© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Τετάρτη 11 Φεβρουαρίου 2015

Για το βιβλίο της Μαριέλλης Σφακιανάκη-Μανωλίδου «εν χορώ τότε, με τη Χορωδία του Τρίτου...» (εκδ. Κέδρος, 2014)

Γράφει η ΑΝΘΟΥΛΑ  ΔΑΝΙΗΛ

                                                           De la musique avant toute chose
                                                          De  la musique encore et toujours!

Με αυτούς του στίχους του Πωλ Βελραίν θα έπρεπε να αρχίσουμε να μιλάμε για το βιβλίο της Μαριέλλης Σφακιανάκη-Μανωλίδου που αυτοβιογραφούμενη συνθέτει τη βιογραφία της χορωδίας του Τρίτου Προγράμματος. Συγγραφέας και χορωδία ωριμάζουν παράλληλα, εξελίσσονται και διαπρέπουν. Η συγγραφέας μπαίνει στο θέμα της με έναν ποιητικότατο πρόλογο, όχι χορεύοντας, αλλά σίγουρα εν χορδαίς, εν φωναίς  και οργάνοις. Το βιβλίο της, με τον τίτλο εν χορώ τότε, με τη Χορωδία του Τρίτου... από τις εκδόσεις Κέδρος, είναι μια περιπετειώδης εξιστόρηση του τι συμβαίνει σ’ αυτόν τον τόπο και οι ικανοί παιδεύονται και βασανίζονται για να αποδείξουν το αυτονόητο. Η Σφακιανάκη, εκτός από χορωδός είναι και συγγραφέας και σπουδαία συνθέτις, ανήκει σε  καλλιτεχνική γενιά, επομένως, εξ απαλών ονύχων ζει και ανασαίνει ως καλλιτέχνης μέσα στις χορωδίες, μέχρι να έρθει ο καιρός και να βρεθεί στη χορωδία της  ΕΡΤ που έμελλε να μεγαλουργήσει, παρά τις πολλές της περιπέτειες.

Η αφήγηση κινείται φυσιολογικά στον άξονα του χρόνου. Το νήμα πιάνεται  από τα μακρινά μαθητικά χρόνια και αφού περάσει από τα πρώτα στάδια, στα οποία η  φιλοδοξία για  σπουδές και τα όνειρα για καλλιτεχνική καριέρα γαλουχηθούν επαρκώς, αφού περάσει από πολλές ορχήστρες και ακροάσεις,  θα φτάσει επιτέλους στο επίμαχο σημείο που ο Μάνος Χατζιδάκις αναλαμβάνει  τη Δ/νση του Τρίτου Προγράμματος. Η Χορωδία της Έλλης Νικολαΐδου είναι εκείνη που θα αναλάβει με τη σειρά της ρόλο και δράση. Η αφηγήτρια χορωδός θα λάβει και εκείνη υπό μάλης την άρια αντίκα του Κατσίνι Amarilli, η οποία πρέπει να είναι η τυχερή της, αφού αυτή ήταν το εισιτήριό της σε κάθε χορωδία.  Τα σχέδια ναυάγησαν όμως όταν η Νικολαΐδου διαφώνησε με τον Χατζιδάκι. Ωστόσο, οι πύλες του παραδείσου θα ξανανοίξουν, όταν έρθει η ώρα του Μουσικού Αύγουστου, στο θέατρο του Λυκαβηττού, το 1977, και ο Μίκης Θεοδωράκης θα παρουσιάσει όλα τα χορωδιακά του έργα. Η Νικολαΐδου ετοίμασε τη χορωδία συστηματικά, φωνή –φωνή και ομαδικά, «σαν δαντέλα κοπανέλι, πόντο πόντο». Και έρχεται ο Μίκης, σίφουνας, θυμάται η Σφακιανάκη, που «σήκωσε τα χέρια και μας τράβηξε όλους μαζί με μια πνοή όπως εκείνος ήθελε, έντονα σαν ξεσηκωμένος λαός, και ποιες δαντέλες και ποια κοπανέλια! Τα σάρωσε όλα … παρασύροντας ακόμη και το κοινό να τραγουδήσει μαζί μας».   

Και επανέρχεται το θέμα της χορωδίας του Τρίτου. Και ξαναπάει με  την άρια αντίκα στη μασχάλη για να εξεταστεί. Αυτή τη φορά εξετάζεται σ’ ένα κείμενο πρίμα βίστα.  Επιτροπή ήταν ο Βύρων Φιδετζής (μέχρι πρόσφατα Διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών), ο Ευθύμιος Καβαλιεράτος και ο Αντώνης Κοντογεωργίου. Τα  καταφέρνει και πάλι. Και έρχεται η εποχή που το Τρίτο αλλάζει, ανανεώνεται και απλώνεται, με επιτυχία  σε νέο κοινό. Το καλό και αξιοσημείωτο είναι πως ο Χατζιδάκις είχε απαιτήσει από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή απόλυτη ελευθερία και καμιά λογοκρισία. Το ίδιο ζήτησε και ο μελλοντικός μαέστρος  Κοντογεωργίου, που μόλις είχε έρθει από την Γερμανία, από το Μόναχο, συγκεκριμένα, «κουβαλώντας τον αέρα της βαυαρικής ραδιοφωνίας». Η συγγραφέας περιγράφει με θαυμασμό εκείνη την περίοδο: «Ο καλπασμός των αλόγων του Ομήρου, η μουσική του ωμέγα και του όμικρον, όπως θα ακουγόταν ξεχωριστά στην αρχαία ελληνική γλώσσα, μια μελωδία του Απόλλωνα που βρέθηκε σε επιτύμβια πλάκα, ορφικοί ύμνοι. Παλιά μοτέτα … γρηγοριανές μελωδίες, αναγεννησιακά πολυφωνικά τραγούδια, ελληνικά έντεχνα μοιρολόγια, καντάτες του Μπαχ. Κλασική και σύγχρονη μουσική. Ένα σφιχτοδεμένο πλέγμα γνώσης, τέχνης και βαθιάς μουσικής παιδείας».

Οι εμφανίσεις της ορχήστρας σε μεγάλες αίθουσες, στο Βυζαντινό Μουσείο και στην Πινακοθήκη ήταν καλλιτεχνικό γεγονός. Παρά τις κακόβουλες φωνές, η χορωδία πήγε καλά και ταξίδεψε στο εξωτερικό  και στο εσωτερικό και ενεργοποίησε πηγές έμπνευσης στην χορωδό. Ωστόσο η χορωδία δεν είχε γίνει ακόμα θεσμός και μερικοί από τους ιθύνοντες της ΕΡΤ αγνοούσαν την ύπαρξή της. Ο Χατζιδάκις πελαγωμένος στις δυσκολίες δεν ήξερε τι να κάνει αλλά ο Κοντογεωργίου επέμενε να κρατά καλά τη χορωδία σε τακτές πρόβες, έστω και «χωρίς αμοιβή, μέχρι να περάσει η κρίση» (και η κρίση, όπως η γραφειοκρατία, ποτέ δεν πεθαίνει στην Ελλάδα!!!). Και επειδή ο επιμένων νικά, τελικώς, ιδρύθηκε το σωματείο «Χορωδοί του Τρίτου». Και άρχισαν οι ηχογραφήσεις αξιόλογων έργων Ελλήνων συνθετών, που είχαν ξεχαστεί στο συρτάρι, όπως του Ανδρέα Νεζερίτη που πριν από το θάνατό του πρόλαβε να ακούσει τους Πέντε Ψαλμούς του Δαυίδ.  Του Γιώργου Πονηρίδη η Μικρή βυζαντινή λειτουργία, για  γυναικεία χορωδία, σόλο σοπράνο και εκκλησιαστικό όργανο. Όμως, του Γιάννη Χρήστου το έργο Πύρινες Γλώσσες δεν παίχτηκε λόγω απεργίας των μουσικών (διότι και ο συνδικαλισμός ποτέ δεν πεθαίνει) . Το 1980 στο Ηρώδειο τραγούδησαν τον Ηλία του Μέντελσον. Την ίδια χρονιά ο Χατζιδάκις έπαιξε την Εποχή της Μελισσάνθης και η Σφακιανάκη ετοίμασε τραγούδια από τον Τάφο του Παλαμά. Και, ενώ ο Χατζιδάκις έλειπε από το στούντιο, συχνά, η Σφακιανάκη διαπίστωσε ότι ήταν εκεί με το μυαλό και την ψυχή του και δεν του διέφευγε τίποτα, ούτε το πιο αμελητέο, όπως η ίδια είχε την ευκαιρία να διαπιστώσει και όχι μόνο μια φορά. Και ήταν και γενναιόψυχος και συναδελφικότατος, και ενισχυτικός και επαινετικός, διότι την ενίσχυσε να συνεχίσει να συνθέτει και ενέταξε στο πρόγραμμα τα έργα της.

Από τις αναμνήσεις της δεν λείπουν και τα δυσάρεστα ή ευτράπελα, όπως π.χ. η συναυλία ματαιώθηκε λόγω απεργίας. Όταν στο Ηρώδειο Ιάννις Ξενάκης είδε το έργο του στην παρτιτούρα απλοποιημένο (για τις ανάγκες της ερμηνείας) και θύμωσε αλλά στο τέλος έμεινε ικανοποιημένος. Όταν με χίλιες, ταξιδιωτικού τύπου ταλαιπωρίες, έφτασαν στη Σαντορίνη να τραγουδήσουν α καπέλα και ο δήμαρχος περίμενε μπάντα. Όταν στην Κρήτη, σε μια προωθημένη ξέρα, ξεπάγιασαν από το κρύο και ο αέρας τους έπαιρνε τις παρτιτούρες και το κοινό δεν ήρθε. Όταν λόγω τροφικής δηλητηρίασης όλο το πούλμαν ζητούσε από τον οδηγό κάθε λίγο στάση λόγω επείγουσας ανάγκης. Κι ένα πικρό, όταν ο νεαρός συνθέτης Θεόδωρος Παπακωνσταντίνου έφυγε στα 21 χρόνια του να υπηρετήσει στην Κύπρο και πέθανε. Κι άλλο πικρό, όταν ο Μάνος πήρε στο τηλέφωνο την Μελίνα να την συγχαρεί για την εκλογή της με το ΠΑΣΟΚ κι εκείνη αρνήθηκε να βγει στο τηλέφωνο κι εκείνος το κατάλαβε (γιατί, αγαπημένη μας Μελίνα;).

Και ο Μάνος φεύγει και «όλο το παλιό αρχείο του Τρίτου πετάχτηκε στα σκουπίδια». Κάποιοι  διέσωσαν ό,τι μπόρεσαν αλλά χάθηκαν οι μαγνητοταινίες με την Λιλιπούπολη,  η Χορωδία, ο μαέστρος της, η σειρά «Συνομιλίες με τους Έλληνες συνθέτες» του Θόδωρου Αντωνίου, οι ηχογραφήσεις της Ελένης Καραΐνδρου με τους αυτοσχεδιασμούς παικτών λαϊκών οργάνων, από όλη την Ελλάδα. Κι εδώ η Σφακιανάκη θυμάται τον Καβάφη και  το «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» σε μουσική Κυριάκου Σφέτσα. Σαν να λέμε  Απολείπειν ο θεός όχι Αντώνιον αλλά το Τρίτο Πρόγραμμα. Ο εκδιωχθείς Κοντογεωργίου κατέφυγε στα δικαστήρια. Δικαιώθηκε μετά από εννέα χρόνια, ενώ την ώρα που το Τρίτο τον «έδιωχνε» ως «ανεπαρκή,  η Ακαδημία Αθηνών τον βράβευε για την προσφορά του στην ΕΡΤ!

Την ορχήστρα αναλαμβάνει τώρα ο Δον Κιχώτης,  Γιάννης Μάντακας, που πηγαινοέρχεται. Επανέρχεται και η Έλλη Νικολαΐδου να καλύψει το κενό του Μάνου (!), αλλά ο χρόνος και οι αλλαγές που έχουν επέλθει δυσκολεύουν τα πράγματα και αδικούν την καλλιτέχνιδα. Παρελαύνουν και άλλοι: η Φάνη Παλαμίδη της Λυρικής Σκηνής που ήξερε να χειρίζεται τις φωνές και να μην τις καταπονεί. Ο Σέρβος Σάβιτς και η αδελφή του Άννα, και πάλι η Νικολαΐδου. Και παίχτηκε στο Ηρώδειο το Κατά Σαδδουκαίων  σε μουσική του Θεοδωράκη, που εκτελέστηκε τέλεια, και ποίηση Μιχάλη Κατσαρού που «εκτελέστηκε» και αυτή, γι’ αυτό κι ο ποιητής θυμωμένος έφυγε χωρίς να χαιρετήσει το κοινό. Και επιτέλους επέστρεψε ο Κοντογεωργίου και ανέλαβε και πάλι σαν να μην είχε λείψει ποτέ. 

Και η ορχήστρα, όπως η ζωή, συνεχίζεται. 1991. Ο Γεχούντι Μενουχίν στο Μέγαρο διευθύνει το Ρέκβιεμ του Μότσαρτ· και το αλλοπρόσαλλο: η ΕΡΤ από το ραδιόφωνο δεν αναμεταδίδει από το Μέγαρο αλλά «την ίδια ώρα, το ίδιο έργο με τη Συμφωνική της Βιέννης» (τι να πει κι ο Μενουχίν;). 1993. Διευθυντής Μουσικών Συνόλων γίνεται ο Θεοδωράκης και σ’ αυτά τα σύνολα ανήκει και η χορωδία πλέον. Ταξίδια στο εξωτερικό, επιτυχίες και συγκίνηση. 1994. Στην Αμερική με Άξιον Εστί και Μαουτχάουζεν, θρίαμβος και συγκίνηση. 1998. Η Σφακιανάκη γράφει την όπερα Μίνως, εκατό χρόνια μετά τα φριχτά γεγονότα στο νησί της, την  στέλνει στη Βιέννη με τον τίτλο Κρητικό παραμύθι και βραβεύεται  το 2008.

Το βιβλίο κλείνει με έναν ποιητικό  επίλογο, όπως είχε αρχίσει,  από την συνθέτρια και χορωδό που ένα μέρος του εαυτού της «τις νύχτες δραπετεύει σαν παράνομος φυγάς κι επιστρέφει» στην γνωστή αίθουσα της ΕΡΤ πλάι στους συναδέλφους της και ξανακούει «το σφιχτοδεμένο πλέγμα από πολλές μελωδικές φωνές μαζί». Δυστυχώς η ηλεκτρονική διεύθυνση που αναγράφεται στο βιβλίο δεν ανοίγει στα έργα της, ενώ πολλές πληροφορίες για την ίδια και το έργο της παρατίθενται στο διαδίκτυο.

Related Posts with Thumbnails