Γράφει η ΑΝΘΟΥΛΑ ΔΑΝΙΗΛ
Το βιβλίο του Θεοδόση Πυλαρινού,
που αναφέρεται στο Λεύκωμα της Ειρήνης Α. Δεντρινού, φαίνεται σαν συμπλήρωμα του
προσφάτως εκδοθέντος από το Ίδρυμα Κώστα
και Ελένης Ουράνη (2014), με τον τίτλο Ειρήνη
Α. Δεντρινού, Τα διηγήματα, όπου
αναλύεται η προσωπικότητα και το διηγηματικό έργο της συγγραφέως. Και τούτο
διότι σ’ αυτό, στο «Λεύκωμα», μας δίνεται μια άλλη δραστηριότητα, πιο
ανάλαφρη, ίσως, της Κερκυραίας συγγραφέως.
Η Δεντρινού προέρχεται από
σπουδαία οικογένεια. Πατέρας της ήταν ο αστός Γεώργιος Ζαβιτσιάνος, μητέρα της
η αριστοκράτισσα Έλενα, κόρη του Βέγια, Βούλγαρη, σύζυγός της ο πολιτευτής
Ανδρέας Δενδρινός. Σ’ αυτό το περιβάλλον έζησε, μορφώθηκε και συναναστράφηκε
πολλές σημαντικές προσωπικότητες, ανάμεσα στις οποίες ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης,
ο Λορέντζος Μαβίλης, η φεμινίστρια Καλλιρρόη Παρρέν.
Στον τόμο με τα Διηγήματα ο αναγνώστης θα βρει μια
πλούσια και τεκμηριωμένη εισαγωγή για την λογοτέχνιδα. Στο λεύκωμα, που έχει,
εκδοτικά, προηγηθεί είκοσι τρία χρόνια θα βρει εξ ίσου σημαντικό υλικό, σε μια
πιο ανάλαφρη εκδοχή πνευματικής ενασχόλησης
εκείνης των Διηγημάτων. Είναι το
είδος που είχε τη σφραγίδα της γυναικείας αποκλειστικά δημιουργίας, μέσο διασκέδασης «πρώτης ανάγκης», και χώρος
συναισθηματικής εκτόνωσης, κυρίως για τις γυναίκες, επειδή ήταν κοινωνικά
περιορισμένες. Φυλλομετρώντας ένα λεύκωμα του παλιού καιρού ανακαλύπτουμε
θησαυρούς. Ο Πυλαρινός μάς δίνει την εξέλιξή του από τον 16ο αιώνα
στη Γαλλία και εξής. Διασχίζει την εποχή του ρομαντισμού του 19ου αι. και φτάνει στην εκπνοή του, προς το τέλος του αιώνα, στη γενιά του 1880. Συν
τω χρόνω, δηλαδή, με τις κοινωνικοπολιτικές και καλλιτεχνικές αλλαγές, ο ρόλος
του εξαφανίζεται. Τα λευκώματα τελείωσαν
με το πέρας της ρομαντικής εποχής και όσα παρέμειναν το οφείλουν στους
επιφανείς που τα έγραψαν σ’ αυτά, κυρίως γυναίκες. Ο Ψυχάρης τα θεωρεί καθαρά γυναικείο χώρο, ο
Λ. Πολίτης συμφωνεί πως οι κυρίες και οι δεσποινίδες της καλής κοινωνίας
κρατούσαν λεύκωμα και ο Ραγκαβής υποστηρίζει πως λευκώματα κρατούσαν γυναίκες
όλων των ηλικιών. Σ’ αυτά έγραφαν ποιητές και καλλιτέχνες, πολιτικοί, επιφανείς
και μη. Οι αφανείς, συχνά, επεδίωκαν να φιγουράρει το όνομά τους πλάι στα ονόματα των επιφανών. Οι κανόνες του παιχνιδιού επέτρεπαν να
κολληθεί και ταχυδρομημένο αυτόγραφο σε
σελίδα του λευκώματος, πράγμα που στην Δεντρινού συμβαίνει συχνά. Συχνό φαινόμενο,
επίσης, ήταν και οι πνευματικοί διαξιφισμοί. Αφιερώσεις, γνώμες, στίχοι
καταχωρίζονται ενυπογράφως. Γλώσσα είναι η καθαρεύουσα, εφόσον το λεύκωμα ήταν
δημιούργημα του ρομαντισμού, ωστόσο, και η δημοτική με «ευδιάκριτη πάλη», δίνει τον αγώνα της στη μικρογραφία της
εποχής.
Κι επειδή ο ρομαντισμός που
εξέθρεψε το λεύκωμα, εκφράστηκε ως
ποίηση, σε αντίθεση με την πρόζα, η ποίηση είναι περισσότερη. Ο Αχιλλέας
Παράσχος παίζων, συνθέτει «Αισθήματα,
πλην έμμετρα, ουχί πεζά· εχθαίρει/ το πεζικόν». Ο Ραγκαβής αρνούμενος να
γράψει, συνθέτει: «Στίχους ζητείς;
αδυνατεί ο νους μου προς ποιήσεις./ Είναι βωβός ο θαυμασμός, το αίσθημα επίσης»
(όπου βέβαια με τη φράση «προς ποιήσεις»
αφήνει να εννοηθεί ότι δεν μπορεί να προσποιηθεί). Ο Σ. Περρής επίσης: «… φυλλολογών το λεύκωμα ως περασμένους χρόνους/ θέλεις μετρή
τετράστιχα μ’ απηυδησμένους στόνους» (όπου ο ποιητής με τη μετοχή
«φυλλολογών» τραμπαλίζεται ανάμεσα στο φιλολογώ και φυλλομετρώ αφήνοντας να
εννοηθεί η ανία του). Όσον αφορά τον πεζό λόγο των λευκωμάτων αυτός αποτελείται
από γνώμες, αποφθέγματα, ευχές, αφιερώσεις.
Αναφέρονται δύο επιφανή λευκώματα. Το ένα είναι της Ευρυδίκης και το
άλλο του Ολιβιέ. Το δεύτερο περιέχει γνώμες, ρητά και άλλα αντιπροσωπευτικά
αξιωμάτων, λειτουργημάτων και επαγγελμάτων διαπρεπών ανδρών. Με το τέλος του
ρομαντισμού κάνει την εμφάνισή της δυναμικά και η σάτιρα. Ωστόσο, η μελαγχολική
διάθεση, η αγωνία μπροστά στο κενό, η αποδημία, η μετανάστευση, ο χωρισμός, δεν
υποχωρούν. Φυσικά και η νοσταλγία των
περασμένων: «Πίνε τσάι με λεμόνι κι ενθυμού μη με λησμόνει». Ο Πυλαρινός
κατατάσσει τα περιεχόμενα σε δεκατρείς κατηγορίες μεταξύ των οποίων τα Περί
έρωτος και αγάπης, Περί πατρίδος, Περί
θανάτου, Η νιότη και τα γερατειά, Το παρελθόν και το παρόν, σκέψεις, γρίφοι,
ζωγραφικά έργα και πολλά άλλα.
Η Ειρήνη Α. Δεντρινού, μορφωμένη,
και γλωσσομαθής, συνεργάτης στην Εφημερίδα
των Κυριών της Παρρέν, μυημένη στον φεμινισμό, με κύκλο επιφανών γύρω της,
αρχίζει να κρατά Λεύκωμα με πρώτη
καταγραφή στις «12 του θεριστή του 1899»
και τελευταία στις 12-7- 1917.
Στο διάστημα των δεκαέξι χρόνων θα γίνουν σ’ αυτό πολλές και σημαντικές καταγραφές. Στο λεύκωμα υπάρχουν καταγραφές
και από την Καλαμάτα, όπου ταξίδεψε η
Δεντρινού, αλλά, όπως είπαμε,
συμπληρωνόταν και δι’
αλληλογραφίας. Εκεί, λοιπόν, ο
«φυλλογολών», ήτοι ο φυλλομετρών, θα
βρει αφιερώσεις πεζογράφων και αποσπάσματα από το έργο τους, ποιήματα (του
Παλαμά π.χ.), λογοπαίγνια με το όνομα,
επιστολές με φιλολογικό ενδιαφέρον, απόψεις για το γλωσσικό ζήτημα.
Συνοψίζοντας τα χαρακτηριστικά του ο
Πυλαρινός, παρατηρεί: α) τη δημοσιογραφική παρουσία και το συσχετισμό με την
καθαρεύουσα. β) ότι τα ποιητικά κείμενα είναι γραμμένα στη δημοτική και
επηρεασμένα από τη γενιά του 1880. γ) ότι η Αθήνα είναι το πνευματικό κέντρο
της χώρας και πόλος έλξης των πνευματικών ανθρώπων (και όχι πλέον η Κέρκυρα).
δ) ότι το ύφος και το ήθος των νέων τάσεων είναι έντονο. ε) ότι τα ρομαντικά κατάλοιπα συμπλέκονται με τις νέες
ιδέες, οπότε φαίνεται και η μετάβαση από τη ρομαντική εποχή στην διάδοχό της.
στ) ότι το πατριωτικό στοιχείο είναι εμφανές. Και ένα ερώτημα που παραμένει
αναπάντητο είναι η απουσία από το λεύκωμα σπουδαίων ανθρώπων με τους οποίους
είχε, ωστόσο, φιλικές σχέσεις η Δεντρινού.
Ακολουθούν οι σελίδες του
λευκώματος με φωτογραφική απεικόνιση της χειρόγραφης σελίδας, με τους γραφικούς
χαρακτήρες και την επιμελημένη καλλιγραφία, απέναντι από την τυπωμένη. Ενδιαφέρουσα είναι η προσπάθεια και
η ευγένεια που επιδεικνύουν οι υπεύθυνοι περιοδικών, όταν αρνούνται συνεργασία.
Επίσης, τις σελίδες του βιβλίου διανθίζουν επιστολικά δελτάρια με εικόνες
εποχής της Κέρκυρας, κτήρια και τοπία. Κυρίως, όμως, μας συγκινούν πράγματι, τα
κείμενα, μερικά των οποίων, ποιητικά ή πεζά, είναι αριστουργήματα μια άλλης
εποχής. Μιας εποχής ήθους, ευγένειας και ανθρώπων με αληθινή μόρφωση.
Το βιβλίο όπως ήδη είπαμε μπορεί να λειτουργήσει ως πολύ ενδιαφέρουσα,
χιουμοριστική, συχνά, προεισαγωγή στα Διηγήματα,
προσφέροντας στον αναγνώστη μια ακόμη διάσταση της προσωπικότητας της Δεντρινού.