Γράφει ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΦΛΕΜΟΤΟΜΟΣ
Η Αγία Αικατερίνη, που αυτές τις μέρες γιορτάζει, είναι μία από τις λαοφιλέστερες μάρτυρες της εκκλησίας. Συνδεμένη στενά με την μονή του Σινά, όπου φυλάσσεται το λείψανό της, έχει αποκτήσει και τον τίτλο της «πανσόφου», ο οποίος την χαρακτηρίζει και την κάνει να ξεχωρίζει από τις άλλες ομότιμές της.
Η Αγία Αικατερίνη, σε σύγχρονη τοιχογραφία του Γιάννη Τσολάκου. Ναΰδριο Αγίας Αικατερίνης στο Ψήλωμα Ζακύνθου. |
Γνωστότερη απ’ αυτές, που ακόμα παραμένει στην θέση της, ετοιμόρροπη, όμως, και τελευταία, ως εκ τούτου, αλειτούργητη, είναι αυτή του προαστίου των Κήπων, χτισμένη το 1664 από τον Γρηγόριο Σαβόγια, παππού, από μητέρα, του μεγάλου θεατρικού συγγραφέα Σαβόγια Ρούσμελη, ο οποίος είχε σαν όνομά του το επώνυμο του νόνου του και μας χάρισε, εκτός των άλλων, και την περίφημη «Κωμωδία των Ψευτογιατρών», γνωστή και σαν «Γιαννιώτες».
Μια άλλη εκκλησία της Αγίας υπήρχε στο Ψήλωμα, κτητορική της οικογένειας Γρυπάρη, η οποία, απέναντι από το υπαίθριο θέατρο, ξαναχτίστηκε πρόσφατα, έστω και μικρότερη και κρατά τη θύμηση της παλιότερης, για να μην μείνει μόνο ανάμνηση σε συλλογές προσεισμικών φωτογραφιών.
Άλλες ιερές στέγες, αφιερωμένες στην «πανεύφημον νύμφην του Χριστού», υπήρχαν στο Ακρωτήρι, μέσα σε μια σπηλιά, με την επωνυμία του Μπέμπου ή στα Μαρμάρια, στη θέση Αμούντη ή στα Καστέλια του χωριού Μεσινό Γερακαρίο, στο Μουζάκι, φαμιλιακή των Μακρή, όπου υπάρχει και σήμερα, φιλοξενώντας απότμημα του λειψάνου του Αγίου μας, στο χωριό Καταστάρι και στο Σταυρό του δήμου Υριαίων.
Αξίζει, επίσης, ν’ αναφερθούμε και στην εκκλησία της Αγίας, η οποία βρισκόταν μέσα στο σπίτι του ευπατρίδη Βαδοέν, στην αρχή, το οποίο αργότερα αποκτήθηκε από την οικογένεια Κονοφάου, για να καταλήξει στον Σπυρίδωνα Λ. Καρρέρ. Στη θέση της σήμερα υπάρχει ένα προσκυνητάρι, με την εικόνα της Μάρτυρας και η εκκλησία αυτή έμεινε στην ιστορία και λόγω του αγάλματος του Αγίου Κρεσέντιου, το οποίο ο πολύς Δημήτριος Γουζέλης σατιρίζει στον μοναδικό «Χάση» του, λόγω της κακοτεχνίας του, χτυπώντας συγχρόνως και την κακογουστιά και την παιδεία των Ευγενών.
Αλλά και η λαογραφία της γιορτής της Αγίας Αικατερίνης στο νησί μας δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη. Συμπίπτοντας με την τελευτή του Φθινόπωρου και την προετοιμασία της αναγέννησης της γης, με την σπορά των χωραφιών, έχει προσλάβει και γεωργικό χαρακτήρα και έχει αποκτήσει προλήψεις και δεισιδαιμονίες.
Υπήρχε, λοιπόν, διάχυτη η αντίληψη πως αν ο γεωργός έσπερνε την ημέρα της γιορτής της Μεγαλομάρτυρος, στις 25 Νοεμβρίου και δεν σεβόταν την αργία, ο σπόρος του θα γινόταν παπαρούνες και η σοδειά θα πήγαινε χαμένη. Το αγριολούλουδο της εκδίκησης παραπέμπει στο αίμα της Αγίας, που χύθηκε με το μαρτύριό της και η εκδικητικότητα οφείλεται σε ιδιότητες που απέκτησε η εξ Αλεξανδρείας προερχομένη Μάρτυς από το Δωδεκάθεο και ιδιαίτερα από μικρότερες θεότητες των Αρχαίων, που ριζωμένες στην ψυχή των πιστών, δεν μπόρεσαν να εξαλειφθούν και πέρασαν στις διάφορες χριστιανικές μορφές.
Και η περίπτωση αυτή δεν είναι η μόνη. Ας θυμηθούμε την παράδοση των «Άσπρων Πανιών» του Σκοπού, που ο λαός μας τα θέλει σαν πετρωμένα σεντόνια της μπουγάδας μια γριάς, που δεν σεβάστηκε την γιορτή των Γενεθλίων του Προδρόμου (24 Ιουνίου), την συνήθεια να μην κλαδεύουν τα αμπέλια στην γιορτή των Αγίων Σαράντων (9 Μαρτίου), για να μην πιάσουν σκαθάρι τα κλήματα ή τέλος την αποχή των κηπουρών από την εργασία τους, την ημέρα του προστάτη τους Αγίου Τρύφωνα (1 Φεβρουαρίου), που αν δεν την σέβονταν, τότε θα τους «ρουφούσε» το χώμα. Χαρακτηριστικό για την λαϊκή αυτή αντίληψη είναι και το παράδειγμα της εξάπλωσης της επιδημίας της πανούκλας, μετά την ιερόσυλη κλοπή της εικόνας του Αγίου Γεωργίου του Καμαριώτη, από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου του Κόλα και η απαλλαγή του νησιού από την θανατηφόρο απειλή, όταν θεμελιώθηκε η εκκλησία του. Συχνά, τέλος, οι διάφοροι άγιοι, που οι γυναίκες δεν σέβονταν την αργία της γιορτής τους και κένταγαν ή έπλεκαν, έρχονταν τη νύχτα και τρυπούσαν εκδικητικά το εργόχειρο, τιμωρώντας αυτήν που δεν τους τίμησε και ενστερνιζόμενοι μια μακραίωνη και θεμελιωμένη στο φόβο του θείου ειδωλολατρική παράδοση.
Πολλές γιορτές, όμως, έχουν και μια μικρή δόση εθιμικής εργασίας, η οποία κρύβει και την ευλογία της φύσης. Έτσι στην γιορτή των Αγίων Σαράντων, που αναφέραμε, παρά την υποχρεωτική αργία των αμπελουργών, υπάρχει η αναγκαστική σπορά του βασιλικού, που μόνο τότε βγαίνει σαραντάφυλλος ή και το κλάδεμα της κληματαριάς, το οποίο δεν θεωρείται αμαρτία, αλλά συμβολικός αγιασμός της αναγεννώμενης φύσης.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με την γιορτή της Αγίας Αικατερίνης, στις 25 Νοεμβρίου. Η ημέρα αυτή ενδείκνυται για το φύτεμα των γαρυφαλλιών και πιστεύεται πως μόνο τότε πιάνουν τα μοσχεύματα του όμορφου αυτού καλλωπιστικού φυτού, που τα ευωδιαστά του λουλούδια, σε χρώμα γκρενά, μαζί με φρέσκιες μυρτιές, θα γίνουν τα μπουκετάκια της γιορτής της Πεντηκοστής, που θα μοιραστούν στους πιστούς στις εκκλησίες την Κυριακή της γενέθλιας γιορτής.
Ας κλείσουμε το σημερινό, εορταστικά επίκαιρο κείμενό μας με μια αναφορά σ’ ένα ιδιόρρυθμο, για τον ορθόδοξο χώρο, εικαστικό θέμα, το οποίο είναι αγαπητό και στη Ζάκυνθο. Πρόκειται για δύο εικόνες, οι οποίες απεικονίζουν τον «Αρραβώνα της Αγίας Αικατερίνης», θέμα καθαρά Δυτικό. Η μια σώζεται στην σημερινή εκκλησία του Αγίου Λαζάρου της πόλης και η άλλη στη συλλογή Κολυβά, του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων. Η ύπαρξή τους δείχνει τον μη φανατισμό των Ζακυνθινών, την συνύπαρξη των δύο δογμάτων και το ότι αυτό το νησί ήταν, όπως συχνά έχουμε τονίσει, αντιγράφοντας τον Διον. Ρώμα, η Ανατολή της Δύσης και η Δύση της Ανατολής.
Αυτό αποτελεί και την ταυτότητα του πολιτισμού μας. Ας φροντίσουμε να μην χαθεί.
«Χρόνια πολλά» σε όσες γιορτάζουν.