© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Δευτέρα 28 Απριλίου 2014

Από την Αντιγόνη του Σοφοκλή στην Αντιγόνη του Ζαν Ανούιγ στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών - Δια βίου αντίσταση

Γράφει η Ανθούλα Δανιήλ 

Πέρασαν πενήντα δύο χρόνια από τότε που η ComèdieFrançaise είχε επισκεφθεί την Ελλάδα. Και τώρα μισόν αιώνα μετά, επέστρεψε για να παίξει την Αντιγόνη του Ζαν Ανούιγ, η οποία, εν πολλοίς, αντλεί τον σκελετό της από την Αντιγόνη του Σοφοκλή. Και λέω τον σκελετό της, διότι ο  Ανούιγ δεν αντέγραψε τον Σοφοκλή αλλά και οι δύο, και ο αρχαίος ποιητής και ο σύγχρονος δραματουργός, έγραψαν, ο καθένας το δικό του έργο, ένα έργο που καταγγέλλει την εξουσία και τους τρόπους επιβολής της.

Ο Σοφοκλής έγραψε την Αντιγόνη του το 442 π. Χ. όταν ο Περικλής ήταν  αδιαφιλονίκητος άρχων της Αθήνας και εφάρμοζε την ενός ανδρός αρχή  παραμονές σχεδόν του καταστρεπτικού Πελοποννησιακού Πολέμου (431 π.Χ.). Ο Ανούιγ, γοητευμένος από την αρχαία ηρωίδα, την αποσπά από το θηβαϊκό μύθο-κύκλο της και την εγκαθιστά στην σύγχρονή του Γαλλία, το 1944,  για να  την προτάξει στη κυβέρνηση του Βισύ του στρατάρχη  Πεταίν, που συνεργάζεται με τους Ναζί. Ποιος; Αυτός, ο Πεταίν, ένας ήρωας του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι προφανής η ιστορική περιρρέουσα ατμόσφαιρα που κεντρίζει τον μεγάλο δραματουργό.

Η αρχαία Αντιγόνη, με ανακοινωμένη από τον Κρέοντα, βασιλιά της Θήβας, την ποινή του θανάτου για τον παραβάτη, θα τολμήσει να θάψει τον αδελφό της Πολυνείκη, ο οποίος ήρθε από το Άργος εναντίον της πατρίδας του και του αδελφού του Ετεοκλή γιατί δεν του έδινε την εξουσία όπως είχαν συμφωνήσει. Οι δύο νέοι σκοτώνονται στην αδελφοκτόνα μάχη. Ο Κρέων αποφασίζει να τιμήσει τον Ετεοκλή ως εθνικό ήρωα και να τιμωρήσει τον Πολυνείκη ως εχθρό. Και η τιμωρία είναι να μείνει άκλαυτος και άθαφτος, να τον φάνε τα σκυλιά και τα όρνια (μη τάφω καλύψαι μηδέ κωκύσαι τινά, εάν δ’ άκλαυτον, άταφον, οιωνοίς γλυκύν θησαυρόν εισορώσι προς χάριν βοράς). Για την Αντιγόνη, αυτός που τιμωρείται είναι αδελφός. Για τον Κρέοντα είναι εχθρός. Για την Αντιγόνη προέχει ο παραδοσιακός νόμος και η τήρηση των νενομισμένων, για τον Κρέοντα όλα αυτά δεν έχουν αξία μπροστά στην πολιτική τάξη. Οι δύο ήρωες, αντίπαλοι, ασυμβίβαστοι και αμετακίνητοι στις θέσεις τους, θα συγκρουστούν και από τη σύγκρουση θα βγουν και οι δύο χαμένοι. Ηθικά άρτια η Αντιγόνη, αλλά νεκρή, συντετριμμένος και μετανοημένος ο Κρέων, αλλά και ως άνθρωπος και ως άρχοντας κατεστραμμένος. Η σύνεση που δεν έδειξε ήρθε παράκαιρα. Δι ελέου και φόβου τον ακούμε να θρηνεί: πρώτη μετράει για την ευτυχία η φρόνηση. Δεν πρέπει να ασεβούμε στους θεούς. Τα μεγάλα λόγια, αφού έφεραν μεγάλες συμφορές, δίδαξαν στα γηρατειά τη φρόνηση, λέει ο ποιητής (Πολλώ το φρονείν ευδαιμονίας / πρώτον υπάρχει· χρη δε τα γ’ ες θεούς /μηδέν ασεπτείν· μεγάλοι δε λόγοι/ μεγάλας πληγάς / αποσείσαντες/  γήρα το φρονείν εδίδαξαν).

Ο σκηνοθέτης Μαρκ Πακέν έθεσε το ερώτημα που «είναι διαρκώς επίκαιρο: τι είναι η πολιτική; Στοχασμός ή επάγγελμα;». Η απάντηση είναι προφανής και η σύγχρονη πραγματικότητα απογοητευτικά ρεαλιστική. Ο στοχασμός δεν έχει θέση στον σημερινό κόσμο. Κι όμως, ένα ιστορικό θέατρο ηλικίας 334 ετών που ιδρύθηκε από τον Λουδοβίκο ΙΔ΄ το 1680, περιοδεύει στην Ευρώπη και κάνει στάση στην Αθήνα για να μας πει πως μπορεί η ωμή πραγματικότητα να λέει άλλα, οι άνθρωποι της σκέψης όμως αντιστέκονται. Η Αντιγόνη είναι η προμετωπίδα όλων εκείνων που στέκονται πίσω της: σκηνοθέτης, ηθοποιοί, διοργανωτές, θέατρο, η Γαλλική Πρεσβεία, το Γαλλικό Ινστιτούτο, το Μέγαρο.

Ο γαλλικός θίασος λοιπόν, έρχεται να μας τονίσει πως «η εύθραυστη, αλλά απείθαρχη και πεισματάρα αυτή Αντιγόνη γίνεται μια γυναίκα, μια ‘‘απομυθοποιημένη’’ φιγούρα, ανθρώπινη, που μιλάει στο κοινό με μια γλώσσα ‘‘μεγάλης απλότητας και ομορφιάς, με φωνή σπαρακτική σαν βιολοντσέλο’’, όπως έγραψε ο Φιγκαρό». Φωνή σαν «βιολοντσέλο»  η Αντιγόνη του Ανούιγ, σαν πικραμένο πουλί θρηνεί όταν βλέπει άδεια τη φωλιά από τα μικρά της, η Αντιγόνη του Σοφοκλή (ανακωκύει πικράς όρνιθος οξύν φθόγγον, ως όταν κενής ευνής νεοσσών ορφανόν βλέψη λέχος). Η παρομοίωση μόνο με το θρήνο της Παναγίας θα μπορούσε να παραλληλιστεί, για να φανεί το μέγεθος της συμφοράς και του πόνου που έως θανάτου την συγκλονίζει. Και γι’ αυτό τολμά να σταθεί ορθομέτωπη μπροστά στον Κρέοντα. Υπερασπιζόμενη τα ιερά που από πάντα ζουν αυτά και κανείς δεν ξέρει πότε πρωτοφανερώθηκαν (αεί ποτε ζη ταύτα, κουδείς οίδεν εξ ότου ’φάνη),  θα προτιμήσει το θάνατο, αρκεί να θάψει τον αδελφό της και αγαπημένη με αυτόν θα βρεθεί στον άλλο κόσμο. Η Αντιγόνη του Σοφοκλή πηγαίνει θρηνώντας στο θάνατο για τη ζωή που χάνει. Η Αντιγόνη του Ανούιγ δεν θέλει να ζήσει σ’ έναν  κόσμο που τον κυβερνά η σκοπιμότητα και η βία και που η ίδια δεν έχει τη δύναμη να τον αλλάξει.


Η Αντιγόνη είναι γεμάτη αμφισημίες, είπε ο σκηνοθέτης. Κι εμείς διαβάζοντας ή παρακολουθώντας βλέπουμε ότι ο Κρέων είναι ορθολογιστής (ο Σοφοκλής μαθήτευσε στους σοφιστές)  και δεν δίνει σημασία στις προκαταλήψεις για την τήρηση των παραδόσεων. Ο Κρέων του Ανούιγ όμως είναι συμβιβασμένος με την αχρειότητα πολιτικός. Είναι ο «μάγειρας» στην κουζίνα της πολιτικής. Η Αντιγόνη μισεί την κουζίνα του. Είναι επαναστάτρια, και όχι για να ανατρέψει κάτι παλιό, αλλά για να το τηρήσει.  Ο Κρέων είναι υπέρ του ανθρώπινου νόμου, η Αντιγόνη υπέρ του θείου. Ο Φάνης Κακριδής είχε πει πως η Αντιγόνη μοιάζει με τις μάρτυρες της πίστεως. Πεθαίνει για την πίστη της. Στη γαλλική εκδοχή, η επιμονή του Κρέοντα να συνετίσει την Αντιγόνη να «καταλάβει» εκείνη απαντά: «Δεν θέλω να καταλάβω. Εγώ βρίσκομαι εδώ για να πω όχι και να πεθάνω». Η ρητορική, η επιχειρηματολογία, η πολιτική ανάγκη που κατευθύνει τον Κρέοντα δεν πείθει την Αντιγόνη. Και οι δύο αγκιστρωμένοι  στις απόψεις τους δεν κάνουν κανένα βήμα για να προσεγγίσουν το μέτρο·  «κακείνο ποιείν και τάλλο μη αφιέναι». Η ρήση μας θυμίζει και το λόγο του Χριστού, όταν ο πονηρός πλούσιος τον ρώτησε αν πρέπει να πληρώνει φόρους. Και ο Ιησούς είπε «απόδοτε τα το Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ». Επομένως η Αντιγόνη δεν απέδωσε τα του νόμου τω νόμω, Κρέοντι, και ο Κρέων δεν απέδωσε τα του νεκρού τω νεκρώ, Πολυνείκ, σύμφωνα με τα νενομισμένα. 

Στη γαλλική εκδοχή, ο  σκηνοθέτης μας προφυλάσσει να μην δούμε την Αντιγόνη σαν μια διασκευή της αρχαίας. Γιατί στον κόσμο του Ανούιγ,  υπάρχει απάτη και της διαφθορά (που δεν υπάρχει στο δράμα του Σοφοκλή),  δεν υπάρχουν θεοί, παρά μόνο παράφρονες ηγέτες. Έτσι «μέσα στο ζοφερό κλίμα της γερμανικής κατοχής… στο  Παρίσι των συλλήψεων,  των προκηρύξεων, των επιθέσεων, του φόβου και της βίας, η Αντιγόνη ενσαρκώνει ξαφνικά τις ελπίδες μιας ολόκληρης γενιάς», της Αντίστασης. Στις πιέσεις του Κρέοντα η Αντιγόνη ουρλιάζει: «Τα θέλω όλα, όλα, ειδάλλως δεν θέλω τίποτα… ειδάλλως να πεθάνω». Και η Αντιγόνη θα πεθάνει κι ο Κρέων θα περιμένει το δικό του θάνατο, ενώ οι φρουροί παίζουν τα χαρτιά τους και η ζωή συνεχίζεται.

Η Αντιγόνη ως θεατρική παράσταση λογοκρίθηκε στα χρόνια του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά. Διδάσκεται πάντα στο σχολείο καθώς και στην Γαλλία για τις ιδέες της, για το κήρυγμα της αδελφικής αγάπης, για τη δύναμη αντίστασης στην αντίδραση και στον ανίερο συμβιβασμό,  για τη σύγκρουση των δύο αντιπάλων, μέχρι θανάτου της μιας και μέχρι πολιτικής εξοντώσεως του άλλου. Κι ακόμα για τη σύνεση που δεν πρέπει να ξεχνάμε, για το μέτρο που δεν πρέπει να παραβιάζουμε, για την ύβριν που δεν πρέπει να διαπράττουμε. Για τη σωφροσύνη που είναι η μόνη οδός της ευτυχίας.

Ευτυχείς και όσοι μπόρεσαν και εξασφάλισαν ένα εισιτήριο για μια παράσταση που θα θέλαμε όλοι να απολαύσουμε αλλά δεν…

Related Posts with Thumbnails