"Πάσα η κτίσις ηλλοιούτο φόβω…"

Γράφει ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΦΛΕΜΟΤΟΜΟΣ

Μεγάλη Πέμπτη και συγχρόνως και Πρωταπριλιά φέτος! Ένας συνδυασμός παράδοξος, που αληθινά ποτέ άλλοτε δεν τον θυμάμαι. Πρώιμα τα πάντα φέτος, μια και το Πάσχα μας, στις 4 μόλις του Απρίλη, είναι επίφοβα νωρίς και σχεδόν όλες οι πριν από αυτό ακίνητες γιορτές, αλλά πολύ φοβάμαι και οι επόμενες, δεν είχαν και δεν θα έχουν το κλίμα εκείνο, που είχαμε συνηθίσει. Αλλά τι να κάνουμε; Σε τόσα και τόσα άλλα έχουμε προσαρμοστεί! Να μην συμβιβαστούμε και σ’ αυτό;

Ξεχνάμε, λοιπόν, τα ψέματα της ημέρας, το παλιό εκείνο έθιμο, που από παιδιά, παρασυρόμενοι από μια ανθρώπινη ροπή, είχαμε συνηθίσει και ακόμα και οι μεγάλες εφημερίδες ακολουθούν και μάλιστα πρωτοσέλιδα τις περισσότερες φορές, λες και τις άλλες μέρες καταγράφουν την αλήθεια και το βάρος το ρίχνουμε στην άλλη μεγάλη γιορτή, αυτήν που και επίσημα μας εισάγει στο κατεξοχήν Μεγαλοβδόμαδο, μια και μέχρι τώρα την προεισαγωγή του βιώναμε και με θρησκευτική ευλάβεια, όπως αρμόζει στις στιγμές, ξαναζούμε τ’ αντέτια μας, τα οποία αυτήν την εορταστική περίοδο δεν είναι και λίγα.

Ξεκινάμε με το «χήρεμα της καμπάνας», που είναι το πρώτο και χαρακτηριστικό έθιμο της ημέρας, κάτι μοναδικό, πιστεύω, στον ορθόδοξο κόσμο. Στο νησί μας, λοιπόν, σύμφωνα με μια πανάρχαια συνήθεια, μετά την λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης, της καθαυτής γιορτής της παράδοσης του φριχτού μυστηρίου και αφού φυλαχτεί ο Άγιος Άρτος για να χρησιμεύσει όλο το χρόνο, οι καμπάνες δεν ξαναχτυπούν, ούτε καν πένθιμα, αλλά σιωπούν, συμμετέχοντας στο καθολικό πένθος της φύσης και των ανθρώπων του νησιού, περιμένοντας το χαρμόσυνο εωθινό του Μεγάλου Σαββάτου, όπου θα ηχήσουν πανηγυρικά και πάλι, την ώρα που στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων θα γίνεται η Gloria και θα πέφτει το «Κομμάτι», ενώ το μαύρο χρώμα θα το διαδέχεται το κόκκινο και την επιτάφια λύπη, η αναστάσιμη χαρά. Τότε την θέση του βαγιού στο καμπαναριό θα την πάρει η δάφνη και η μπάντα θα διαλαλήσει το χαρμόσυνο γεγονός, ενώ τα πήλινα θα σπάνε και θα διαλαλούν «την χαρά των χριστιανώνε…».

Λίγο μετά το τέλος της λειτουργίας της Μεγάλης Πέμπτης στα μπαλκόνια θα υψωθούν οι μεσίστιες σημαίες, συχνά συνοδευόμενες από μια μαύρη και μια μοβ κορδέλα, ενώ παράλληλα τα φώτα της πλατείας και των κεντρικών δρόμων, εκεί κυρίως που την επομένη το μεσημέρι θα περάσει η καθαρά ζακυνθινή λιτανεία του επτανησιώτικου Εσταυρωμένου και της παντελώς δικής μας Mater Dolorosa, θα καλυφθούν με ανάλογα χρώματα, για να δώσουν κλίμα και να προετοιμάσουν πιστούς και αντεταδόρους.

Τα τελευταία χρόνια, προσαρμοσμένοι οι περισσότεροι, αλλά ευτυχώς όχι όλοι, στις επιβολές και τις συνήθειες που μας επιβλήθηκαν, κυρίως μέσω τηλεόρασης, από την απέναντι στεριά, με την οποία κάποιοι ελαφρά σκεπτόμενοι θέλουν να μας ενώσουν διοικητικά, διασπώντας το Ιόνιο πνεύμα, συνηθίζεται να δίνουν οι δημόσιες υπηρεσίες στις γυναίκες το δικαίωμα της ημιαργίας, για να πάνε σπίτι τους να βάψουν τα κόκκινα αυγά. Δεν είμαστε αντίθετη με την μικρή αυτή σχόλη, η οποία ίσως θα έπρεπε, λόγω της ημέρας να ήταν καθολική, αλλά τονίζουμε πως το έθιμο αυτό καμιά σχέση δεν έχει με το νησί μας. Τα αυγά του Πάσχα στη Ζάκυνθο βάφονταν και την Μεγάλη Πέμπτη, αλλά πριν «χηρέψει η καμπάνα» και πριν εισαχθούμε στο κατανυχτικό κλίμα της αποκορύφωσης του Θείου Πάθους. Διαφορετικά -και αυτή είναι στην ουσία η τοπική συνήθεια- βάφονταν το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, αμέσως μετά το «Κομμάτι» και όταν και οι καμπάνες είχαν πια ξεχηρέψει, γιορτάζοντας την Πρώτη Ανάσταση.

Χαρακτηριστικό φαγητό της ημέρας οι γεμιστές με ρύζι και μάραθο μαύρες αγκινάρες, με κουκιά συνήθως, οι οποίες είναι και το μοναδικό λαδερό φαγητό της εβδομάδας. Εκτός Ζακύνθου λίγοι τις γνωρίζουν, μα αν τις ζητήσεις θα τις βρεις στην κοντινά μακρινή μας Βενετία και εκεί θα τις χαρείς, μαγειρεμένες όπως και στο νησί μας.

Το βράδυ ψέλνεται η ακολουθία των Αγίων Παθών, ο όρθρος στην ουσία της Μεγάλης Παρασκευής, γνωστή σαν τα «Δώδεκα Ευαγγέλια», όπου και αυτή στο Τζάντε έχει το ξεχωριστό δικό της τυπικό και το ενδεικτικό της χρώμα. Τα ψαλσίματα πρώτα «Διεμερίσαντο…», «Εξηγόρασας…», «Τον ληστήν αυθημερόν…» και πολλά άλλα, τα οποία ακόμα αποδίδονται κατά την δική μας, την διαφορετική από την βυζαντινή, τοπική εκκλησιαστική μουσική και μετά η έξοδος του Εσταυρωμένου μετά το ενδέκατο, εδώ, ευαγγέλιο, στο τέλος της ακολουθίας και όχι στην μέση της, όπως συνηθίζεται αλλού.

Η συγκινητική αυτή στιγμή, μάλιστα, έχει στο νησί ένα δικό της, εντελώς θεατρικό, ύφος, το οποίο, πιστεύω, είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο. Πρώτα απ’ όλα όταν αρχίσουν τα απόστιχα και με το άκουσμα του τροπαρίου «Πάσα η κτίσις ηλλοιούτο φόβω…» σβήνουν τα φώτα της εκκλησίας και ο χώρος φωτίζεται με τα κίτρινα κεριά της κηροδοσίας, όπου λίγο πριν έχουν μοιράσει οι επίτροποι στους ενορίτες τους. Μετά ένα άκουσμα μοναδικό, τονισμένο στην τοπική και πάλι μουσική αισθητική, είναι το δοξαστικό «Κύριε, αναβαίνοντός σου εν τω Σταυρώ…» και το επόμενο «Ήδη βάπτεται κάλαμος αποφάσεως…», όπου μελωδικά και αργά προετοιμάζουν το εκκλησίασμα για την μεγάλη στιγμή της εξόδου του Εσταυρωμένου.

Αυτή η τελευταία δεν γίνεται από την αριστερή πόρτα του ιερού, όπως στην υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά από την Ωραία Πύλη, η οποία κλεισμένη από την ώρα της αρχής των αποστίχων, ανοίγει αυτή τη στιγμή και κάνει την εμφάνισή του ο πάντα στην ιόνια εκδοχή ιστορημένος Ελκόμενος. Ο μαυροφορών ιερέας, που τον κρατάει, στέκεται στο κεφαλόσκαλο και ο ψάλτης, συνήθως ο πιο καλλίφωνος, απαγγέλλει μελωδικά εμπρός του σε ίδιο με τους προηγούμενους ύφος το περίφημο «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου…». Στην συνέχεια περιφέρεται με κατάνυξη ο Εσταυρωμένος μέσα στο ναό, ενώ οι χοροί ψάλουν το κοσμαγάπητο «Ίνα τι…», το οποίο τονισμένο από άγνωστο μέχρι στιγμής συνθέτη, θα ξανακουστεί το μεσημέρι της επόμενης ημέρας, την ώρα της εξόδου της λιτανευτικής πομπής, από την ιστορική εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Μόλου, της πλατείας Σολωμού. Στο τέλος της εσωτερικής και μικρής λιτανείας της ακολουθίας των Αγίων Παθών, ο προεξάρχων ιερέας παίρνει τον Εσταυρωμένο και ενώ από τα αναλόγια ακούγεται το «Και κλίνας την κεφαλήν…», τον γέρνει κατανυκτικά και ευλογεί μ’ αυτόν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, αλλά και τους πιστούς. Μετά τοποθετεί τον Εσταυρωμένο στον ξυλόγλυπτο «Γολγοθά», όπου δίπλα του καίει ικετευτικά το «πεντοστάλι».

Ένα επιπλέον άκουσμα της βραδιάς είναι το δωδέκατο ευαγγέλιο, το γνωστό «Τη επαύριον, ήτις εστί μετά την Παρασκευή…», το οποίο μελωδείται από τον διάκο συνήθως, ή ελλείψει αυτού από τον ιερέα, από τον άμβωνα.

Το βράδυ αυτό οι γυναίκες συνήθιζαν παλιότερα να πλέκουν, την ώρα που ακούγονταν τα Δώδεκα Ευαγγέλια, πολύχρωμα γαϊτανάκια, τα οποία χρησίμευαν σαν φυλαχτό. Η συνήθεια αυτή παραμένει στα ορεινά χωριά του νησιού μας. Την ίδια μέρα έφτιαχναν, παλιότερα, και «τση Μεγάλης Πέφτης το πουκάμισο».

Τα έθιμα, τα αντέτια και το ιδιάζον μεγαλοβδομαδιάτικο τυπικό του νησιού μας δεν εξαντλούνται, βέβαια, σ’ ένα επετειακό κείμενο. Απλά, για την επικαιρότητα και μόνο, σήμερα προσπαθήσαμε να θυμηθούμε μερικά από αυτά, ίσως τα κυριότερα, για να τα ξαναβιώσουμε, εγώ με την γραφή μου και εσείς με την ανάγνωσή σας. Μα πρέπει και να τα τηρούμε. Είναι το διαβατήριο της διάσωσής μας και η ταυτότητα της ύπαρξής μας.

«Καλή Ανάσταση»!