Διάλεξη της ΔΙΟΝΥΣΙΑΣ ΜΟΥΣΟΥΡΑ
Μελβούρνη, 20 Μαΐου 2018
Αξιότιμε κ. Μιχαλόπουλε, Γενικέ Πρόξενε της Ελλάδας στην Μελβούρνη,
κ. Ζούγρα, Πρόεδρε της Ομοσπονδίας Επτανήσων,
κύριοι Πρόεδροι, ΔΣ και μέλη των Επτανήσιων Οργανισμών,
Κυρίες και Κύριοι.
Για την σημερινή Επέτειο, είχαμε ήδη την ευκαιρία να ακούσουμε.
Γιορτάζουμε, την επίσημη ένταξη των Επτανήσων στην Ελλάδα στις 21 Μαΐου του 1864, όπου στο Κάστρο της Κέρκυρας υψώνεται η Ελληνική Σημαία!
Το θέμα για το οποίο θα μιλήσουμε σήμερα, Ήθη κι Έθιμα Γάμου στα Επτάνησα, μεγάλο θέμα, που είναι δύσκολο να καλυφτεί πλήρως, στα στενά χρονικά περιθώρια, μιας τέτοιας ομιλίας! Έτσι λοιπόν, θα γίνει μια αναφορά στα «κοινά» έθιμα για το γάμο σε όλα τα Επτάνησα και θα ακολουθήσει μικρή αναφορά για κάθε νησί χωριστά.
Με τον όρο ήθη κι έθιμα, στην ουσία ανοίγουμε το κουτί της Πανδώρας! Ο όρος φοβερά ευρύς και τα ήθη, έθιμα ή αλλιώς συνήθειες για να το πούμε πιο απλά, διαφέρουν από νησί σε νησί, από πόλεις σε χωριά, από χωριό σε χωριό και τολμώ να πω, ότι ακόμα και μέσα στο ίδιο χωριό άλλες συνήθειες είχαν οι Πανωμερίτες κι άλλες οι Κατωμερίτες, αφού παλιά, υπήρχαν και αυτοί οι διαχωρισμοί, με δυο εκκλησίες στο ίδιο χωριό κι ανάλογα με τον αριθμό των κατοίκων και δύο Σχολεία!
Κοινό σημείο όλων των Νησιών, το Προξενιό! Γάμοι από «αγάπη» σχεδόν ανύπαρκτοι. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η οικογένεια του γαμπρού επέλεγε την οικογένεια με την οποία ήθελε να συμπεθερέψει κι έστελνε προξενιό.
Προξενητής ήταν συνήθως, συγγενής της οικογένειας ή στενός φίλος, αλλά πάντα άτομο σεβαστό και με καλό όνομα, ώστε να είναι αποδεκτό. Πολλές φορές ήταν δύο ή και τρεις οι προξενητάδες. Στα περισσότερα νησιά, ο προξενητής/προξενήτρα, έπρεπε να φορέσει μια κάλτσα ανάποδα ή το δαχτυλίδι στο αριστερό χέρι αν το φορούσε στο δεξί, να μπει μέσα με το δεξί πόδι και φεύγοντας να βγει από την πόρτα που μπήκε ώστε να «στρέξει» δηλαδή να πετύχει το προξενιό.
Αν οι γονείς της υποψήφιας, ενέκριναν και την οικογένεια και τον γαμπρό, δέχονταν κατ’ ευθείαν, αν όχι, ζητούσαν…κάποιο χρόνο για να το σκεφτούν, αυτό συνήθως σήμαινε άρνηση. Εκτός κι αν δεν ήταν από το ίδιο ή κοντινό χωριό κι αγνοούσαν την οικογένεια του, οπότε ο χρόνος που ζητούσαν, δικαιολογημένος, ώστε να πάρουν πληροφορίες για την οικογένεια και για τον γαμπρό.
Σε πολύ λίγες περιπτώσεις ζητούσαν τη γνώμη της κοπέλας, η οποία δεν τολμούσε να αρνηθεί έτσι κι αλλιώς. Αν η απάντηση ήταν θετική, τότε κανόνιζαν μέσω του προξενητή να επισκεφτούν οι γονείς του γαμπρού επίσημα τους γονείς της νύφης, να την ζητήσουν και να «κλείσουν» ή να «δέσουν» το γάμο ή να «δώσουν» λόγο! Με το λόγο, συζητούσαν και το θέμα της προίκας, όπου γινόταν οι διαπραγματεύσεις, τι ζητάει ο πεθερός για το γιο του τι προσφέρει ο πατέρας της νύφης. Υπήρχαν και περιπτώσεις, όμως, που ενώ όλα πήγαιναν καλά, δεν τα βρίσκαν στην προίκα κι ο γάμος πήγαινε αμόντε! Οι διαπραγματεύσεις γίνονταν, όχι μόνο στην συνολική αξία της προίκας, αλλά και στο είδος, π.χ. ρευστό χρήμα, σπίτι, κτηματική περιουσία;
Αφού συμφωνούσαν για την προίκα τελικά, ετοίμαζαν το «σκαρτσοφόλι» ή «ομόλογο» ή «προικοσύμφωνο», όπου κατέγραφαν λεπτομερώς όχι μόνο την προίκα αλλά και τα προικιά που θα έπαιρνε η νύφη, μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια!
Το σκαρτσοφόλι, άρχιζε πάντα *** Εις το όνομα του Πατρός του Υιού και του Α. Πνεύματος, του Α. Μεγαλομάρτυρος Προκοπίου και όλων των Αγίων. Μέσα εκεί έγραφαν λεπτομερώς την προίκα, αλλά και τα ρούχα της νύφης, μέχρι και εσώρουχα, όπως, ντουμάνες, βυζοθήκες, κότολα κ.λπ. σερβίτσια, κατσαρόλες τηγάνι ασπρόρουχα κουβέρτες ακόμα και τρόφιμα, τόσες οκάδες φασόλια, φακές κλπ. Το ευτυχές γεγονός, γινόταν γνωστό στο χωριό με τις καμπάνες να χτυπούν χαρμόσυνα και με σμπάρα από τον πατέρα της νύφης! Αυτό ήταν «τα ακούσματα».
Ακολουθούσαν τα «μπασίματα», όπου πήγαινε κι ο γαμπρός με την οικογένεια του με γλυκά και κουφέτα, να γνωριστούν οι συμπέθεροι αλλά και το ζευγάρι αφού ήταν πια λογοδοσμένοι και της φορούσε δαχτυλίδι! Από κει και μετά, άνοιγε το σπίτι της νύφης και δέχονταν επισκέψεις για τα συχαριάσματα όπου χωριανοί γνωστοί και φίλοι περνούσαν να ευχηθούν τα καλορίζικα και Καλά Στέφανα και τους κέρναγε η νύφη, κουφέτα και λικέρ.
Ακολουθούσαν οι αρραβώνες, όπου ο παπάς ευλογούσε τις βέρες. Τα πεθερικά και στενοί συγγενείς πρόσφεραν, συνήθως, «χρυσάφι» δηλαδή χρυσό κόσμημα στη νύφη κι οι γονείς της νύφης, ανταπέδιδαν, προσφέροντας κάποιο κόσμημα στο γαμπρό. Η νύφη πρόσφερε δώρα σε όλο το συμπεθεριό, πουκάμισο στον πεθερό και στον/τους κουνιάδους φουστάνι στην πεθερά και στις κουνιάδες και από ένα ζευγάρι κάλτσες στους άνδρες, θείους κλπ. και κομπινεζόν στις γυναίκες. Ακολουθούσε μεγάλο γλέντι και οριζόταν η ημερομηνία του γάμου. Μετά τους αρραβώνες, το γαμπρόνυφο επιτρεπόταν να κυκλοφορήσει έξω, αλλά ποτέ μόνο του! Έπρεπε να υπάρχει πάντα συνοδός, αδελφός, πατέρας ή η μητέρα.
Οι αρραβώνες όπως κι ο γάμος γινόταν πάντα στο σπίτι της νύφης και το στεφάνωμα μετά την εκκλησία. Από τη Δευτέρα, η νύφη με τη Μάνα, αδελφές, ξαδέλφες, θείες και φίλες, έπλεναν και σιδέρωναν τα προικιά, ώστε την Πέμπτη με γέλια και τραγούδια να τα «κρεμάσουν», δηλαδή να τα απλώσουν στη σάλα όπου την Παρασκευή θα πήγαινε με όργανα και δώρα ο γαμπρός και το συμπεθεριό να τα πάρουν.
Ακολουθούσε γλέντι με όργανα τραγούδια χορούς και «σμπαρίες» όταν ξεκινούσαν όλοι για το σπίτι του γαμπρού με τα προικιά απλωμένα στα γαϊδούρια/μουλάρια, όπου θα έστρωναν και το νυφικό κρεβάτι!
Κοινό επίσης έθιμο την ώρα που διαβάζουν τον Απόστολο, στο: Η δε γυνή ίνα φοβήται τον άνδρα, να πατάει η νύφη τον γαμπρό ή ο γαμπρός την νύφη, υποτίθεται πως όποιος προλάβει και πατήσει θα έχει το πάνω χέρι στον έγγαμο βίο! Γέλια από τους καλεσμένους που στην προσπάθεια τους να προλάβουν να πατήσουν πρώτες ή πρώτοι, πατούν άτσαλα κι αν έχει και κάλο ο άλλος …με το ζόρι συγκρατιούνται για να μην φωνάξουν.
Λίγο-πολύ αυτά είναι κοινά έθιμα σε όλα τα Επτάνησα με μικροδιαφορές. Όπως, π.χ. στη Λευκάδα, μια βδομάδα πριν το γάμο, γέμιζαν το στρώμα της νύφης, όπου μικρά αγόρια, έριχναν πρώτα λίγα μαλλιά και μετά ολοκλήρωναν το γέμισμα. Η Μητέρα της νύφης άρχιζε να το ράβει και συνέχιζαν οι φίλες της νύφης.
Επίσης, την Παρασκευή, τρία αγόρια, με τους γονείς εν ζωή, κοσκίνιζαν το αλεύρι για το προζύμι. Το κάθε αγόρι κοσκίνιζε από μια φορά και το τρίτο παρέδιδε το κόσκινο σε κοπέλα, κοντινή συγγενή του γαμπρού. Και το κρεββάτι, το έστρωνε αγόρι που έπρεπε να έχει εν ζωή πατέρα και μάνα. Τα δώρα «κανίσκια» των καλεσμένων, κοφίνια γεμάτα ψωμί πάντα σε ζυγό αριθμό, αλλιώς θα έφερνε κακοτυχία στο ζευγάρι.
Τα προικιά τα μετέφεραν γυναίκες μόνο, στο σπίτι του γαμπρού και ΔΕΝ έπρεπε να γυρίσουν να κοιτάξουν πίσω τους σε όλη τη διαδρομή γιατί θα πέθαινε η νύφη και τα προικιά θα επέστρεφαν στο πατρικό της!
Στα άλλα νησιά, το κρεβάτι το έστρωναν ανύπαντρες κοπέλες που είχαν και τους δυο γονείς τους εν ζωή! Έριχναν επάνω ένα μικρό αγόρι για να είναι αρσενικό το πρώτο παιδί του ζευγαριού. Και το αγόρι έπρεπε να μην είναι ορφανό από Μάνα ή Πατέρα. Οι παρευρισκόμενοι έριχναν, λουλούδια, ζαχαρόκουκα ρύζι, για να ριζώσει το ζευγάρι, και λεφτά. Το γλέντι κρατούσε μέχρι αργά. Το Σάββατο και τα δυο σπίτια ζύμωναν τις κουλούρες του γάμου κι έκαναν τις τελευταίες ετοιμασίες για το στεφάνωμα και το τραπέζι που θα ακολουθούσε και το γλέντι στο οποίο συμμετείχε συνήθως αν όχι όλο το χωριό, όλοι οι συγγενείς, γείτονες, κουμπάροι και φίλοι. Ετοιμασίες όμως και στου γαμπρού το σπίτι που θα υποδεχόταν η πεθερά τη νύφη. Η πεθερά δεν πήγαινε στο στεφάνωμα, αλλά υποδεχόταν τη νύφη στο σκαλοπάτι και την τάιζε μέλι για να είναι μελένια η ζωή της.
Στην Κέρκυρα, την ημέρα των αρραβώνων προπορευόταν του συμπεθεριού μια κοπέλα συγγενής του γαμπρού μ΄ ένα καλάθι στο κεφάλι που το έλεγαν «Ινπένιο» και περιείχε τα δαχτυλίδια των αρραβώνων κι άλλα δώρα από το σόι του γαμπρού. Το Ινπένιο, ήταν σκεπασμένο με ένα κόκκινο μαντίλι με κίτρινα παγωνόφτερα και το αποκαλούσαν «Τσουτσουμίδα». Ο γαμπρός έβαζε την Τσουτσουμίδα στο κεφάλι της νύφης και αυτή το φορούσε μέχρι να γίνει ο γάμος!
Για τα νησάκια Παξοί κι Αντίπαξοι, που βρίσκονται 7 ναυτικά μίλια νότια της Κέρκυρας και διοικητικά ανήκουν στο Νομό Κέρκυρας, παρά τις έρευνές μου, δεν κατόρθωσα να βρω κάτι συγκεκριμένο, οπότε, μάλλον θα δεχτούμε πως επικρατούσαν τα έθιμα της Κέρκυρας.
Στην Ιθάκη, οι προετοιμασίες ξεκινούσαν με την πάστρα και το στόλισμα του σπιτιού. Ακόμα και σε εποχή πολέμου ή άλλων δεινών, ο Γάμος ήταν πάντα μια χαρμόσυνη γιορτή που συμμετείχαν όλοι και βοηθούσαν όλοι! Τα στρώματα τα γέμιζαν ανύπαντρες κοπέλες με τους δυο γονείς εν ζωή.
Σε αντίθεση με τα άλλα Νησιά που το κρεββάτι το στρώνανε την Παρασκευή, στην Ιθάκη το έστρωναν την Πέμπτη. Οι καλεσμένοι, ασημώνανε, ρίχνανε κουφέτα και ξάπλωναν ένα αγοράκι για να γεννηθεί αγόρι το πρώτο παιδί! Ντύνοντας την νύφη, τα κορίτσια τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια, ένα από αυτά:
« Όσες κλωστές νυφούλα μου έχει το φόρεμα σου
Τόσοι νάναι οι χρόνοι σου και τόσα τα καλά σου».
Την τρίτη μέρα του γάμου γινόταν τα «πιστρόφια», δηλαδή η πρώτη επίσκεψη του ζευγαριού στο σπίτι της νύφης όπου ο πατέρας της και η μάνα της, τους έδιναν το «Ζευγάνιθο», δηλαδή έναν κόκορα και μία πουλακίδα. Κι εδώ διαπιστώνουμε διαφορές από τα περισσότερα νησιά όπου τα «πιστρόφια» γίνονται συνήθως την επόμενη Κυριακή του γάμου.
Άλλο ένα έθιμο, αυτό της «κουτάλας». Αν η νύφη είχε μικρότερη αδελφή, την ώρα του Ησαΐα, κρεμούσαν μια κουτάλα. Αυτό σήμαινε, ότι παντρεύτηκε η αδελφή σου που ήταν πρώτη, τώρα πήρες εσύ την Κουτάλα, άρα, ήρθε κι η σειρά σου!
Στην Κεφαλονιά, βάζουν ζαχαρόκουκα μέσα στα στρώματα στέλνοντας τα στο σπίτι του γαμπρού μαζί με τα άλλα προικιά και προορίζονται για τα κορίτσια που θα στρώσουν το κρεββάτι! Κι εδώ ρίχνουν σερνικό παιδί στο κρεββάτι ώστε το πρώτο παιδί του ζεύγους να είναι αγόρι! Για τον ίδιο λόγο, όσο κρατάει το στεφάνωμα, ο γαμπρός έχει μια σύνοψη στην τσέπη του κι η νύφη ένα αρσενικό κλειδί!
Στην διαδρομή, μετά από το γάμο, από το σπίτι της νύφης μέχρι το σπίτι του γαμπρού, αν είναι σχετικά κοντά και πάνε πεζή, η νύφη κρατάει ένα πολύ μεγάλο μαντίλι όπου έχει μέσα ζαχαρόκουκα και τα πετάει δεξιά και αριστερά που συνήθως μαζεύονται χωριανοί για να την ξεπροβοδίσουν και της πετάνε λουλούδια!
Ο λαός θέλει τον παπά να ευλογεί πρώτα τα γένια του, εγώ όμως τα δικά μου τα άφησα τελευταία! Έτσι λοιπόν, λίγα για την Ζάκυνθο τώρα!
Η Μητέρα κι η Γιαγιά του κοριτσιού γνοιάζονταν από πολύ νωρίς για τα προικιά της, έτσι όταν ερχόταν η ώρα, ήταν έτοιμα.
Την Τρίτη πριν το γάμο «ξένανε» τα μαλλιά. Την Τετάρτη, γέμιζαν στρώματα και μαξιλάρια, από μαλλιά προβάτων. Την Πέμπτη το μεσημέρι κρεμούσαν τα προικιά τα κορίτσια του χωριού με τραγούδια και χορούς. Την Παρασκευή το απόγευμα πήγαινε ο γαμπρός με το συμπεθεριό να πάρουν τα προικιά, ο «νοδάρος», δηλαδή ο Συμβολαιογράφος ή ο προξενητής, διάβαζε το σκαρτσοφόλι κι ο γαμπρός έλεγχε τα απλωμένα προικιά. Έτσι απλωμένα τα κρεμούσαν στα γαϊδούρια ή σε άλογο που επάνω έμπαινε πρώτα το στρώμα του κρεβατιού. Η νύφη, έπρεπε πρώτα να γυρίσει γύρω από το άλογο τρεις φορές δεξιά και τρεις αριστερά. Αυτό το έθιμο λεγόταν: «στρούνισμα». Η νύφη με το άλογο πεζή έκανε τρεις γύρους στο σπίτι της και μετά ξεκινούσαν, αλλά δεν έπρεπε στην διαδρομή να γυρίσει και να κοιτάξει πίσω.
Ανάμεσα στα τυλιγμένα στρώματα έβαζε η νύφη χρήματα και όποιος τα μετέφερε, τα έπαιρνε. Κι εδώ, το κρεβάτι με τραγούδια και με γέλια το στρώνουν κορίτσια ανύπαντρα και κυλάνε σερνικό παιδί που έχει και τους δυο γονείς.
Την Κυριακή πάει η νύφη κι ο γαμπρός και οι συμπέθεροι στην εκκλησία κι όταν τελειώσει η λειτουργία πηγαίνουν στο σπίτι της νύφης που γίνεται το στεφάνωμα, όπου τους υποδέχονται με τα καθιερωμένα σμπάρα.
Μετά το στεφάνωμα και πριν καθίσουν στο τραπέζι για φαγητό, πρόσφεραν στους καλεσμένους παντόλες, δηλαδή παντεσπάνι και σουμάδες ή Ορντζάδες, ένα πολύ ωραίο μη αλκοολικό ποτό σε μεγάλο ποτήρι, φτιαγμένο από πικραμύγδαλο. Η καλύτερη ευχή σε ανύπαντρο κορίτσι: Και Ορντζάδες από το γάμο σου!
Όσο κρατάει το στεφάνωμα, μπήχνουν μαυρομάνικο μαχαίρι στη μέση του έξω ανωφλιού της εισόδου. Ξεκλειδώνουν συρτάρια, ντουλάπια, ντουλάπες, πόρτες. Στενοί φύλακες και στης νύφης αλλά και στου γαμπρού το σπίτι ώστε να μην μείνει τίποτα κλειδωμένο την ώρα του μυστηρίου, συγγένισσες που τους έχουν τυφλή εμπιστοσύνη. Όλα αυτά, προφυλακτικά μέτρα για το «αμπόδεμα». Επειδή πίστευαν πως αν κάποιος/α από κακία και φθόνο κλείδωνε κάτι, «κλείδωνε» τον γαμπρό και δεν θα μπορούσε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων την πρώτη νύχτα του γάμου, αλλά ούτε και μετέπειτα, αν δεν βρισκόταν το κατάλληλο άτομο, να λύσει τα μάγια!
Επίσης, όσο κρατάει το μυστήριο, δεν επιτρέπεται να μπει ούτε να βγει κανείς από το σπίτι. Τελειώνοντας το μυστήριο, πέφτουν ντουφεκιές κι ο «συχαριάρης» τρέχει με τ΄ άλογο να αναγγείλει στην μάνα του γαμπρού πως τελείωσε το στεφάνωμα κι εκείνη για τα «συχαρίκια» του δίνει κουλούρα!!
Φυσικά, σε όλα τα Νησιά, η νύφη έπρεπε να είναι παρθένα! Αλλιώς την έβαζαν ανάποδα σ΄ ένα γαϊδούρι και την έστελναν πίσω στον πατέρα της διαπομπεύοντας την. Την Δευτέρα ο γαμπρός έστελνε ένα «μποκέ» με φιόρα στην πεθερά του, γιατί η νύφη ήταν…καλή!
Τελειώνοντας, θα προσθέσω, πως στα προικιά, υπήρχε απαραίτητα και το «κατρουγιάλι», δηλαδή το…δοχείο της νυκτός, συνήθως πήλινο! Οι πολύφερνες νύφες και τ' αρχοντολόγια, έπαιρναν «φαρφουρένιο» κατρουγιάλι, δηλαδή από πορσελάνη!
Επίσης στην Ζάκυνθο αλλά και στην Κεφαλλονιά, φυσικά μόνο οι πλούσιες νύφες, έπαιρναν και… Κλανιέρα ή Κλανιώλα! Ελπίζω να καταλαβαίνετε όλοι τι ήταν αυτό!!!
Φυσικά τα ήθη κι έθιμα πάρα πολλά, αλλά ας περιοριστούμε σε αυτά, γιατί ο χρόνος δεν επιτρέπει να επεκταθώ περισσότερο.
Και κάτι που μου ανέφερε, προχθές, η Μαρία Σιδηροκαστρίτη-Κοντονή, από την Ζάκυνθο. Η θεία μου η Κεβή, δέχτηκε δύο προξενιά ταυτόχρονα. Ένα από τη χώρα ένα από το χωριό. Και πήγε ο πατέρας της και της λέει: έχεις δύο προξενιά, στο ένα θα βάζεις λάδι από την πύλα και στο άλλο από τη μπότσα, ποιο να δεχτώ; Αυτόν που έχει την πύλα, απάντησε η Κεβή κι έτσι παντρεύτηκε στο χωριό τον αδελφό της Μάνας μου!
Σας ευχαριστώ που με ακούσατε και να έχετε μια όμορφη Μέρα!
