Foto: Ιερομόναχος Γεννάδιος Δεμερτζής |
Δεκέμβρης κιόλας. Ήδη σήμερα διανύουμε την δεύτερη μέρα του κι ένας μεγάλος γιορταστικός κύκλος βρίσκεται κυριολεκτικά μπρος από την πόρτα μας, με λιγότερες αισθήσεις και περισσότερες ψευδαισθήσεις. Αρχικός σταθμός τα γνωστά, τα παλιότερα χρόνια τουλάχιστον, «Νικολοβάρβαρα», με τα πρώτα αληθινά κρύα και τις προεόρτιες των Χριστουγέννων συναθροίσεις.
Το γιορταστικό αυτό τριήμερο, μοναδικό ίσως στον κύκλο του ενιαυτού, περικλείει τις μνήμες τριών μεγάλων, γνωστών και λαοφιλών αγίων, οι οποίοι από τύχη ή και όχι έχουν την τιμή και την χαρά να ξεκινούν τις μεγάλες σχόλες και να μας υπενθυμίζουν το πόσο κοντά μας είναι το απαραίτητο για κάθε βαριά εργαζόμενο Δωδεκαήμερο.
Πρώτη, στις 4 του μήνα, γιορτάζει η ιδιαίτερα αγαπητή απ’ όλους τους πιστούς Αγία Βαρβάρα, αντικαταστάτρια, όπως οι περισσότεροι λαογράφοι μας πιστεύουν, της θεάς Εκάτης και προστάτης των παιδιών και κάθε λοιμικής ασθένειας. Στο νησί μας ιδιαίτερα την τιμούν σαν διώκτρια της φοβερής και θανατηφόρου αρρώστιας της βλογιάς, η οποία πολλές φορές αποδεκάτισε τον τόπο μας, με την μορφή επιδημίας και σε όλα σχεδόν τα χωριά, όπως και στην Χώρα, έχουν κτίσει εκκλησίας προς τιμήν της ή αν δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα για κάτι τέτοιο, φιλοτέχνησαν οι πρόγονοί μας περίτεχνες καθέδρες με την εικόνα της και την τοποθετούσαν σε κάποιον ναό, όπου εκεί πανηγύριζαν την μνήμη της.
Δύο τα μεγάλα πανηγύρια της πόλης στην παλιότερη, την προσεισμική εποχή για την κόρη του Διόσκουρου, που από τα ίδια του τα χέρια αποκεφαλίστηκε. Το πρώτο στους Κήπους, του Κρόκου, με πάνδημη λιτανεία, λόγω της ίασης από την επίφοβη επιδημία και το άλλο, στο αντίκρυ της άκρο, στην θέση Κεραμιδάκι, όπου και εκεί μέχρι τον πολλαπλά καταστροφικό Αύγουστο του 1953, υπήρχε ναός της Μεγαλομάρτυρος.
Όσο για τα χωριά μας, όπως και προηγουμένως σημειώσαμε, όλα τιμούσαν την επέτειο της μνήμης της, είτε σε φερώνυμους ναούς, οι οποίοι ήταν αρκετοί, συναδελφικοί ή παρεκκλήσια, όπως στα Παγαδάκια, στον Αγκερυκό, στο Άνω Γερακαρίο και αλλού, είτε με τις διάφορες εικόνες της, οι οποίες, σε αναμνήσεις διασωστικών θαυμάτων βρίσκονταν στις κεντρικές, συνήθως, ενορίες. Τέτοιες ακόμα και σήμερα υπάρχουν και γιορτάζονται στο Βανάτο, στο Φιολίτη, στο Μ. Γαλάρο, στο Μπελούσι, στο Μπουγιάτο και σε πολλά άλλα χωριά και συνοικισμούς, για να θυμίζουν την απαλλαγή από την φοβερή νόσο και την προστασία της Αγίας.
Παράξενη και διχασμένη είναι και η εθιμική παράδοση για το φαγητό αυτής της ημέρας. Συνήθως τιμάται η μνήμη της Αγίας με αυστηρή νηστεία, η οποία συχνά συμπεριλαμβάνει και αποχή και από αυτό ακόμα το λάδι. Έτσι ευχαριστούν την υπέρτατη δύναμη για την διάσωση και πιστεύουν πως απομακρύνουν τον φόβο μιας άλλης, μελλούμενης επιδημίας. Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις, κυρίως στα χωριά που πανηγυρίζουν, να τρώνε αυτήν την μέρα ψάρι ή μπακαλιάρο με αλιάδα, καταλύοντας την προ των Χριστουγέννων νηστεία, για να τιμήσουν έτσι την επέτειο της σωματικής κοίμησης της λαοφιλούς Μάρτυρος, όπως αυτήν την περίοδο και μέχρι την γιορτή του Αγίου μας συμβαίνει.
Για την αυστηρή νηστεία, που στα περισσότερα μέρη τηρούν, αλλά και για να δούμε το πώς ο λαός μας κληροδότησε τις ιδιότητες των αρχαίων του θεών στους νεώτερους αγίους, με ανθρώπινα συχνά στοιχεία, όπως αυτό της εκδίκησης, αξίζει να γνωρίσουμε μια παλιά παράδοση, η οποία μέχρι τις μέρες μας έχει διατηρηθεί στο ριζοχώρι Φιολίτης και δείχνει πολλά για το πώς σκέφτονται οι απλοί άνθρωποι του μόχθου.
Κάποτε, μας διασώζει αυτή η διήγηση, κάποιος κάτοικος του χωριού, επειδή η ημέρα της μνήμης της Αγίας συνέπεσε να είναι Κυριακή, ψώνισε αποβραδίς κρέας για το σπίτι του. Μάταια συγγενείς, φίλοι και χωριανοί του υπενθύμισαν την νηστεία της επομένης. Αυτός τα θεώρησε όλα προλήψεις και δεν άκουσε κανέναν. Μαγείρεψαν το κρέας και το μεσημέρι της 4ης Δεκεμβρίου όλοι μαζί καθισμένοι στο τραπέζι το έφαγαν. Δεν πέρασαν λίγες μέρες και όλα τα μέλη της φαμίλιας αρρώστησαν από βλογιά και πέθαναν, εκτός από μια τους κόρη, την οποία έλεγαν Βαρβάρα. Λέγεται μάλιστα πως λόγω του κινδύνου να κολλήσουν από την αρρώστια, αλλά και του εκδικητικού θεϊκού φόβου, κανείς δεν συμμετείχε στις κηδείες των μελών της οικογένεια και θάφτηκαν όλοι μόνοι από τον υποχρεωμένο, λόγω καθήκοντος, εφημέριο της εκκλησίας.
Χαρακτηριστικό είναι επίσης πως την παραμονή της γιορτής έφτιαχναν οι παλιοί Ζακυνθινοί τηγανίτες σε όλα σχεδόν τα σπίτια και αυτό το αποθανάτισαν σ’ ένα γνωστό τετράστιχο: «Του Αγίου Λουκός λουκάνικα, / του Αγίου Θοδώρου πίτες / και τα Νικολοβάρβαρα / χαρές και τηγανίτες». Ένα πιάτο, μάλιστα, με μπόλικο μέλι, το έβγαζαν αποβραδίς στο κατώφλι του σπιτιού για να το βρει η αρρώστια, να καθυστερήσει τρώγοντάς το και να μην προλάβει να μπει στο σπίτι. Είναι ένα ξεκάθαρο σημάδι για την διαιώνιση των εκαταίων και της συνύπαρξης των ολύμπιων θεών και των χριστιανικών αγίων.
Η Αγία Βαρβάρα, τέλος, θεωρείται προστάτιδα του Πυροβολικού, επειδή όταν ο ίδιος ο πατέρας της την σκότωσε, ένας κεραυνός έπεσε εκδικητικά πάνω του και τον αποτέφρωσε. Για το λόγο αυτό ο ναός της Μάρτυρος στην παλιά πόλη της Ζακύνθου, η οποία βρισκόταν μέσα στο Κάστρο, είχε την προσωνυμία «των Βομβαρδιστών» και ανήκε στο Σώμα των Πυροβολητών (dei Scolari Bombardieri), οι οποίοι, μετά την καταστροφή του, στα τέλη του 19ου αιώνα, μετέφεραν την εικόνα της Αγίας στην εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου του Δαμουλάνου, για να πραγματοποιούν εκεί την συντεχνιακή γιορτή τους.
Φτωχή σε λαογραφία στο νησί μας είναι η επόμενη ημέρα της γιορτής του Αγίου Σάββα, ο οποίος, σε αυτόν τον τομέα είναι γνωστός μόνο από το εξής τετράστιχο: «Αγιά Βαρβάρα γέννησε, / Σάββας απηλοήθη / κι ο Άι - Νικόλας έτρεξε / για να τση το βαφτίσει», του οποίου πολλές και διάφορες παραλλαγές έχουμε σ’ ολόκληρη την Ελλάδα, προσαρμοσμένες στις καιρικές συνθήκες των τόπων και την ιδιοσυγκρασία των κατοίκων τους, όπου συχνά παρετυμολογούν το όνομά του Οσίου και πιστεύουν πως αυτός «σαβανώνει» τη γη με χιόνι.
Για το νησί μας και την πόλη μας θα αναφέρουμε μόνο πως στο όνομά του ήταν αρχικά αφιερωμένη η ιστορική εκκλησία του Εσταυρωμένου και για το λόγο αυτό η μορφή του υπήρχε και υπάρχει σαν τέταρτη δεσποτική εικόνα του τέμπλου του παμπάλαιου ναού, που παρά την τόση τσιμεντοποίηση, όπου του έχουμε επιβάλει, εξακολουθεί ακόμα στα στέκει όρθιος και να μας θυμίζει την χαμένη μας ταυτότητα. Επίσης πρέπει να σημειώσουμε πως άλλη εκκλησία του ήταν χτισμένη και στην θέση «Παλιοκάντουνο» ή «Σκανταλιού», που το 1720 ανήκε στην οικογένεια Πλανήτερου και αργότερα έγινε αδελφάτο.
Πλούσια είναι αντίθετα η λαογραφία και η τελετουργία της γιορτής του Αγίου Νικολάου, της 6ης Δεκεμβρίου. Ο θαυματουργός αυτός Ιεράρχης θεωρείται ο κατεξοχήν προστάτης της θάλασσας, παίρνοντας τα σκήπτρα της από τον προκάτοχό του Ποσειδώνα.
Αναρίθμητες είναι οι εκκλησίες του στο νησί και μόνο η Παναγία μπορεί να τις συναγωνιστεί σε λαμπρότητα και σε αριθμό. Σίγουρα δεν υπάρχει χωριό που να μην έχει έστω ένα μικρό εξωκλήσι αφιερωμένο στ’ όνομά του. Κέντρο του εορτασμού η Μητρόπολη της πόλης, ο αληθινά ξένος με μας τους Επτανήσιους μετασεισμικός Άγιος Νικόλαος των Ξένων, με τον αφ’ εσπέρας όρθρο και το εορταστικό «Χριστός γεννάται».
Αραγμένα τιμητικά και σημαιοστολισμένα πανηγυρικά τα καράβια στο λιμάνι την μέρα της μνήμης του Αγίου και πλήθος τα ονόματα που γιορτάζουν. Πιστεύεται, επίσης, πως τα σπερνά ή «πανηγύρια», όπως λέγονται κυρίως στα χωριά, της γιορτής του σταματούν τις φουρτούνες, σαν ριχτούν στην θάλασσα και ηρεμούν τις κακοκαιρίες.
Αλλά ο Επίσκοπος των Μύρων της Λυκίας δεν προστατεύει μόνο το υγρό στοιχείο. Είναι ο έφορος και της στεριάς. Γι’ αυτό ο λαός μας λέει χαρακτηριστικά: «του Αγίου Νικολάου / και τση γης και του πελάου» και φοβούμενος την βαρυχειμωνιά επισημαίνει: «Νικολίτσα, Βαρβαρίτσα, μπρος οπίσω είν’ ο χειμώνας».
Μα ας κλείσουμε αυτό μας το εορταστικό αφιέρωμα με μια γνωστή ρήση, που ίσως στις μέρες μας πρέπει να επανέλθει, για παραδειγματισμό: «Άγιε Νικόλα βόηθα, μα κούνιε και τα χέρια».
Η εκ του ουρανού δύναμη, βλέπετε, δεν αρκεί. Ιδιαίτερα στις μέρες μας.
Ας επιστρέψουμε στα «Νικολαβάρβαρα».