Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ STRAVINSKI - ΑΠΕΡΓΗ ΣΤΟ ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΑΚΡΟΑΤΗ γράφει η ΜΑΡΙΑ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ

Ειρήνη ανά γην κουροτρόφος. [Ησίοδος]

Igor Stravinsky 

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται εφέτος από την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου {1914-1918}, του πλέον καθοριστικού, κατά τους ειδικούς, της σύγχρονης ιστορίας και αφετηρία της Ευρωπαϊκής μας πορείας. Δύο μουσικά έργα συνδέουν αυτό το μεγάλο ιστορικό γεγονός. Η Ιστορία του Στρατιώτη, L’ histoire du soldat,  του Ιγκόρ Στραβίνσκι {1882-1971}, που γράφτηκε στην Ελβετία, όπου ο συνθέτης είχε βρει καταφύγιο και το δεύτερο, Ο άγνωστος στρατιώτης, του Γιώργου Απέργη {γεν.1945}, που γράφτηκε εκατό χρόνια αργότερα μετά από παραγγελία του δικτύου ECHO,σε συνεργασία με το European Concert Hall Organization  για την ημέρα μνήμης του κοινού εορτασμού της εκατονταετηρίδας, στις 9 Νοεμβρίου 2014.

Στο πλαίσιο του Προγράμματος Πολιτισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρακολουθήσαμε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το έργο του Στραβίνσκι, Η Ιστορία του Στρατιώτη, σε λιμπρέτο του Γαλλοελβετού συγγραφέα C. F. Ramuz, βασισμένο στο ρώσικο λαϊκό παραμύθι, The Runaway Soldier and the Devil, από τη συλλογή του Alexander Afanasyev. Το έργο γράφτηκε για τρία πρόσωπα {αφηγητή, στρατιώτη, διάβολο}, μία ή περισσότερες χορεύτριες και για ένα σύνολο μουσικών, αποτελούμενο από επτά σολίστ. Πρωτοπαίχτηκε στη Λωζάννη στις 28 Σεπτεμβρίου του 1918 υπό τον Ernest Ansermet και είναι αφιερωμένο στον Ελβετό φιλάνθρωπο Werner Reinhart  στον οποίο, ο συνθέτης,  δώρισε και την παρτιτούρα.

Η ιστορία ξεκινά καθώς ο Joseph, Ρώσος στρατιώτης, επιστρέφει από το μέτωπο με άδεια στην πατρίδα του. Βαδίζει αμέριμνος και κάνει μια στάση να ξαποστάσει. Βγάζει και ασπάζεται το φυλαχτό του με τη μορφή του Άγιου Ιωσήφ, ένα καθρεφτάκι, τη φωτογραφία της αγαπημένης του και παίρνοντας το μοναδικό πράγμα που έχει στην κατοχή του, το βιολί του, αρχίζει να παίζει. Τότε εμφανίζεται ο διάβολος μεταμφιεσμένος σε γέροντα και του προτείνει μια «φαουστική» ανταλλαγή. Να του δώσει ένα βιβλίο, που θα του φέρει μεγάλη πλούτη και να πάρει το βιολί του. Ο Στρατιώτης, αν και δε γνωρίζει να διαβάζει, δέχεται την ανταλλαγή. Οι υποσχέσεις τηρούνται και, παρά το γεγονός ότι ο ήρωας αποκτά πλούτο,  είναι δυστυχής, καθώς αποστερήθηκε ό,τι αγαπούσε. Όταν συνειδητοποιεί την αιτία της δυστυχίας του και ότι έχει γίνει πλέον υποχείριο του γέροντα, τον ξεγελά, και με δόλο παίρνει πίσω το βιολί του. Με τους μαγικούς ήχους του βιολιού του θα γιατρέψει τη βαριά άρρωστη πριγκίπισσα που εμπλέκεται στο παραμύθι, η οποία θα σηκωθεί από το κρεβάτι, θα χορέψει και για  να ανταμείψει  το σωτήρα της θα  τον παντρευτεί. Ο διάβολος, οργισμένος και ταπεινωμένος για το πάθημά του, εμφανίζεται μπροστά του χωρίς μεταμφίεση και τον προειδοποιεί, να μην εγκαταλείψει το κάστρο και να μην επιστρέψει στην πατρίδα του γιατί θα γίνει σκλάβος του για πάντα. Αλλά η μεγάλη τού ήρωα νοσταλγία για τον τόπο του, τον κάνει να αψηφήσει την απειλή και να πάρει τον δρόμο του γυρισμού. Το έργο κλείνει στα σύνορα της πατρίδας του στρατιώτη, όπου ο διάβολος τον υποδέχεται στην είσοδο του χωριού και τον οδηγεί θριαμβευτικά στην κόλαση υπό τους ήχους του βιολιού του, αυτού, που αν δεν το είχε προδώσει θα είχε εξασφαλίσει για τον εαυτό του την πραγματική ευτυχία.   

Μια σύνθετη συναυλία, αποτελούμενη από  λόγο που αντικαθιστά το τραγούδι, προβολή της ταινίας animation, The Soldier’s Tale, από το Years Culture, και μουσική που σχολιάζει τα δρώμενα άλλοτε δραματικά, άλλοτε με συμπάθεια και άλλοτε σκωπτικά. Στο «λόγο», θαυμάσιοι οι δύο καλλιτέχνες, ο βαρύτονος Τάσος Αποστόλου στο διπλό ρόλο του αφηγητή και του στρατιώτη και ο ηθοποιός Φάνης Μουρατίδης στο ρόλο του διαβόλου, συνταίριασαν την ωραία χροιά της φωνής τους με τη μουσική, πρόβαλλαν τα δραματουργικά στοιχεία του ρόλου τους και με λιτούς αφηγηματικούς ρυθμούς συνόδευσαν τους μουσικούς και «έδωσαν φωνή»  στο μοναδικής ομορφιάς και απλότητας animation. Ξεχώρισαν οι επτά σολίστ του ERGON ENSEMBE, και, υπό την μπαγκέτα του Μίλτου Λογιάδη, ανέδειξαν την απλή ιστορία του παραμυθιού και την τόσο ξέχωρη μουσική σύνθεση του Στραβίνσκι. 

Γιώργος Απέργης

Στο δεύτερο μέρος δόθηκε, σε πανελλήνια πρεμιέρα, το έργο του Γιώργου Απέργη, Le soldat inconnu {Ο άγνωστος στρατιώτης}, με σαφή αναφορά στην Ιστορία του στρατιώτη του Ιγκόρ Στραβίνσκι, όπως επισημαίνει ο δημιουργός, και, που κατά τη δική μας άποψη το συγκεκριμένο έργο δεν υστέρησε σε σχέση με αυτό του Ρώσου συνθέτη. Η Σύνθεση του Απέργη, για βαρύτονο και ενόργανο σύνολο, είναι βασισμένη σε ένα κείμενο του Φραντς Κάφκα, το έργο του οποίου σημάδεψε τον 20^ο αιώνα. Η πυκνότητα δε και η ένταση της μουσικής γραφής του Απέργη, φρονούμε ότι εκφράζει άριστα το πνεύμα και την πυκνή, του Κάφκα, γραφή, με όποιες προεκτάσεις σε σύγχρονες καταστάσεις και κοινωνικά προβλήματα.

Ένας άνδρας προβάλλει μέσα από τα ερείπια του πολέμου ανάμεσα στα πτώματα και έκπληκτος ανακαλύπτει ότι ζει. Είναι στα αλήθεια ζωντανός; Ο τρόμος, η φρίκη εκτινάσσονται στα άκρα. Ο Στρατιώτης, πρόσωπο αλληγορικό, βγαίνει μόνο μέσα από τη μουσική, αναφέρει ο συνθέτης και μέσα από τις εκπληκτικές σιωπές, θα προσθέταμε, ξεπετιούνται οι χιλιάδες ανώνυμοι νεκροί που στέκουν εκεί, ανάμεσά μας, καθώς επίσης και μέσα από τον τρομερό κλαυσίγελο του εκπληκτικού βαρύτονου Holger Falk, από τη φρενιτιώδη απελπισία του που δεν έχει άλλο τρόπο να εκφράσει παρά με  την κραυγή της σιωπής και με  τη σιωπή της κραυγής! Ένα δάκρυ του επιβεβαιώνει τη ζωή, Δάκρυ για όλους τους νέους που «πήγαν στον πόλεμο τραγουδώντας». Το μυαλό παίζει περίεργα παιγνίδια και ο Πύργος της Βαβέλ ζωντανεύει μπροστά του. Η κατασκευή του Πύργου δημιουργεί προστριβές, εχθρότητες, αντιπαλότητες, πολέμους, τόσο που  είναι αδύνατη η ολοκλήρωσή του. Μέσα από τη σημαίνουσα μουσική γραφή του Απέργη,  ο ακροατής οδηγείται συνειρμικά πέραν του Κάφκα, στο πρώτο βιβλίο  της Αγίας Γραφής, όπου  και η περιγραφή της ανέγερσης του συγκεκριμένου Πύργου, συμβόλου της σύγχυσης, που σαν συνέπεια έχει την αδυναμία επικοινωνίας των ανθρώπων, για την επικράτηση της Θείας εντολής και «επί γης ειρήνη», η οποία αποτελεί και την μέγιστη έναντι του Θεού ύβρη. Άλλοτε πάλι οδηγείται στην έξοχα δομημένη  ζωγραφική σύνθεση του Pieter Bruegel του πρεσβύτερου, Πύργος της Βαβέλ, ενώ ανάλογοι «Πύργοι» της σύγχρονης «Βαβέλ», περνούν διαρκώς μπροστά στα μάτια του, σύμβολα  διαμάχης, αλαζονεία, υπεροψίας, που τον προβληματίζουν και τον τρομάζουν!

Σαν να μην άλλαξε τίποτα στο λαβύρινθο του χρόνο, σκεφτόμασταν, παρακολουθώντας  με θαυμασμό   την τέλεια ερμηνεία του βαρύτονου Falk, του αρχιμουσικού Μίλτου Λογιάδη και της ορχήστρας ERGON ENSEMBLE, να μας αποκαλύπτει τις συμφορές, την τραγικότητα και αγριότητα των συρράξεων, κεκλεισμένων, στο δύσκολο, μα τόσο σημαντικό και στοχαστικό  έργο του Γιώργου Απέργη.