© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Παρασκευή 27 Φεβρουαρίου 2009

Τα Kόλλυβα, ένα παλιό έθιμο μνήμης και τιμής

Γράφει ο Παύλος Φουρνογεράκης

Τα Kόλλυβα είναι βρασμένο στάρι, συνήθως ανάμεικτο με άλλους καρπούς και ζάχαρη και προσφέρεται με θρησκευτική τελετουργία στη μνήμη των πεθαμένων κατά τα καθιερωμένα μνημόσυνα και τα ψυχοσάββατα. Ο όρος προέρχεται από την αρχαία λέξη κόλλυβος που σήμαινε μικρό νόμισμα. Στον πληθυντικό (τα Κόλλυβα) δήλωνε μικρές στρογγυλές πίτες.

Η αρχή της εκκλησιαστικής καθιέρωσής τους τοποθετείται στο έτος 362 και συνδέεται παραδοσιακά με το λεγόμενο «θαύμα των κολλύβων» που έκανε ο Άγιος Θεόδωρος ο Τήρων (284-305). Την εποχή αυτή αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν ο Ιουλιανός ο Παραβάτης ο οποίος εμφανίστηκε ως ο δυναμικός θρησκευτικός και πνευματικός μεταρρυθμιστής της αυτοκρατορίας, με απόλυτο στόχο την αναβίωση της εθνικής θρησκείας και του ελληνισμού. Με διάταγμα καθιερώθηκε η αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας, οι κλεισμένοι ειδωλολατρικοί ναοί ανοίχθηκαν, οι δημευμένες περιουσίες τους επιστρατεύτηκαν και η ειδωλολατρική λατρεία ενθαρρύνθηκε με κάθε πρόσφορο μέσο. Ο Ιουλιανός ήταν αντίθετος με τις νηστείες των χριστιανών, γι' αυτό διέταξε τον έπαρχο της Κωνσταντινούπολης, όταν πλησίαζε η πρώτη εβδομάδα των νηστειών της Μεγάλης Σαρακοστής, να εξαφανίσουν από την αγορά κάθε είδους τρόφιμα και να αφήσουν μόνο τα ειδωλόθυτα, ώστε να αναγκαστούν οι χριστιανοί να φάνε ή από τα μεμιασμένα τα προερχόμενα από τις θυσίες ή να πεθάνουν από την ασιτία. Όμως ο Άγιος Θεόδωρος παρουσιάστηκε ως οπτασία στον πατριάρχη Ευδόξιο, τού φανέρωσε το σχέδιο του Ιουλιανού και τού παρήγγειλε να συγκαλέσει τους πιστούς το πρωί της Καθαράς Δευτέρας και να εμποδίσει τη βρώση αυτών των τροφών, υπέδειξε μάλιστα να χρησιμοποιήσουν οι χριστιανοί Κόλλυβα για τις διατροφικές τους ανάγκες. Έτσι και ο σκοπός του Ιουλιανού ματαιώθηκε και οι χριστιανοί διαφυλάχτηκαν αμόλυντοι όλη την καθαρά εβδομάδα. Σε ανάμνηση του θαύματος αυτού επικράτησε η συνήθεια να γίνονται κάθε χρόνο Κόλλυβα στη μνήμη του Αγίου Θεοδώρου το Σάββατο της πρώτης εβδομάδας των νηστειών.

Τα Κόλλυβα συνεχίζουν παλαιότερη συνήθεια των χριστιανών των πρώτων αιώνων και αποτελούν μεταλλαγή των προσφορών στους νεκρούς. Οι προσφορές πάλι αυτές αποτελούσαν συνέχεια όμοιων ή ανάλογων προχριστιανικών εθίμων, όπως ήταν να νεκρικά περίδειπνα κα η πανσπερμία. Η επιλογή του σιταριού ως επιμνημόσυνης προσφοράς εξηγείται από τη συμβολική έννοια (θάνατος-ανάσταση), με την οποία περιβάλλει η εκκλησία το δημητριακό αυτό( πρβλ. Ιωάννου ιβ΄ 24: «εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γην αποθάνη, αυτός μόνος μένει. Εάν δεν αποθάνη, πολύν καρπόν φέρει»). Το στάρι, εξάλλου, αποτελεί με τις διάφορες μορφές κι επεξεργασίες του, βασικό διατροφικό υλικό του πολιτισμού μας, έτσι γι αυτούς που τρώνε τα κόλλυβα εξορκίζεται ο θάνατος κι επιμηκύνεται η ζωή και γίνεται ποιοτικότερη όπως η γλυκιά τους γεύση.

Εκτός από την κοινή ονομασία Κόλλυβα, κατά τόπους χρησιμοποιούνται και άλλες ονομασίες όπως σπερνά, συχώρια, σχωρέτια, μπούλια κ.ά. Ειδικότερα, τα Κόλλυβα που προσφέρονται για τις ψυχές λέγονται πεθαμένα, ενώ αυτά που γίνονται στη μνήμη ενός αγίου χαρακτηρίζονται ως εορτάσιμα, ζωντανά, άγια, της χαράς. Παρασκευάζονται με αγνά υλικά και στέλνονται μέσα σε δίσκο ή πιάτο στην εκκλησία όπου ευλογούνται από τον παπά στα μνημόσυνα στις οκτώ ή σαράντα μέρες, αλλά και στα τριμήνια, εξαμήνια εννιάμηνα και στο χρόνο από την ημέρα του θανάτου. Κατά τα Ψυχοσάββατα επίσης συρρέουν στις εκκλησίες πιστές με όμορφα διακοσμημένους δίσκους με Κόλλυβα, πάνω στα οποία στηρίζουν και ανάβουν κερί σε μια εκδήλωση αγάπης προς τους νεκρούς συγγενείς και φίλους. Μετά τη μικρή τελετή τα μοιράζονται μεταξύ τους και εύχονται ο Θεός να αναπαύσει τις ψυχές μέχρι την ανάσταση. Παράλληλα όμως διενεργείται και ένας σιωπηρός διαγωνισμός για τα καλύτερα Κόλλυβα. Εξαρτάται από την ποικιλία και την ποιότητα των υλικών αλλά και από τον τρόπο που έχουν τοποθετηθεί εκείνα που βρίσκονται στην επιφάνεια ώστε να έχουν ωραίο αισθητικό αποτέλεσμα. Το στάρι πρέπει να βράσει αλλά να παραμείνει σπειρωτό. Εμπλουτίζεται και με άλλα υλικά όπως σταφίδα, ξηροί καρποί, μαϊντανός, ρόδι, ζάχαρη κι η αναλογία διαφέρει ανάλογα με τις προτιμήσεις και τη γευσιγνωσία του παρασκευαστή.

Το Ψυχοσάββατο των Αγίων Θεοδώρων μαζί με εκείνα των δύο τελευταίων Απόκρεω, της Κρεατινής και της Τυρινής, εθεωρούντο πολύ σημαντικές μέρες μνήμης των νεκρών με Κόλλυβα στις εκκλησίες, ελεημοσύνες στους φτωχούς, επισκέψεις στους τάφους, τρισάγια και με αργία, όπως δείχνει και η πανελλήνια γνωστή αποστροφή:

Ανάθεμα που δούλεψε τα τρία τα Σάββατα
της Κρεατινής, της Τυρινής και των Αγιοθοδώρων.

Στο Ψυχοσάββατο των Αγίων Θεοδώρων αναφέρεται και παλαιότερη μαντική συνήθεια των ανύπαντρων κοριτσιών, με τα Κόλλυβα της ημέρας αυτής: Τα τοποθετούσαν κάτω από το μαξιλάρι τους και παρακαλούσαν τον Άγιο να φανερώσει στον ύπνο τους τον άνδρα που θα παντρεύονταν.

Ψυχοσάββατο, ιδιαίτερα μάλιστα σημαντικό, είναι και το Σάββατο της Πεντηκοστής. Είναι μέρα που, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, οι ψυχές επιστρέφουν πάλι στον Κάτω Κόσμο, αφού σε όλη τη διάρκεια της πασχαλινής περιόδου κυκλοφορούσαν ελεύθερες πάνω στη γη.

Η μνήμη των νεκρών και τα Κόλλυβα που παρασκευάζονται στα σπίτια αποτελούν μια σημαντική εκδήλωση αγάπης προς εκείνους που έφυγαν και η απώλειά τους αφήνει συναισθηματικό κενό. Δημιουργεί συναισθηματικούς δεσμούς στα μέλη της οικογένειας, δίνει την αίσθηση της συνέχειας της ζωής, γλυκαίνει την επικοινωνία με τον Κάτω Κόσμο, μειώνει το άγχος της μοναξιάς του θανάτου. Όταν μάλιστα συνοδεύονται και με ελεημοσύνες καλλιεργείται ο ανθρωπισμός κι εξυψώνεται ο άνθρωπος. Τέτοια έθιμα ίσως έχει ανάγκη ο σημερινός άνθρωπος της ταχύτητας και της μοναξιάς, του υπολογισμού και της σκληράδας για να απελευθερώσει τα στενά όρια της ύπαρξής του και να χαρεί και μέσα από τη θλίψη της μνήμης και της ψυχικής επικοινωνίας.

Βιβλιογραφία:

* Γ. Σουλιώτης, Τα Κόλλυβα, Αθήνα 1987
* Το Μέγα Ωρολόγιον της Εκκλησίας
* Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica
Related Posts with Thumbnails