καλοπιάσει. Αλλά και ο Πάρις εμφανίζεται να ικετεύει τις Λιτές να θεραπεύσουν την πληγή, που του έχει προξενήσει ο Φιλοκτήτης.

Στη χώρα μας, έχουμε κάθε λόγο να ισχυριστούμε ότι κληρονομήσαμε τη συνήθεια των λιτανειών από την ελληνική μυθολογία όπως και τα τόσα άλλα δάνεια από την αρχαία τραγωδία (το σκηνικό στήσιμο της λειτουργίας στους ναούς μας κλπ). Έχει λοιπόν το έθιμο της λιτανείας ένα ιδιαίτερο ιστορικό και θρησκευτικό βάρος στους νεοέλληνες, το οποίο, αναμεμιγμένο και με το οικονομικό βάρος από τη θρησκευτική τουριστική εκμετάλλευση, το θεωρούμε αναπόσπαστο κομμάτι των θρησκευτικών εορταστικών εκδηλώσεων.

Είναι, άραγε, τόσο ουσιαστικό γεγονός για την ίδια την πίστη και τη λατρεία του χριστιανικού Θεού, της Μητέρας, του Υιού και όσων έφτασαν στην Αγιότητα,  η σύγχρονη λιτανεία και μάλιστα υπό οποιεσδήποτε συνθήκες; Φαίνεται από την ενεργό, την ουσιαστική συμμετοχή των πιστών και των αρχόντων στις λιτανείες; Πιστεύει άραγε ο λαός σήμερα ότι χωρίς τη λιτανεία η ευλογία και η ικεσία είναι ελλιπής και αδύναμη, και τότε ποια η τύχη όσων τυχαίνει να κατοικούν ή να βρίσκονται μακριά από τους χώρους της πομπής; Εμφανίζεται ο χριστιανικός Θεός ως συνεργός της αρχαίας Άτης, που εκδικείται τους ανθρώπους για τα λάθη τους κι επομένως οι πιστοί του θα πρέπει να ακολουθούν και να σέβονται τις Λιτές, ειδάλλως, θα πληρώσουν, θα τιμωρηθούν για το κρίμα τους;

Τα έθιμα, αναμφισβήτητα, έχουν ιδιαίτερο ειδικό βάρος, που προσδιορίζει την ταυτότητά μας, τροφοδοτούν την ποικιλότητα του πολιτισμού, αποτελούν πηγή έμπνευσης και τροχοπέδη στην ομοιομορφία και την ισοπέδωση της παγκοσμιοποίησης. Στη θρησκευτική λατρεία όμως είναι το δευτερεύον. Αλλού θα πρέπει ν’ αναζητάμε  την ουσία: Στο μυστήριο που συντελείται από την εμπειρία της συμμετοχής, της ταπείνωσης, της συλλογικής προσευχής και δοξολογίας, όπου το Εγώ εξυψώνεται, διασπάται κι ελευθερώνεται στην κοινωνία της εκκλησίας. Εκεί όπου ο ιεροκηρυγματικός λόγος από τη Μεγάλη Πύλη γίνεται αφορμή και αιτία πνευματικής ωρίμανσης, για να μπορέσουν τα λόγια να γίνουν πράξεις αγάπης προς τον εαυτό μας και τους άλλους.

Ο φετινός εορτασμός της μνήμης του πολιούχου Αγίου μας είχαν σε μεγάλο βαθμό τα χαρακτηριστικά αναζήτησης της ουσίας. Η ηρεμία, η ευγένεια και η γλυκύτητα στην έκφραση, οι βαθυστόχαστοι λόγοι των αρχιερέων και ιδιαίτερα η ανοιχτή προσευχή, από καρδιάς, από το μητροπολίτη μας προς τον Άγιο Διονύσιο, όταν Εκείνος αντίκριζε περίλαμπρος από τον πρόναο την πόλη της Ζακύνθου, ήταν στιγμές ουσίας. Οι δήθεν πιστοί, (ιερείς, θεολόγοι, πολιτικοί άρχοντες, δημοσιογράφοι, εκδότες, χωριάτες, χωραΐτες…) στάθηκαν στην αστάθεια του καιρού και του χαρακτήρα τους. Ξέχασαν την προσευχή και δεν αφέθηκαν στη μελωδία και την αρμονία των ύμνων να τους συνεπάρει σε μια ανάταση ψυχής προς το άπειρο. Το ζακυνθινό μουσικό εκκλησιαστικό ιδίωμα, που αιώνες τώρα απολαμβάνει ο Άγιος Διονύσιος, φιλοξένησε τους ρώσους αοιδούς της χορωδίας του Αγίου Δανιήλ κι έτσι η διπλή γιορτή της 17^ης του Δεκέμβρη μπορεί να έχασε άθελά της στα δευτερεύοντα (ματαίωση λιτανείας), πήρε όμως άριστα στα πρωτεύοντα και τα ουσιώδη.

Μακάρι ο πρεσβευτής μας προς το Θεό, Άγιος Διονύσιος, να μας βοηθά και να μας προστατεύει, ώστε να μην εκπίπτουμε, και ως δήθεν πιστοί, τυπολάτρες κι εριστικοί, αδυνατούμε να αντικρύσουμε το άστρο που ανατέλλει Φως.

Ζάκυνθος, 20-12-2012

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΗ ΣΥΝΑΥΛΙΑ - ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΡΟΛΟΥ ΝΤΙΚΕΝΣ - ΚΡΑΤΙΚΗ ΟΡΧΗΣΤΡΑ ΑΘΗΝΩΝ ΣΤΟ ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΑΚΡΟΑΤΗ γράφει η ΜΑΡΙΑ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ

Αναζητώντας τη μαγεία των Χριστουγέννων της τρυφερής ηλικίας, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών παρουσίασε στις 20-12-12 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στην αίθουσα «Χρήστος Λαμπράκης», ένα αφιέρωμα στον Κάρολο Ντίκενς [1812-1870] για τη συμπλήρωση των 200ων χρόνων από τη γέννησή του. Ο Ντίκενς, από τους κορυφαίους συγγραφείς της Βικτωριανής εποχής, με υψηλή εκτίμηση για το έργο του ώς σήμερα, έγραψε τα «Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα» πριν από 150 περίπου χρόνια. Το έργο, που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στις 19 Δεκεμβρίου του 1843, επεξεργάζεται θέματα επίκαιρα, χαρακτηριστικά όλων των εποχών, όπως της απληστίας, του εγωισμού, της λαιμαργίας. Αναφέρεται επίσης στην ιδεολογική, ηθική και συναισθηματική μεταστροφή τού παράξενου τσιγκούνη Εμπενίζερ Σκρουτζ, μετά από τις υπερφυσικές επισκέψεις που δέχεται από  τον νεκρό συνεταίρο του Τζέικομπ Μάρλεϊ και από τα φαντάσματα των Χριστουγέννων.

«Τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα» για Ορχήστρα και Αφηγητή, τού σύγχρονου Γερμανού συνθέτη Χένρικ Άλμπρεχτ [γεν. 1969], είναι ένα μουσικό παραμύθι βασισμένο στην ομώνυμη,  διαχρονική  νουβέλα του Ντίκενς. Ο Αφηγητής,  ηθοποιός Γεράσιμος Γεννατάς, με την ωραία άρθρωσή του και τον θεατρικό λόγο του, ξεχώρισε τους ρόλους του παραμυθιού, στους οποίους μπαινόβγαινε με άνεση βιρτουόζου και σκιαγράφησε τους ήρωες, αναδεικνύοντας τα κωμικά, λυρικά και δραματικά στοιχεία τους. Μας έκανε δε να συγκινηθούμε και τέλος να αγαπήσουμε τον άπληστο Σκρουτζ, με τον τρόπο που ερμήνευσε την απρόσμενη εναλλαγή του σε καλό και συμπονετικό  γέροντα.

Με την ίδια άνεση έκανε και την είσοδό του στη μουσική υπό την σταθερή μπαγκέτα του αρχιμουσικού Ανδρέα Τσελίκα, ο οποίος κράτησε με την εξαιρετική Κρατική Ορχήστρα μας το «ύφος» του μελοδράματος που επιθυμούσε ο συνθέτης και ανέδειξε την έξυπνη γραφή τού έργου. Μας μετέφερε στο Βικτωριανό χιονισμένο Λονδίνο, όπου ζούσαν οι ήρωες του παραμυθιού. Από την εξωτερική περιγραφή των πραγμάτων πέρασε θαυμαστά στον σκοτεινό εσωτερικό κόσμο του Σκρουτζ. Ο ήρωας, ασφυκτικά κλειστός, αδυνατεί να δει πέρα από την απληστία του, για τούτο η μεταστροφή του, όταν σκύβει πάνω από τον πάσχοντα συνάνθρωπό του, είναι συγκλονιστική και η χαρά, που εκπέμπει, είναι γεμάτη από το πνεύμα των Χριστουγέννων!  Ένα πνεύμα που επικρατεί και στο δεύτερο μέρος της συναυλίας με τις αθάνατες μελωδίες από το μπαλέτο «Καρυοθραύστης» έργο 71α  του Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφκι.

Το μπαλέτο, βασισμένο στο παραμύθι του Γερμανού συγγραφέα και συνθέτη Ε. Τ. Α Χόφμαν, ήταν παραγγελία του Θεάτρου Μαριίνσκι τής Αγίας Πετρούπολης. Η πρεμιέρα του δόθηκε στις 18 Δεκεμβρίου του 1892 χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία. Στον Καρυοθραύστη όλα εκτυλίσσονται σε μια μικρή Γερμανική πόλη την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Η Κλάρα, η μικρή ηρωίδα, παίρνει δώρο μια παράξενη κούκλα, έναν καρυοθραύστη από τον μάγο Ντροσελμάγερ. Όταν το ρολόι χτυπά μεσάνυχτα, ο μαγικός κόσμος του παραμυθιού ζωντανεύει. Το Χριστουγεννιάτικο δένδρο μεγαλώνει, οι Κούκλες χορεύουν και ο Καρυοθραύστης μεταμορφώνεται σε όμορφο πρίγκιπα, που παλεύει για την καρδιά τής αγαπημένης του. Μέσα από τη Σουίτα του μπαλέτου  παρακολουθήσαμε το ταξίδι του ζευγαριού γύρω από το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, που αντιπροσωπεύει ολόκληρο τον κόσμο και τους φίλους του να το συνοδεύουν στο ταξίδι της ζωής του. Με τις εξαίσιες χορευτικές συνθέσεις και τα μουσικά φολκλορικά στοιχεία απ’ όλα τα μήκη και πλάτη τής γης, ο Συνθέτης, δημιουργεί ένα νοητό κύκλο ανθρώπων από το «Εμβατήριο», το «Χορό της Νεράιδας των ζαχαρωτών», το «Ρώσικο χορό», τον «Αραβικό χορό», τον «Κινέζικο χορό» και όπως ακριβώς οι χορευτές των κυκλωτικών χορών, διατρανώνει το μήνυμα της συναδέλφωσης και της αγάπης, πλημμυρίζοντας τις ψυχές των ανθρώπων με αισιοδοξία και ελπίδα. Μόνο που εμείς  δε θέλαμε να τελειώσει ο  «Χορός με τα μικρά φλάουτα», για να μην ξυπνήσει η ηρωίδα μας από το παραμυθένιο όνειρό της και χαθεί η Χριστουγεννιάτικη μαγεία και η  εξαίσια ερμηνεία της ορχήστρας μας. Τα θερμότατα χειροκροτήματα  του κοινού ήταν το ευχαριστώ για τα όμορφα Χριστουγεννιάτικα δώρα  που δέχτηκε από την Κρατική μας Ορχήστρα!!!

Στους αναγνώστες των «Παραθεμάτων Λόγου» και σε όλο τον Κόσμο ευχόμαστε  Καλές Γιορτές, πλημμυρισμένες  με της Χαράς και της Αγάπης το ΦΩΣ!

Απόστολου Θηβαίου: ΧΡΙΣΤΙΑΝΑ ΜΠΑΕΤΙΚΑ (ποίημα)

Υπάρχει μια πόλη ρωμαϊκή,

με γέφυρες σωσμένες

και τεμένη και ναούς καθ’ όλα χριστιανικούς.

Ο ήλιος της είναι σκληρός πολύ,

σαν τους άνδρες των υψωμάτων,

σαν τα λιοπύρια των θερισμών.

Σε μια από τις οδούς της,

μπορείς να δεις τους κρατούμενους,

όντα τιμωρημένα από τη γέννα τους,

κάτι φραγκισκανούς οπαδούς

που διαβαίνουν,

καθώς οι κοσμικοί ακροβάτες στα δημόσια θεάματα.

Αυτοί λοιπόν, όλο μαστιγώνονται τραγουδώντας τα μυστικά τους παράπονα.

Περνούν πάντοτε εμπρός από την ερειπωμένη συναγωγή

και τα αναγεννησιακά κτίσματα

και αυτοτιμωρούνται.

Και ο αέρας ο ξαφνικός που θα πάρει,

που θα χαρίσει ξανά την κραυγή τους.