© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Δευτέρα 14 Ιανουαρίου 2013

Zαχαρία Στουφή: ΤΟ ΣΤΑΡΙ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ


Το λάδι, το κρασί και το στάρι είναι οι πρώτες ύλες ενός νοικοκυριού της αγροτικής οικογένειας. Είναι, όμως, και τα πλέον διαδεδομένα ελληνικά προϊόντα από αρχαιοτάτων χρόνων. Είναι, λοιπόν, φυσικό να έχουν περάσει μέσα στην κουλτούρα μας και στον πολιτισμό μας. Στον «ταφικό» πολιτισμό της Ελλάδας, το στάρι συνεχίζει να παίζει κεντρικό ρόλο, όμως πριν απ’ όλα θα ήθελα να ξεκινήσω αυτήν την προσέγγιση από το χωριό μου όπου η γη του είναι, ίσως, ο καλύτερος σιτοβολώνας της Ζακύνθου.
            Και στα τρία χωριά – ενορίες, Άνω, Μέσω και Κάτω Βολίμες, παράγονταν κάθε χρόνο χίλιοι τόνοι στάρι, επρόκειτο, δηλαδή, κατά έναν τρόπο για μονοκαλλιέργεια. Τα Ψυχοσάββατα, «του ψυχώνε», η κάθε γυναίκα έφτιαχνε κόλλυβα και τα πήγαινε στην Εκκλησία για διάβασμα. Έξω από  τον ναό, περίμεναν τα παιδιά και σε κάθε μία που έβγαινε με διαβασμένα τα ονόματα και το κόλλυβο της έλεγαν «Θεός, σχωρέστους» και αυτή έβαζε από λίγα κόλλυβα σε κάθε σακούλι που κρατούσαν τα παιδιά.
            Αυτό δεν ξέρω πόσο παλαιό έθιμο είναι, πάντως από τον πόλεμο και μετά λειτούργησε σαν ένα είδος ζητιανιάς από τα πάμπτωχα παιδιά του χωριού. Κάτι άλλο διαφορετικό που συμβαίνει μέχρι και σήμερα είναι η περίεργη χρήση που έχει το στάρι στο πανηγύρι του Αγίου Δημητρίου στην Άνω Βολίμα. Στο πανηγύρι φτιάχνουμε κόλλυβα-σπερνά και τα μοιράζουνε στο τέλος της δοξολογίας, κάτι ανάλογο με τον άρτο που δίνουνε στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η θεολογική εξήγηση που μπορεί να δοθεί είναι πως το γενέθλιο ενός Αγίου είναι η ημέρα της κατά σάρκας κοίμησής του, άρα το πανηγύρι της εορτής του είναι το κόλλυβο-μνημόσυνο που τελεί η Εκκλησία στη μνήμη του Αγίου της. Έτσι, λοιπόν, δικαιολογούνται και τα σπερνά. Όμως στην περίπτωση του χωριού μου, υπάρχουν δύο λεπτομέρειες που με κάνουν να υποψιάζομαι άλλα πράγματα.
            Το γεγονός ότι οι Βολίμες είναι μεγάλος σιτοβολώνας, δηλαδή ευδοκιμεί το στάρι που εξασφαλίζει το βασικότερο συστατικό της τροφής, σε συνδυασμό με την λατρεία του Αγίου Δημητρίου, με κάνει να φαντάζομαι ένα αρχαίο ιερό της θεάς Δήμητρας, όπου κατά την αρχαιότητα έφτιαχναν οι γυναίκες αυτό που σήμερα λέμε σπερνά ή κόλλυβα και τα πρόσφεραν στη θεά της γεωργίας σαν ευχαρίστηση για την εύφορη γη που τους χάρισε, αλλά και σαν ένα είδος τελετουργικής αναπαράστασης για την επιστροφή της Περσεφόνης από τον Άδη. Δυστυχώς, παρά τις δεκάδες αρχαίων τάφων που έχουν έρθει στο φως από τυχαία περιστατικά, ποτέ στο χωριό δεν έγιναν αρχαιολογικές έρευνες, γι’ αυτό και δεν μπορώ να στηρίξω αυτά που λέω και τα αφήνω να πλανώνται στον χώρο της φαντασίας μου.
Η λατρεία της Δήμητρας, σίγουρα, επιβίωσε και στους χριστιανικούς χρόνους. Σύμφωνα με το βιβλίο Νεοελληνική Μυθολογία του Ν. Πολίτη (σελ. 46), ο Γάλλος Φραγκίσκος Λένορμαν διέσωσε το 1860 στην Ελευσίνα τον βίο της Αγίας Δήμητρας. Πρόκειται για μια Αθηναία γριά, ονόματι Δήμητρα, που ήταν πολύ καλή χριστιανή και είχε μια πανέμορφη κόρη. Κάποτε ένας Τούρκος αγάς της την έκλεψε και η γριά Δήμητρα άρχισε να την ψάχνει από τόπο σε τόπο. Κανένας δεν την βοήθησε, παρά μονάχα στην Ελευσίνα την περιμάζεψε η οικογένεια ενός κοτζαμπάση. Ο γιος του κοτζαμπάση που ήταν παλικάρι, της υποσχέθηκε να την βρει και να την ελευθερώσει, κάτι που κατάφερε μετά από πολλές περιπέτειες και δυσκολίες. Αφού η ανθρώπινη δύναμή του δεν του αρκούσε, ζήτησε την αρωγή της Παναγίας και τάχθηκε μοναχός. Όταν επέτυχε τον στόχο του, επέστρεψε με την όμορφη κόρη στην Ελευσίνα και την παρέδωσε στη γριά μητέρα της την Δήμητρα και στη συνέχεια ο νέος πήγε στο μοναστήρι. Τότε ήταν Άνοιξη και η Αγία ευλόγησε τους αγρούς της Ελευσίνας θέλοντας να ευχαριστήσει αυτούς που της συμπαραστάθηκαν. Κανείς δεν ξέρει τι απέγινε η Αγία μητέρα με την κόρη της, αλλά έκτοτε, τα χωράφια της Ελευσίνας, χάριν στην ευλογία της Αγίας, εξακολουθούν να είναι εύφορα. Αυτή η παράδοση είναι μόνο λαϊκή και ποτέ δεν αναγνώρισε ή εόρτασε η επίσημη Εκκλησία αυτή την Αγία.
Μια άλλη λαϊκή παράδοση από την Ήπειρο, και κοντά στην περιοχή που είναι οι πύλες του Άδη, εκεί δηλαδή που έγινε η αρπαγή της Περσεφόνης, κάνει λόγο για έναν νεαρό Άγιο Δημήτριο, πανέμορφο που λόγω της ομορφιάς του, τον άρπαξε ο τσιφλικάς Καρά Σεϊτάν (Μαύρος Δαίμονας) και τον σκότωσε επειδή ο νεαρός Άγιος δεν ενέδωσε στις διεστραμμένες επιθυμίες του. Ο τόπος που λατρεύτηκε αυτός ο Άγιος είναι τα Ιωάννινα και η διάδοσή του δεν ήταν πολύ μεγάλη, ωστόσο ο Λένορμαν μαρτυρεί ότι είδε την εικόνα του σε Εκκλησίες αγροτικών οικισμών, ντυμένο με αλβανική φορεσιά (φουστανέλα). Η ορθόδοξη Εκκλησία δεν αναγνώρισε ποτέ επίσημα τη λατρεία αυτού του Αγίου.
Όλα αυτά μαρτυρούν τη συνέχιση μιας παράδοσης που πηγάζει από την αρχαιότητα και τα ελευσίνια μυστήρια και φτάνει στις μέρες μας, προσαρμοσμένη στη χριστιανική θρησκεία.
Για την Εκκλησία είναι ορθόδοξη παράδοση ο ευπρεπισμένος δίσκος με το βρασμένο στάρι που περιέχει και άλλους σπόρους, όπως αμύγδαλα, καρύδια και σπόρους ροδιού (σπόρους ροδιού έφαγε και η Περσεφόνη για να ξαναγυρίσει στον Άδη). Τα κόλλυβα συμβολίζουν τις ψυχές των κεκοιμημένων χριστιανών που αναμένουν την κοινή ανάσταση.  Ο συμβολισμός δε αυτός βασίζεται σε σχετικούς λόγους του Χριστού (Ιωάν. ΙΒ΄ 24) και του Αποστόλου Παύλου (Α΄ Κορ. ιε΄ 36-44). Η μετά την τέλεση των μνημοσύνων διανομή των «κολλύβων» είναι μια υλοποίηση της συμπαράστασης της εκκλησιαστικής κοινότητας προς το αποθανόν μέλος της και με τον απτό, οπτικό και γευστικό αυτόν τρόπο, οι ορθόδοξοι εκφράζουν την πίστη και την ελπίδα τους στην κοινή ανάσταση και την δια του αναστάντος Χριστού αιώνια συνέχιση της ζωής.
Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, σε μια εποχή που τα πάντα είναι εμπορεύσιμα, ακόμα και οι περί θανάτου συνήθειες, τα κόλλυβα που πια σπανίως φτιάχνονται στα σπίτια, τα ετοιμάζουν τα γραφεία τελετών, όμως, τα Ψυχοσάββατα δεν υπάρχει τρόπος να προμηθευτεί κανείς από κάπου ένα πιάτο βρασμένο στάρι να το πάει στην Εκκλησία. Για παράδειγμα, οι φούρνοι που φτιάχνουν και εμπορεύονται τα πρόσφορα, δεν πουλάνε κόλλυβα τα Ψυχοσάββατα.
Παρ’ όλ’ αυτά, στο νησί της Καλύμνου εντόπισα ένα βιβλίο της δασκάλας Μαριάννας Γεωργ. Λαμπαδαρίου, Το πένθος και τα καθήκοντά μας προς τους νεκρούς, που ούτε λίγο ούτε πολύ, πρόκειται για τον πρώτο τσελεμεντέ κολλύβων στην Ελλάδα, που εκτός από τη συνταγή της κατασκευής τους, περιέχει και όλο το θρησκευτικό τελετουργικό, καθώς και 88 σελίδες με αντίστοιχα σχέδια υπό μορφή μακέτας με αναλυτικό υπόμνημα για τη διακόσμησή τους.
Η λέξη «κόλλυβα» απαντάται στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά και η μόνη ερμηνεία που της δίνεται είναι Νεκρική προσφορά από βρασμένο στάρι και άλλα υλικά. Στη λαϊκή φρασεολογία της Ζακύνθου συνταντάμε τη φράση του το ’βρασε το στάρι, που σημαίνει ότι τον σκότωσε, τον πέθανε. Η λαϊκή αντίληψη για τα κόλλυβα που έμεναν αφάγωτα και τα έριχναν για να τα φάνε τα πουλιά, σχετίζεται με την πεποίθηση πως τα πουλιά είναι οι ψυχές των νεκρών μας και ίσως να μην είναι τυχαίο που εκτός από τα κόλλυβα τους προσφέρουμε και ωμό σταράκι.
Το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής (Τρινής) οι ψυχές επιστρέφουν στον πάνω κόσμο και γι’ αυτό δεν μαζεύουμε το τραπέζι του δείπνου για να μην πετάξουμε τα ψίχουλα που ξέμειναν μιας και θα τα φάνε οι ψυχές που θα ’ρθουν, ενώ εμείς θα κοιμόμαστε. Έτσι ακριβώς, όπως θα κοιμόμαστε και όταν θα χαθούν για πάντα τα αρχέγονα έθιμά μας.

[Λεζάντα φωτογραφίας: Καλύμνικο κόλλυβο από το βιβλίο της Μ. Γ. Λαμπαδαρίου, με διακοσμητικό σταυρό και στάχυα. Τα στάχυα στην αρχαιότητα συμβολίζουν τη θεά Δήμητρα].

Απόστολου Θηβαίου: ΟΙ ΝΑΟΙ (ποίημα)



Ετούτα τα ενδύματα που παραμένουν τακτικά μες στα μαγαζιά, ας φανταστούμε πως τα περισυνέλεξαν από τα νωπά χώματα των κοιμητηρίων. Πως ανήκαν στα τελειωμένα σώματα, ας φανταστούμε, στα σώματα που προσδοκούν τους άγριους ήχους ένα απόγευμα του μέλλοντος. Ας φανταστούμε με τι υπομονή προσμένουν τα καινούρια κορμιά, ετούτα τα ενδύματα. Ας φανταστούμε τα σπουργίτια, τις ερυθρές πεταλούδες που αναπηδούν μες στα χαλάσματά μας, ας γευτούμε το χώμα που λιγόστεψε επικίνδυνα εντός μας, ας φανταστούμε. Ίσως τότε αντιληφθούμε πως όλα ετούτα τα μαγαζιά των αστικών δρόμων, συνιστούν ναΐσκους, σημάνσεις πάει να πει, ανθρώπινες. Έπειτα με όλο μας το κέφι- θα δεις-, θα σκαρφαλώσουμε ξανά στις δροσερές μας γυναίκες.

[Εικαστικό σχόλιο: Τοιχογραφία από τάφο της Ποσειδωνίας. Σκηνή συμποσίου]
Related Posts with Thumbnails