Ζωής Μυλωνά, Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΣΤΡΟΦΑΔΩΝ ΚΑΙ ΑΓΙΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΝΕΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Το συγκρότημα της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος βρίσκεται στο ΒΑ άκρο του μεγαλύτερου από τα δύο νησάκια των Στροφάδων, σαράντα περίπου ναυτικά μίλια νότια της Ζακύνθου. Η σταυροπηγιακή και αυτοκρατορική Μονή είναι αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος ή την Παναγία Πάντων Χαρά, ονομασία που καθιερώθηκε από την ύπαρξη της περιώνυμης και θαυματουργής εικόνας της Παναγίας στο μοναστήρι. Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες το μοναστήρι ιδρύθηκε το 13ο αι. από την Ειρήνη, κόρη του Θεοδώρου του Λασκάρεως και ανακαινίστηκε το 15ο αι. από τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο. Η ίδρυση του μοναστηριού, σύμφωνα με την παράδοση, ανάγεται σε παλαιότερους χρόνους, γεγονός που δεν έχει επιβεβαιωθεί επιστημονικά μέχρι σήμερα. Εκτός από τις φυσικές καταστροφές, όπως οι είναι οι σεισμοί, το μοναστήρι δοκιμάστηκε από πειρατείες και επιδρομές, κυρίως κατά τα τέλη του 15ου και μέχρι τα μέσα του 16ου αι., οι οποίες καταγράφονται εύγλωττα στους αρχειακούς κώδικες. Ο 17ος αιώνας αποτελεί περίοδο ακμής και αίγλης της μονής, που εκείνο τον καιρό είχε το μεγαλύτερο αριθμό μοναχών και πολλά μετόχια. Η μεγαλύτερη καταστροφή συντελέστηκε το 1717, από επιδρομή του Τούρκου πειρατή Μουστή. Τότε αρπάχτηκαν πολλά κειμήλια και βεβηλώθηκε το σκήνωμα του Αγίου Διονυσίου, που είχε ενταφιαστεί εκεί το 1622. Μετά την επιδρομή, μεταφέρθηκε οριστικά στη Ζάκυνθο. Έκτοτε, η Μονή έλαβε την ονομασία Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, ενώ ο ηγούμενος και η σύναξη των πατέρων διαβιούν στο μοναστηριακό συγκρότημα που γειτνιάζει άμεσα με το ναό του Αγίου Διονυσίου στην πόλη της Ζακύνθου.

Το μοναστήρι, σημαντικό μοναστικό και πνευματικό κέντρο της Ορθοδοξίας, φύλασσε στους κόλπους του σημαντικό καλλιτεχνικό και ιστορικό πλούτο, τον οποίο δημιούργησε η ευλάβεια και δεξιότητα των καλλιτεχνών ή απέθεσε η ευσέβεια αοιδίμων ηγεμόνων, διαπρεπών πατριαρχών και λογίων, ταπεινών προσκυνητών. Πολλά από τα ανεκτίμητα κειμήλια της Μονής καθώς και μεγάλο μέρος της περίφημης βιβλιοθήκης της, αποτέλεσαν λεία των επιδρομέων, των πειρατών και των αρχαιοκαπήλων. Μερικοί από τους κώδικες βρίσκονται σήμερα στη Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας και στη Μονή του Αγίου Διονυσίου στη Ζάκυνθο.

Το κτιριακό συγκρότημα της Μονής των Στροφάδων αποτελεί ένα μοναδικό φαινόμενο για τον ελληνικό χώρο, μία μοναδική πολιτιστική παρακαταθήκη της Ελλάδας. Είναι ένα οχυρωματικό έργο, ένας πύργος-μοναστήρι, όπου η επί αιώνες αδιάκοπη και ακμαία μοναχική και θεολογική παράδοση διαφύλαξε πολύτιμους θησαυρούς, έργα πίστης, αλλά και καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας 1.

Μετά το μεγάλο σεισμό της 18ης Νοεμβρίου 1997, που επέφερε σοβαρές βλάβες στα κτίρια του μοναστηριού, όλες οι εικόνες και τα κειμήλια μεταφέρθηκαν στο μοναστήρι του Αγίου Διονυσίου στη Ζάκυνθο 2.

Το νέο εκκλησιαστικό Μουσείο

Στο υπερυψωμένο ισόγειο της νέας πτέρυγας, που εγκαινιάστηκε στις 12 Νοεμβρίου 2000, στεγάζεται το νέο Μουσείο-Σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου. Το Μουσείο, χώρος πολιτισμού και ιστορικής μνήμης, συγκροτείται από εικόνες και άλλα κειμήλια της χριστιανικής τέχνης, που προέρχονται κυρίως από τη Μονή Στροφάδων. Ο πυρήνας της σημερινής έκθεσης υπήρχε σε ένα μικρό, και μάλλον ακατάλληλο ως προς τις συνθήκες φύλαξης, εκθεσιακό χώρο στη παλιά πτέρυγα του μοναστηριού, ενώ κάποια άλλα έργα ήταν αποθηκευμένα.

Η σημερινή έκθεση των θησαυρών, των ιερών κειμηλίων, των χειρογράφων των παλαιτύπων, των λειτουργικών σκευών, των εικόνων, δεν είναι μόνο ένα εικαστικό γεγονός, είναι μία ένδειξη της πνευματικότητας της Μονής Στροφάδων.

Τα εκθέματα, έργα λατρείας και αναθήματα ευσεβείας, εκτός από το θεολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον τους, διακρίνονται για την καλλιτεχνική τους ποιότητα και αποτελούν αδιαμφισβήτητα έργα τέχνης.

Οι εικόνες βρήκαν στο χώρο αυτό την πρόσφορη θέση τους και συνιστούν απόδειξη του δημιουργικού συγκρητισμού που είχε επιτευχθεί στα Ιόνια νησιά, πεδίο συγχώνευσης δύο φαινομενικά αντίρροπων παραδόσεων του Βυζαντίου και της Δύσης.

Η ανατολική ορθόδοξη Εκκλησία είναι άρρηκτα δεμένη με την ύπαρξη και τη θέση των εικόνων μέσα στο ναό, αφού αυτές εκφράζουν το βαθύτερο νόημα του ορθοδόξου δόγματος. Η εικόνα, αυθεντικό δημιούργημα του βυζαντινού πολιτισμού, είναι μέρος της προσευχής και της λατρείας, αλλά συγχρόνως μέσο διδασκαλίας της βαθύτερης αλήθειας και μυστικής επικοινωνίας του πιστού με τον υπερβατικό χώρο. Οι μορφές των αγίων που απεικονίζουν ταυτίζονται με το ιερό πρότυπο, και κατά συνέπεια η απόδοση της τιμής και της προσκύνησης γίνεται στον απεικονιζόμενο άγιο δια μέσου της εικόνας.

Η τεχνική της φορητής εικόνας έχει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική ζωγραφική, αλλά τα πρώτα χριστιανικά παραδείγματα, τα ταφικά πορτραίτα των πρώτων μαρτύρων, τοποθετούνται στον 4ο μ.Χ. αι. Κατά την άγραφη παράδοση, οι πρώτες εικόνες είναι "αχειροποίητες", όπως το αποτύπωμα της μορφής του Χριστού στο Μανδύλιο της Έδεσσας ή τα έργα του αποστόλου Λουκά. Από τις δύο τεχνικές που εφάρμοσαν οι βυζαντινοί αγιογράφοι, την εγκαυστική "κηρόχυτο γραφή" και την αυγοτέμπερα, η δεύτερη είναι σχεδόν ο αποκλειστικός τρόπος κατασκευής εικόνων από τον 8ο αιώνα έως τις μέρες μας.

Ο μεγαλύτερος αριθμός των εικόνων του Μουσείου ανήκει σε κρητικούς ζωγράφους, που εργάστηκαν στην Κρήτη ή τη Ζάκυνθο μετά την άλωση των μεγάλων κρητικών πόλεων από τους Τούρκους (Ρέθυμνο 1644, Χάνδακας 1669). Σημαντικός αριθμός έργων ανήκει σε ζωγράφους τοπικών εργαστηρίων της Ζακύνθου, ενώ αντιπροσωπεύονται με χαρακτηριστικά έργα τους οι δύο λαμπροί ζακυνθινοί ζωγράφοι, οι σημαντικότεροι της επτανησιακής σχολής ο Νικόλαος Κουτούζης (1741-1813) και ο Νικόλαος Καντούνης (1767-1834).

Η παλαιότερη εικόνα από τη Μονή Στροφάδων, και δεύτερη σε σειρά αρχαιότητας από τις σωζόμενες στη Ζάκυνθο, είναι η εικόνα της Παναγίας Θαλασσσομαχούσας, ένα αριστούργημα των αρχών του 13ου αι., που αποδίδεται σε ζωγράφο από την Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με παράδοση του μοναστηριού η εικόνα είχε ριχτεί στη θάλασσα κατά την περίοδο της εικονομαχίας για να σωθεί και έφθασε όρθια στα κύματα από την Πόλη στις Στροφάδες. Θαλασσομαχούσα την είπαν ακόμα, επειδή οι μοναχοί όταν επρόκειτο να ταξιδέψουν, έριχναν λίγο λάδι από το καντήλι της για να γαληνέψει η τρικυμισμένη θάλασσα. Η εικόνα βρίσκεται σήμερα στην εκκλησία του Αγίου Διονυσίου 3.

Η λαμπρή τέχνη των κρητικών ζωγράφων του 15ου αι. ανιχνεύεται στα ενδύματα, το χρυσό βάθος και τα χρώματα της εφέστιας εικόνας της Μονής, στην Παναγία την "Πάντων Χαρά".

Το πρόσωπο και τα χέρια της Θεοτόκου και του Χριστού είναι επιζωγραφισμένα. Η εικόνα έφερε επίσης, μεταγενέστερη αργυρή επένδυση (1824) που εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο. Η παράσταση αποτελεί παραλλαγή του εικονογραφικού τύπου της Παναγίας Γλυκοφιλούσας, που οδηγεί στην Παναγία του Πάθους 4.

Η εικόνα των Στροφάδων απεικονίζεται σε αντίγραφο του ζωγράφου Σταυριανού Χίου σε τοιχογραφία του 1722 στον Άγιο Βασίλειο της Πάτμου. Φαίνεται ότι το αντίγραφο φιλοτεχνήθηκε κατά την παραμονή της εικόνας στην Πάτμο, όταν μετά την αρπαγή της από τις Στροφάδες το 1717, οι Τούρκοι την πούλησαν την ίδια εποχή στη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Πιθανολογείται ότι την ίδια χρονιά η εικόνα επιστράφηκε στην Μονή Στροφάδων 5.

Μία σπάνια εικόνα, που κοσμούσε τον πρόναο του καθολικού της Μονής Στροφάδων, είναι του αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτη, που παριστάνεται όρθιος, σε χρυσό κάμπο, να φοράει λαμπρή βυζαντινή στρατιωτική στολή. Εκτιμάται ότι είναι η αρχαιότερη εικόνα αυτού του εικονογραφικού τύπου, χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο του 15ου αι. και από την ποιότητα και τον τρόπο της εκτέλεσης αποδίδεται με βεβαιότητα στο σημαντικό κρητικό ζωγράφο Άγγελο 6.

Έργο άριστου κρητικού ζωγράφου του 15ου αιώνα, πιστεύουμε ότι πρέπει να είναι και η παράσταση με την Κοίμηση του οσίου Εφραίμ του Σύρου, που επαναλαμβάνει τον εικονογραφικό τύπο που περιέγραψε το 15ο αι. ο Μάρκος Ευγενικός και υιοθετήθηκε και διαδόθηκε από τους κρητικούς ζωγράφους. Ο 16ος αιώνας αντιπροσωπεύεται, εκτός των άλλων, από την εικόνα του Χριστού Μεγάλου Αρχιερέα με τους ιεράρχες Ιωάννη Χρυσόστομο, Ιππόλυτο Ρώμης, Βασίλειο και Γρηγόριο το Θεολόγο, σύνθεση μοναδική ως προς το εικονογραφικό σχήμα της και με λόγιο χαρακτήρα 7.

Στη Ζάκυνθο, όπως και στα άλλα Ιόνια νησιά, η παρουσία κρητικών καλλιτεχνών και καλλιτεχνημάτων, σε συνδυασμό με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την άνθηση από τα τέλη του 17ου και κυρίως κατά το 18ο αι. μιας αυτόνομης καλλιτεχνικής παράδοσης ανοιχτής στις σύγχρονες τάσεις και τους τρόπους της δυτικής τέχνης που σηματοδοτεί και το τέλος της κρητικής σχολής. Σύμφωνα με αρχειακές μαρτυρίες, στη Ζάκυνθο ζούσαν και μάλιστα δίδασκαν την τέχνη της αγιογραφίας πολλοί κρητικοί ζωγράφοι, όπως ο ιερέας Σπυρίδων Στέντας, η υπογραφή του οποίου αποκαλύφθηκε μετά τη συντήρηση 8 μιας εικόνας με θέμα τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος: ΧΕΙΡ CΠΥΡΙΔΩΝΟC ΙΕΡΕΩC ΑXЧΓ (1693).

Η εξαιρετική ποιότητα του έργου και η απόλυτη ομοιότητα της υπογραφής με εκείνη που είχε αποκαλυφθεί στη θύρα της Ωραίας Πύλης στο τέμπλο του Αγίου Δημητρίου του Κόλα (σήμερα στο Μουσείο Ζακύνθου), καθώς και τα κοινά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά των δύο παραστάσεων, οδηγεί, κατά τη γνώμη μας, στο σημαντικό κρητικό ζωγράφο και δάσκαλο της αγιογραφίας στη Ζάκυνθο, που πέθανε το 1711.

Η ωραία εικόνα του 17ου αι. με τον άγιο Γεώργιο έφιππο και δρακοντοκτόνο είναι χαρακτηριστική για το συμφυρμό στοιχείων από τις δύο παραδόσεις. Το παραδοσιακό εικονογραφικό θέμα αποπνέει μία έντονη μανιεριστική διάθεση. Ο θώρακας του αγίου φέρει ένα σπάνιο διακοσμητικό μοτίβο, δύο αγγέλους που κρατούν σταυρό, στοιχείο που απαντάται και σε μία πανομοιότυπη κρητική εικόνα των αρχών του 17ου αι., που βρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας 9. Το εικονογραφικό πρόγραμμα εμπλουτίζεται με κύκλους νέων θεμάτων, ενώ συχνά απεικονίζονται ιστορικά γεγονότα ή θαύματα αγίων, με χαρακτηριστικό στοιχείο τη συνύπαρξη νατουραλισμού και αφαίρεσης, με συνέπεια τα έργα αυτά να προσεγγίζουν την κοσμική ζωγραφική, όπως η φωτογραφική σχεδόν απόδοση στιγμιότυπου από τη θρησκευτική ζωή στις Στροφάδες, στην κάτω ζώνη του δεξιού φύλλου δίπτυχης εικόνας των μέσων του 18ου αι.

Οι ζακυνθινοί αγιογράφοι συνεχίζουν να εργάζονται με τον τρόπο των κρητικών δασκάλων τους. Στα έργα τους πληθαίνουν τα δυτικά στοιχεία, που αντλούνται εύκολα από τις ευρύτατα διαδεδομένες από την εποχή των κρητικών δασκάλων τους δυτικές χαλκογραφίες, όπως σε εικόνα του 18ου αι. με την Αγία Τριάδα και τους αρχαγγέλους. Η καλής τέχνης εικόνα έχει στενή εικονογραφική εξάρτηση από χαλκογραφία του J. Sadeler 1 που έγινε σε σχέδιο του Antoni Maria Viani. Οι δύο αρχάγγελοι, Μιχαήλ και Γαβριήλ, που πλαισιώνουν την αγία Τριάδα, που μεταφέρεται σχεδόν πιστά, αντιγράφονται με μικρές αποκλίσεις από το κάτω μέρος του χαρακτικού 10.

Οι δυτικές επιδράσεις είναι εμφανείς και σε εικόνα με την παράσταση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Μετά τον καθαρισμό της, αποκαλύφθηκε η υπογραφή του ζωγράφου: ΧΙΡ ΑΝΑЅΑCΙΟΥ ΙΕΡΕΩC. Πρόκειται μάλλον για τον ζακυνθινό ιερέα και δάσκαλο της "αγιογραφοσύνης" Αναστάσιο Κουτρούλη (μνείες: 1697-1705).

Ο αριθμός των ζωγράφων που συνεχίζουν να δουλεύουν σύμφωνα με την παράδοση σε όλα τα επίπεδα, με περισσότερες ή λιγότερες παραχωρήσεις προς την ιταλική και φλαμανδική τέχνη, αυξανόταν διαρκώς μέχρι το τέλος του 18ου αι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των δυτικών επιδράσεων σε ένα έργο που έχει κρητικό πρότυπο, τόσο στην εικονογραφία, όσο και στην τεχνική, είναι η εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας, έργο ζακυνθινού εργαστηρίου των αρχών του 18ου αι. Το δυτικού τύπου πέπλο της Παναγίας και οι χρυσές ταινίες στο φόρεμά της συνυπάρχουν με τις παραδοσιακές πτυχώσεις και χρυσογραφίες στα ενδύματα 11.

Παράλληλα, την ίδια εποχή, η τοπική κοινωνία με τη δυναμική αριστοκρατία και την προοδευτική αστική τάξη της, έχοντας αποδεχθεί από καιρό τη βενετσιάνικη αισθητική, ήταν ανοιχτή στις σύγχρονες καλλιτεχνικές τάσεις της Δύσης. Έτσι, οι ίδιοι καλλιτέχνες ζωγραφίζουν αγιογραφίες με την παραδοσιακή τεχνική και κοσμικά θέματα σύμφωνα με τη σύγχρονη ιταλική τεχνική και τεχνοτροπία.

Σε όλα τα Ιόνια νησιά την αγιογραφία του πρώτου μισού του 18ου αι. χαρακτηρίζει στην τεχνοτροπία η σταδιακή χαλάρωση της αυστηρότητας της κρητικής σχολής και στην εικονογραφία η εισαγωγή θεμάτων ή στοιχείων της κοσμικής τέχνης και η έκφραση έντονων συναισθημάτων, γενικά η περιπάθεια, συνέπεια του συγχρωτισμού ορθοδόξων και λατίνων. Τα έργα αυτά διαφέρουν από τις δημιουργίες της επτανησιακής σχολής, επειδή διατηρούν τα τεχνικά χαρακτηριστικά της παράδοσης και αντιστέκονται στην πλήρη εξιταλισμένη τεχνοτροπία.
Στα Επτάνησα φαίνεται ότι οι συνθήκες ήταν ώριμες για την εφαρμογή της ιταλικής τέχνης και στην εκκλησιαστική ζωγραφική, όσο και εάν αυτό συνιστούσε πρωτοφανή και ριζική ανατροπή της ορθόδοξης παράδοσης. Αφετηρία στάθηκε ο Παναγιώτης Δοξαράς από τη Μάνη (1662-1729), ιππότης στην υπηρεσία της Βενετίας, ο οποίος προσανατόλισε οριστικά την επτανησιακή τέχνη προς τη Δύση. Με το "Περί ζωγραφίας" σύγγραμμά του (1726) υποστήριξε και θεωρητικά τις καλλιτεχνικές του προτιμήσεις, προπαγάνδισε ανοιχτά την αντικατάσταση της βυζαντινής με τη δυτική ζωγραφική και ταυτίστηκε ολοκληρωτικά με τον μεγάλο ιταλό ζωγράφο Veronese, την ίδια εποχή που ο Διονύσιος, μοναχός από το Φουρνά της Ευρυτανίας, με την "Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης" (1728-1732) κήρυττε την επιστροφή στον βυζαντινό ζωγράφο του 14ου αι. Πανσέληνο. Ο Δοξαράς αντλεί τα πρότυπά του κατ' ευθείαν από την Αντιμεταρρύθμιση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, αφού στα κείμενά του αποδέχεται ως δασκάλους του τους Ιησουΐτες Andrea Pozzo και Paolo Segneri. Εγκαινιάζει τη λεγόμενη επτανησιακή σχολή ζωγραφίζοντας στο ύφος του βενετσιάνικου μανιερισμού του 16ου αι. την ουρανία του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα (1727). Οι ουρανίες στις οροφές των ξυλόστεγων επτανησιακών βασιλικών είναι παραστάσεις μέσα σε ξυλόγλυπτα πλαίσια που, αντίθετα με τη βυζαντινή παράδοση, χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό και θεατρικότητα.

Επειδή από την ουρανία του Αγίου Σπυρίδωνα σώζονται μικρά μόνο τμήματα, ενώ οι αποδιδόμενες στο ζωγράφο λιγοστές εικόνες στη Ζάκυνθο, στη Λευκάδα και σε ιδιωτικές συλλογές είναι ανυπόγραφες, είναι εξαιρετικά μεγάλης σημασίας η ύπαρξη της υπογραφής του ζωγράφου στο μεγάλο ξυλόγλυπτο σταυρό που κοσμούσε το επιστύλιο του τέμπλου στο καθολικό της Μονής Στροφάδων, εάν αποδειχθεί και εργαστηριακά ότι η υπογραφή είναι αυθεντική.

Ο ξυλόγλυπτος και χρυσωμένος σταυρός περιβάλλεται στο μεγαλύτερο τμήμα του από άνθινο ανάγλυφο πλαίσιο, ενώ το εσωτερικό του περίγραμμα κοσμείται με σφαιρίδια. Στις τρίλοβες απολήξεις των κεραιών του στερεώνονται ακτινωτά ξυλόγλυπτα άνθη, από τα οποία προβάλλει ένα κουκουνάρι. Στα επάνω άκρα των κεραιών και στο τριγωνικό υποπόδιο της βάσης απεικονίζονται τα σύμβολα των Ευαγγελιστών με ανοιχτά ευαγγέλια: ο αετός του Ιωάννη, ο λέων του Μάρκου, ο άγγελος του Ματθαίου και το φτερωτό βόδι του Λουκά. Στο κάτω άκρο της κάθετης κεραίας υπάρχει συνοπτική απεικόνιση του λόφου του Γολγοθά με την κάρα του Αδάμ, συμβολική αναφορά στην κάθαρση των ανθρώπων από το προπατορικό αμάρτημα που συντελέστηκε με το θάνατο του Θεανθρώπου. Στο χρυσό βάθος παριστάνεται η Σταύρωση. Στο επάνω μέρος της κάθετης κεραίας, σε δέλτο, επιγραφή σε τρεις σειρές. Στη μεσαία σειρά, με ελληνικά γράμματα: Ι.Ν.Β.Ι. Στις άλλες δύο, η ίδια επιγραφή στα εβραϊκά και λατινικά αντίστοιχα.

Ο νεκρός Χριστός, με γερμένο το κεφάλι στο δεξιό ώμο, είναι προσηλωμένος σε γραπτό απλό σταυρό. Η ανατομία του σώματος αποδίδεται με νατουραλιστικό τρόπο με τη χρήση της φωτοσκίασης. Το σώμα κάμπτεται στη μέση και στα γόνατα που σχηματίζουν έντονη γωνία. Τα δάνεια από την ιταλική τέχνη αναγνωρίζονται τόσο στα μοτίβα του ξυλόγλυπτου μέρους του σταυρού, όσο και στο πλάσιμο και τη στάση του εσταυρωμένου Χριστού. Στο υποπόδιο, αριστερά με κόκκινα γράμματα στο χρυσό βάθος αναγράφεται η αφιερωματική επιγραφή: ΔΕΗCΙC ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ / ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΔΑΝΙ/ΗΛ ΙΕΡΟΜΟΝ(ΑΧΟΥ) / ΤΟΥ Γ(ΟΥ)ΡΑΤ(ΟΥ). Δεξιά, η υπογραφή του ζωγράφου και η χρονολογία: ΧΕΙΡ ΠΑΝΑΓΙΟΤΙ / ΔΟΞΑΡΑ, ΕΚ ΧΩ/ΡΑC ΚΑΛΑΜΑΤΑC ΑΧΠΘ (1689). Τη γνησιότητα της υπογραφής ενισχύει το γεγονός ότι η καταγωγή του ιερομόναχου Δανιήλ Γουράτου, ηγούμενου της Μονής Στροφάδων εκείνα τα χρόνια, ήταν από την Κορώνη 12 και ακόμα ότι η οικογένεια του Παναγιώτη Δοξαρά θα πρέπει να εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο πριν από το 1685, χρονιά που ο Λέος Μόσκος ανέλαβε να του μάθει την "προφεσιόν της αγιογραφοσύνης" 13.

Στη βάση του σταυρού ακουμπούν αντικριστά οι κεφαλές δύο δρακόντων με φολιδωτά σώματα. Το σύστημα στήριξης των εικόνων, που θα ονομαστούν αργότερα από την ορθόδοξη παράδοση λυπηρά, διαμορφωνόταν με τη βοήθεια άλλων τεσσάρων δρακόντων. Το σύνθετο αυτό σχήμα θα γνωρίσει μεγάλη διάδοση στις εκκλησίες όλων των ορθόδοξων περιοχών κατά τους δύο επόμενους αιώνες. Ο τύπος του ξυλόγλυπτου σταυρού στο επιστύλιο των τέμπλων, με τον Χριστό και τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών, κατάγεται από τους μεγάλους βενετσιάνικους σταυρούς του 13ου - 14ου αι., υιοθετείται από την κρητική τέχνη και γνωρίζει μεγάλη διάδοση στο τέλος του 16ου και στο 17ο αι., κυρίως σε βενετοκρατούμενες 14 περιοχές.

Μαθητής του Νικολάου Δοξαρά, γιου του Παναγιώτη, είναι ο Νικόλαος Κουτούζης (1741- 1813) που γεννήθηκε και πέθανε στη Ζάκυνθο. Χαρακτήρας δύσκολος, ασυμβίβαστος και φιλάρεσκος, έγινε παπάς για να κρύψει ένα τραύμα στο πρόσωπό του. Κατά τους βιογράφους του πήγε στη Βενετία και σπούδασε στο εργαστήρι του Tiepolo. Εκτός από ζωγράφος ήταν σατιρικός, κυρίως, ποιητής, που δεν δίσταζε να καυτηριάζει τα, όχι σπάνια, σκάνδαλα της αστικής τάξης του καιρού του. Αφομοίωσε με πληρότητα τύπους του μανιερισμού και του μπαρόκ και ζωγράφισε εικόνες με υποβλητική χρήση της απότομης φωτοσκίασης, όπως στους Εσταυρωμένους και στις εικόνες με θέματα από τα Πάθη, που δημιουργούν παράδοση στη Ζάκυνθο. Στο Μουσείο της Μονής φιλοξενείται η μακρόστενη πολυπρόσωπη παράσταση που φιλοτέχνησε ο Κουτούζης το 1766 και απεικονίζει τη Λιτανεία του λειψάνου του αγίου Διονυσίου 15. Η σύνθεση (λάδι σε μουσαμά), αν και πρώιμο έργο του ζωγράφου, αποδεικνύει το μέγεθος του ταλέντου του. Κοσμούσε το στηθαίο του γυναικωνίτη τόσο του παλαιού, όσο και του νέου ναού του Αγίου Διονυσίου.

Στην αρχή της παράστασης προπορεύονται χαρούμενα παιδιά, ακολουθούν οι τυμπανιστές με βενετσιάνικες στολές, οι σημαιοφόροι των συντεχνιών με τις πορφυρές παντιέρες τους, στρατιώτες, το λάβαρο της εκκλησίας, ιερείς ντυμένοι με επίσημα άμφια με τον πρωτοπαπά και τον εφημέριο του Αγίου Νικολάου του Μόλου ανάμεσά τους και ομάδα ευγενών. Στη μέση, κάτω από τον "ουρανό", τέσσερις ιερείς κρατούν το ιερό λείψανο του αγίου Διονυσίου. Γύρω απεικονίζονται πολίτες με αναμμένες λαμπάδες, ο προβλεπτής και οι διοικητικές και δικαστικές αρχές. Ανάμεσά τους, εμφανίζεται ένας νέος με κομψά μαύρα ρούχα, που ταυτίζεται με τον εικοσιπεντάχρονο τότε Κουτούζη 16. Στο βάθος της παράστασης, η πόλη με τις εκκλησιές της, το Κάστρο και η Μπόχαλη. Στο κάτω μέρος η χρονολογία και η υπογραφή του ζωγράφου: 1766 / N. C. F. (ecit). Ο πίνακας επιδιορθώθηκε τρεις φορές. Μετά το σεισμό της 18ης Οκτωβρίου 1840, στάλθηκε στην Ιταλία και συντηρήθηκε από τον ειδικό ζωγράφο-συντηρητή Giuseppe Capozzi. Τη δεύτερη φορά κακοποιήθηκε από αδέξιο επιδιορθωτή, με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί σημαντικά η αρχική σύνθεση. Το όνομα του υπεύθυνου και τη χρονιά της καταστροφικής επέμβασης μαθαίνουμε από τον ίδιο, που φρόντισε να σημειώσει: "Εκατασκευάσθη/ παρ[ά] Πεπλί[κο]λα/ το 1865" 17. Τέλος, το 1991 έγινε στερέωση και ελαφρός καθαρισμός της ζωγραφικής επιφάνειας, από τη συντηρήτρια Φλωρεντία Ασημάκου. Εκκρεμεί ο πλήρης καθαρισμός του έργου.

Το θέμα των Λιτανειών εισήγαγε ο Ιωάννης (Γιαννάκης) Κοράης το 1756, ζωγραφίζοντας τη Λιτανεία του λειψάνου του Αγίου Χαραλάμπη για τον ομώνυμο ναό της πόλης της Ζακύνθου, με πρότυπα από την πρώιμη ιταλική Αναγέννηση του 15ου αι. 18.

Από τα υπόλοιπα έργα που ζωγράφισε ο Νικόλαος Κουτούζης για το ναό του Αγίου Διονυσίου, όπως τους μεγάλων διαστάσεων πίνακες με σκηνές από την Καινή Διαθήκη, καθώς και τους ολόσωμους αποστόλους που ήταν τοποθετημένοι στην επίστεψη του τέμπλου και σήμερα εκτίθενται στο Μουσείο της Μονής, ξεχωρίζουν τέσσερις μακρόστενοι πίνακες με εξέχοντα γεγονότα από το βίο του πολιούχου αγίου της Ζακύνθου. Παριστάνουν τον άγιο Διονύσιο με τους διώκτες του φονιά του αδελφού του, τον άγιο να ευλογεί τα δίχτυα των ψαράδων στο θαύμα που έκανε στο νησάκι Βόιδι, την Κοίμηση του αγίου και τέλος τη Λιτάνευση του ιερού λειψάνου στα Στροφάδια. Από τις αφιερωματικές χρονολογημένες επιγραφές που υπάρχουν σε δύο από τους πίνακες συνάγεται το συμπέρασμα ότι αυτοί φιλοτεχνήθηκαν στη διετία 1797-1799. Στις παραστάσεις, έργο καλλιτεχνικής ωριμότητας του ζωγράφου, εντυπωσιάζουν ο λυρισμός, η δραματικότητα, η πλαστικότητα, αλλά κυρίως η επάρκεια του καλλιτέχνη στη χρήση των χρωμάτων και της φωτοσκίασης.

Ο Κουτούζης, που επιδόθηκε και στην προσωπογραφία, είναι η σημαντικότερη φυσιογνωμία της επτανησιακής ζωγραφικής.

Από τον Παναγιώτη Δοξαρά μέχρι τον Νικόλαο Κουτούζη και τον Νικόλαο Καντούνη διαπιστώνεται η ολοκληρωτική στροφή της θρησκευτικής ζωγραφικής στο μανιερισμό, το μπαρόκ, τη φλαμανδική ζωγραφική. Εγκαταλείπεται η τεχνική της αυγοτέμπερας και επικρατεί η ελαιογραφία, εισάγονται στοιχεία της κοσμικής τέχνης (εκκοσμίκευση), αποτυπώνεται η έκφραση έντονων συναισθημάτων (περιπάθεια), εισάγονται νέοι κύκλοι θεμάτων στην εικονογραφία με την επίδραση της Αντιμεταρρύθμισης και μεγάλοι πίνακες αντικαθιστούν τις τοιχογραφίες. Η επτανησιακή ζωγραφική, αλλά και τα γράμματα και οι άλλες τέχνες, ό,τι δηλαδή συνθέτει τον επτανησιακό πολιτισμό, είναι το φυσικό αποτέλεσμα του πολιτικού και κοινωνικού πλαισίου στο οποίο αναπτύχθηκαν.

Στα εκκλησιαστικά αργυρά υπάγονται πρωτίστως τα ιερά σκεύη που σχετίζονται με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, όπως το αρτοφόριο, το Ευαγγέλιο, τα κηροπήγια, ο σταυρός ευλογίας και ο σταυρός αγιασμού, το άγιο ποτήριο, το δισκάριο με τον αστερίσκο, η λαβίδα, το ζέον. Εκτός από αυτά, στην εκκλησιαστική αργυροχοΐα υπάγονται και άλλα αργυρά αντικείμενα απαραίτητα στη λατρεία, όπως το θυμιατήρι, οι λειψανοθήκες, οι λάρνακες, οι δίσκοι, τα καντήλια, τα μανουάλια, καθώς και άλλα αντικείμενα, όπως οι πόρπες, τα εγκόλπια, οι επιστήθιοι σταυροί, οι ποιμαντορικές ράβδοι (οι "πατερίτσες") και οι πλούσια κοσμημένες αρχιερατικές μίτρες.

Η τέχνη της αργυροχοΐας είχε μεγάλη άνθιση στη Ζάκυνθο. Είναι γνωστό ότι η τοπική συντεχνία των αργυροχρυσοχόων είχε ιδρυθεί πριν το 1668 και σ' αυτήν ανήκαν και οι ωρολογοποιοί. Η μεγάλη ακμή αυτής της τέχνης συνδέθηκε κυρίως με την επαγγελματική δραστηριότητα ονομαστών μαστόρων από το χωριό Καλαρρύτες της Ηπείρου, που κατέφυγαν και εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο στις αρχές του 19ου αι., όταν τους έδιωξαν από τον τόπο τους οι Τούρκοι 19.

Στις προθήκες του Μουσείου φιλοξενούνται εξαιρετικά δείγματα μικροτεχνίας. Πολλά από αυτά είναι αναθήματα και φέρουν, κατά τη συνήθεια της εποχής, επιγραφές με τις δεήσεις και τα ονόματα των δωρητών. Τα περισσότερα αντικείμενα εκφράζουν τις καλλιτεχνικές τάσεις που επικρατούσαν στη Ζάκυνθο την εποχή που δημιουργήθηκαν και αποδεικνύουν ότι οι μακραίωνοι δεσμοί με τα καλλιτεχνικά ρεύματα από τη Δύση και κυρίως από την Ιταλία δεν έπαψαν να υφίστανται και μετά την πτώση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου.

Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν δύο ευαγγέλια με αργυρή στάχωση. Το ένα αποτελεί καλλιτεχνική δημιουργία του Αθανάσιου Τζημούρη 20, διάσημου αρχιτεχνίτη του Αλή Πασά, που είχε γίνει μυθικό πρόσωπο για τους ασημιτζήδες της Ηπείρου και πασίγνωστος κυρίως για τα καλύμματα των ευαγγελίων. Ο Τζημούρης πρόσφυγας στη Ζάκυνθο, δούλεψε από το 1821 έως το 1823, χρονιά που πεθαίνει στο νησί. Το ευαγγέλιο του Μουσείου προέρχεται από το ναό του Αγίου Διονυσίου και τυπώθηκε το 1818 από το πρώτο και πιο σημαντικό ελληνικό τυπογραφείο που λειτούργησε στη Βενετία, με άδεια της Γερουσίας, το 1670, του Γιαννιώτη Νικολάου Γλυκύ. Αρχικά τύπωνε κυρίως εκκλησιαστικά βιβλία, αλλά σύντομα για λόγους συναγωνισμού προς τα άλλα τυπογραφεία, και ακολουθώντας τη ζήτηση του αναγνωστικού κοινού, τύπωνε και λαϊκά αναγνώσματα. Οι εκδοτικές εργασίες του, φημισμένες για την έλλειψη λαθών, σταμάτησαν το 1854.

Στην κύρια όψη της αργυρής στάχωσης απεικονίζονται στο μέσον η Ανάσταση, που πλαισιώνεται από έξι σκηνές της ζωής του Κυρίου και οι τέσσερις ευαγγελιστές στις γωνίες. Στην πίσω όψη, η Σταύρωση, με τέσσερις προφήτες, τον Παλαιό των Ημερών επάνω και πέντε ακόμα σκηνές από το βίο του Χριστού. Τη ράχη σχηματίζουν έξι ορθογώνια, λεπτοδουλεμένα πλακίδια. Τα πέντε απ' αυτά περικλείουν από ένα ανάγλυφο τετράφυλλο ανθέμιο, ενώ στο έκτο ο Τζημούρης αναγράφει την επιγραφή και την υπογραφή του: Εκατασκεβάσθη και κατασκεβάζωνται εν καλαρρύταις χωρίον των Ιωαννίνων δια χειρός Αθανασίου Νικολάου Τζημούρη. Ο καλλιτέχνης κινείται γενικά στο παραδοσιακό κλίμα, όμως δεν μένει ανεπηρέαστος από τα δυτικά πρότυπα.

Ο Γεώργιος Διαμάντης Μπάφας γεννήθηκε στους Καλαρρύτες των Ιωαννίνων (1789;) και πέθανε στη Ζάκυνθο το 1854. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Άνθιμο Αργυρόπουλο και έγινε μέλος της το 1819. Δέχτηκε ανεπιφύλακτα τις δυτικές επιδράσεις στην τέχνη του και δούλεψε με αστείρευτη έμπνευση σε όλα τα είδη της εκκλησιαστικής αργυροχοΐας, χωρίς να επαναλαμβάνεται, όπως ο Τζημούρης, που υπέταξε το μεγάλο ταλέντο του στην εμπορική σκοπιμότητα, όπως δείχνει η τυποποίηση της δουλειάς του.

Από το 1812, ο Μπάφας αρχίζει να δουλεύει για την εκκλησία του Αγίου Διονυσίου. Μέχρι το 1829 τελειώνει τρία αριστουργηματικά έργα τέχνης: το ευαγγέλιο, την αργυρή επένδυση της δεσποτικής εικόνας του Πολιούχου και τη λάρνακα.

Το ευαγγέλιο είναι τυπωμένο το 1764 στη Βενετία από τον Νικόλαο Σάρο, τον δεύτερο σημαντικό Γιαννιώτη τυπογράφο, μετά τον Νικόλαο Γλυκύ, που ίδρυσε και λειτούργησε από το 1686 έως το 1778 ελληνικό τυπογραφείο στη Βενετία, το σημαντικότερο τυπογραφικό κέντρο μέχρι το 18ο αι.

Στη στάχωση ακολουθείται μία ιδιότυπη διάταξη των εικονογραφικών θεμάτων, που θυμίζει τις θύρες των ναών της ιταλικής Αναγέννησης. Κάθε φύλλο χωρίζεται σε δεκαπέντε ορθογώνια. Στα γωνιακά διάχωρα του μπροστινού φύλλου εικονίζονται τέσσερις προφήτες, στο μεσαίο η Ανάσταση του Κυρίου και κάτω, στο μέσον, ένθρονος ο άγιος Διονύσιος. Στο υποπόδιο του θρόνου είναι χαραγμένη η υπογραφή του καλλιτέχνη: χειρ Διαμάντη Μπάφα και στο διπλανό ορθογώνιο η χρονολογία: 1812. Στην πίσω όψη, στις γωνίες οι τέσσερις Ευαγγελιστές και στο κέντρο η Σταύρωση. Όλα τα υπόλοιπα ορθογώνια διάχωρα καλύπτονται με ανάγλυφες παραστάσεις από τη ζωή του Χριστού. Οι δυτικές επιδράσεις στη στάχωση είναι ολοφάνερες, τόσο στη νατουραλιστική απόδοση του τοπίου, όσο και στη ρεαλιστική και αφηγηματική απόδοση των σκηνών.

Στο νέο Μουσείο εκτίθενται ακόμα, πολύτιμα χειρόγραφα, έγγραφα, σπάνιες παλαιές εκδόσεις, λειτουργικών κυρίως βιβλίων, που χρονολογούνται από το 16ο έως και το 18ο αι., και τέλος, μία πλούσια συλλογή από ιερατικά άμφια. Άμφια είναι τα ενδύματα που φορούν οι κληρικοί κατά τη Θεία Λειτουργία και τις άλλες ακολουθίες και εκκλησιαστικές τελετές της Ορθόδοξης εκκλησίας. Ταυτόχρονα αποτελούν διακριτικά της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και εξουσίας. Ο όρος άμφια συναντάται στους βυζαντινούς συγγραφείς και δηλώνει αρχικά όλα τα πολύτιμα και λαμπρά ενδύματα, αργότερα τα ενδύματα των αυτοκρατόρων και των κληρικών και στη μεταβυζαντινή εποχή μόνο των τελευταίων. Με τον ίδιο όρο δηλώνονται στα Ευχολόγια και τα καλύμματα της Αγίας Τράπεζας και όλα τα διακοσμητικά πέπλα και παραπετάσματα που χρησιμοποιούνται στον στολισμό του ναού. Οι επιδράσεις της κοσμικής τέχνης ανιχνεύονται στην τεχνοτροπία και στη διακοσμητική αντίληψη των ιερατικών ενδυμάτων, που κατασκευάζονται με μετάξι και άλλα πολυτελή υφάσματα, κεντημένα με χρυσά και αργυρά νήματα ή σύρματα και πολύτιμους λίθους 21.

Χρυσοκέντητα αρχιερατικά άμφια φιλοξενούνται στο χώρο του Μουσείου, όπως του αρχιεπισκόπου Ζακύνθου Διονυσίου Πλαίσα (1894). Ξεχωριστή θέση όμως, όχι μόνο στο νέο Μουσείο, αλλά και στις καρδιές των πιστών, κατέχουν τα άμφια του αγίου Διονυσίου.

Στο σημείωμα αυτό έγινε προσπάθεια για μία συνοπτική παρουσίαση των σημαντικών εκθεμάτων του Μουσείου της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, που μαρτυρούν τη γνήσια χριστιανική ορθόδοξη παράδοσή της.

Η ανασυγκρότηση, συντήρηση και μελέτη των έργων της συλλογής αποτελεί στόχο του Μητροπολίτη Ζακύνθου κ. Χρυσοστόμου Β΄, ο οποίος συμμετέχει ενεργά στην προσπάθεια για την προστασία και ανάδειξη του πολιτιστικού πλούτου της Ζακύνθου. Στο πλαίσιο αυτό, έχει προγραμματιστεί η έκδοση του καταλόγου των έργων, τόσο για την ενημέρωση των πολυάριθμων επισκεπτών -προσκυνητών, όσο και για να γίνουν αυτά προσιτά στην επιστημονική κοινότητα. Με την παρουσίαση των άγνωστων μέχρι τώρα στο ευρύ κοινό εκθεμάτων, προβάλλεται η θεολογία των εικόνων και η συμβολική των ιερών σκευών και ιερατικών αμφίων. Συγχρόνως, τα εκθέματα αποστέλλουν μήνυμα ειρήνης, αγάπης και αυτοσυνειδησίας, γεγονός πρωταρχικής σημασίας για τη σύγχρονη ηλεκτρονική κοινωνία της πληροφόρησης, αλλά και της αποξένωσης.

Σημειώσεις

1. Για την ιστορία και κυρίως την αρχιτεκτονική του μοναστηριού, βλ.: Γ. Πουλημένος και Ι. Στουφή - Πουλημένου, "Το οικοδομικό χρονικό της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στροφάδων" , Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, 16 Νοεμβρίου 1996, Ζάκυνθος 1998, σ. 211-268 (όπου και όλη η προηγούμενη βιβλιογραφία).
2. Έχουν ληφθεί τα άμεσα μέτρα για την στερέωση του πύργου, έχει εκπονηθεί προμελέτη, από τον Γ. Πουλημένο, για τη συνολική αποκατάσταση του κτιριακού συγκροτήματος, ενώ γίνεται συντονισμένη προσπάθεια, τόσο από τον Μητροπολίτη, όσο και από τις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠΠΟ, για την ένταξη του έργου στο Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης.
3. Η εικόνα της Παναγίας Θαλασσομαχούσας και έξι ακόμα από τη Μονή Στροφάδων έχουν δημοσιευθεί από τη Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου στην ωραία έκδοση της Ιεράς Μητρόπολης Ζακύνθου, Εικόνες της Ζακύνθου, Αθήνα 1997, σ. 46-49.
4. Βλ.: Χρυσάνθη Μπαλτογιάννη, Εικόνες Μήτηρ Θεού, Αθήνα 1994, σ. 155-156.
5. Βλ.: Χάρης Κουτελάκης, "Παναγία η Πάντων Χαρά των Στροφάδων. Ένα εικονογραφικό παράλληλο στην Πάτμο", Δωδεκανησιακά Χρονικά, τόμος ΙΕ΄, Αθήνα 1994, σ. 67-78.
6. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, ό.π., σ. 59-61.
7. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, ό.π., σ. 122-125.
8. Η συντήρηση, επί σειρά ετών, πολλών εικόνων της Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου οφείλεται στους έμπειρους συντηρητές του εργαστηρίου συντήρησης του Μουσείου Ζακύνθου, τη ζωγράφο Μαρία Ρουσέα, τον αλησμόνητο Δημήτρη Σταμίρη, και τους Μαρίνα Ραζή, Άννα Μάνεση Αντώνη Ραζή και Αγγελική Πέττα, που εξακολουθούν να προσφέρουν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους. Έχουμε χρέος να σημειώσουμε εδώ και το ζήλο του ηγουμένου της Μονής κ. Διονυσίου Λιβέρη για τη διατήρηση των ιερών κειμηλίων των Στροφάδων. Πρόσφατα, με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Ζακύνθου κ. Χρυσοστόμου, δύο άξιοι νέοι συντηρητές, ο Ανdρέας και ο Μάριος Θεοδόσης, εργάζονται στο χώρο της νέας πτέρυγας, υπό την εποπτεία του εργαστηρίου του Μουσείου.
9. Βλ.: Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (από τον Χάνδακα ως την Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη), Kατάλογος έκθεσης, Ηράκλειο 1993, αρ. 60.
10. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, ό.π., σ. 234-235 και Γιάννης Ρηγόπουλος, Φλαμανδικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή ζωγραφική. Προβλήματα πολιτιστικού συγκρητισμού. Α΄ τόμος, Αθήνα 1998, σ. 184.
11. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, ό.π., σ. 188-189.
12. Βλ. Διονύσιος Ι. Μούσουρας, "Μετόχια της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Τέχνη", Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας (16 Νοεμβρίου 1996), Ζάκυνθος 1998, σ. 129, 131.
13. Μανόλης Χατζηδάκης, Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830), Αθήνα 1987, σ. 280-281.
14. Για τους ξυλόγλυπτους σταυρούς στα επιστύλια των τέμπλων, βλ.: Μαρία Καζανάκη-Λάππα, "Ο ξυλόγλυπτος σταυρός της Ευαγγελίστριας του Λιβόρνου (1643) και οι σταυροί επιστυλίου στα κρητικά τέμπλα", Ευφρόσυνον, Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη, 1, Αθήνα 1991, σ. 219-238.
15. Βλ.: Αχειμάστου-Ποταμιάνου, ό.π., σ. 248-257.
16. Βλ.: Αλκιβιάδης Γ. Χαραλαμπίδης, Συμβολή στη μελέτη της Εφτανησιώτικης Ζωγραφικής του 18ου και 19ου αιώνα, Ιωάννινα 1978, σ. 17 κ.ε., 45 κ.ε.
17. Ντίνος Κονόμος, Ζάκυνθος. Πεντακόσια χρόνια (1478-1978). Τέχνης Οδύσσεια. Τόμος 5ος, τ. Α΄. Θρησκευτική τέχνη. Ζωγραφική, Αθήνα 1988, σ. 137 κ.ε.
18. Βλ.: Αχειμάστου-Ποταμιάνου, ό.π., σ. 224-233 και Ζωή Α. Μυλωνά, Το Μουσείο Ζακύνθου, Αθήνα 1998, σ. 487-493.
19. Γενικά για την αργυροχοΐα στη Ζάκυνθο, βλ.: Ντίνος Κονόμος, Ζάκυνθος. Πεντακόσια χρόνια (1478-1978). Τέχνης Οδύσσεια. Τόμος 5ος, τ. Β΄, Θρησκευτική τέχνη. Αρχιτεκτονική-Ξυλογλυπτική-Αργυρογλυπτική, Αθήνα 1989, σ. 77-102 και Διονύσης Φλεμοτόμος, Ζακυνθινοί τεχνίτες, Αθήνα 1991, σ. 11-17.
20. Πόπη Ζώρα, Δύο μεγάλοι μαστόροι του ασημιού. Αθανάσιος Τζημούρης. Γεώργιος Διαμάντης Μπάφας, Αθήνα 1972.
21. Βλ.: Άμφια. Το ένδυμα της Ορθόδοξης εκκλησίας, κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 1999.

Mahmoud Darwish (1941-2008), [ΣΤΑΧΥΟΛΟΓΗΣΗ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ]

Μετάφραση: NOCTOC.

Τα ποιήματα σταχυολογήθηκαν όλα από το ομώνυμο πολύ καλό Ιστολόγιο

Η ΓΗ ΜΑΣ ΚΑΤΑΚΛΥΕΙ

Η Γη μας κατακλύει
μας σπρώχνει μέσα από το τελευταίο πέρασμα
και εμείς σχίζουμε τα μέλη του σώματος μας για να περάσουμε.
Η Γη μας συμπιέζει.
Μακάρι να ήμασταν το σιτάρι της
έτσι θα μπορούσαμε να πεθάνουμε και να ζήσουμε πάλι.
Μακάρι η Γη να ήταν η μάνα μας
ώστε να ήταν εύσπλαχνη μαζί μας.
Μακάρι να ήμασταν εικόνες στα βράχια
για τα όνειρα μας να φέρουν ως καθρέπτες.
Είδαμε τα πρόσωπα εκείνων που θα ρίξουν τα παιδιά μας από το παράθυρο αυτού του τελευταίου χώρου.
Το αστέρι μας θα κρεμάσει καθρέπτες.
Που πρέπει να πάμε μετά τα τελευταία σύνορα;
Πού πρέπει τα πουλιά να πετάξουν μετά τον τελευταίο ουρανό;
Που πρέπει τα φυτά να κοιμηθούν μετά την τελευταία πνοή από αέρα;
Θα γράψουμε τα ονόματά μας από κόκκινο ατμό.
Θα κόψουμε το χέρι του τραγουδιού για να τελειώσει με τη σάρκα μας.
Θα πεθάνουμε εδώ, εδώ, στο τελευταίο πέρασμα.
Εδώ, και εδώ το αίμα μας θα φυτέψει το ελαιόδεντρό του.



ΤΡΙΤΟΣ ΨΑΛΜΟΣ

Τις μέρες, όταν τα λόγια μου
ήταν χώμα ...
Ήμουνα φίλος με τους μίσχους του σιταριού.
Τις μέρες, όταν τα λόγια μου
ήταν οργή
Ήμουνα φίλος με τις αλυσίδες.
Τις μέρες, όταν τα λόγια μου
ήταν πέτρες
Ήμουνα φίλος με τα ρέματα.
Τις μέρες, όταν τα λόγια μου
ήταν εξέγερση
Ήμουνα φίλος με τους σεισμούς.
Τις μέρες, όταν τα λόγια μουήταν πικρά μήλα
Ήμουνα φίλος με την αισιοδοξία.
Αλλά όταν τα λόγια μου
έγιναν μέλι ...
οι μύγες κάλυψαν
τα χείλη μου! ...



Σ' ΑΥΤΟΥΣ ΠΟΥ ΠΕΡΝΑΝΕ ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΜΑΣ ΣΑΝ ΕΦΗΜΕΡΕΣ ΛΕΞΕΙΣ

Αι, εσείς που περνάτε τα λόγια μας σαν εφήμερες λέξεις
πάρτε τ' ονόματά σας, και φύγετε
απελευθερώστε το χρόνο μας από τις ώρες σας,
κλέψτε ό,τι μπορείτε από το γαλάζιο της θάλασσας
και της άμμου τις μνήμες
πάρτε όποιες εικόνες θέλετε,
για να καταλάβετε, αυτό που ποτέ σας δεν μπορείτε:
Πως μια πέτρα από το χώμα μας κτίζει τη στέγη του ουρανού μας.
Αι, εσείς που περνάτε τα λόγια μας σαν εφήμερες λέξεις
από σας το ξίφος - από μας το αίμα
από σας χάλυβας και πυρκαγιά - από μας η σάρκα μας
από σας ακόμα ένα τανκ - από μας πέτρες
από σας δακρυγόνα - από μας βροχή
επάνω από μας, όπως επάνω από σας, είναι ουρανός και αέρας
έτσι πάρτε το μερίδιο σας από το αίμα μας - και χαθείτε
ΠΗΓΑΙΝΕΤΕ σε μια χοροεσπερίδα - και χαθείτε.
Όσο για μας,
πρέπει να ποτίσουμε τα λουλούδια των μαρτύρων μας
όσο για μας,
πρέπει να ζήσουμε όπως μας αρέσει.
Μην μπαίνετε ανάμεσά μας σαν ιπτάμενα έντομα
γιατί έχουμε δουλειά να κάνουμε στη γη μας:
Έχουμε να σπέρνουμε σιτάρι,
που ποτίζουμε με τον ιδρώτα των κορμιών μας
έχουμε αυτό που εσάς δεν σας ευχαριστεί εδώ:
πέτρες και πέρδικες
έχουμε αυτό που εσάς δεν σας ευχαριστεί:
έχουμε το μέλλον
κ' έχουμε πράγματα να κάνουμε στη γη μας.
Αι, εσείς που περνάτε τα λόγια μας σαν εφήμερες λέξεις
κάνετε τις παραισθήσεις σας σωρό,
σ' ένα εγκαταλειμμένο λάκκο, και χαθείτε.
Γιατί έχουμε αυτό που εσάς δεν σας ευχαριστεί εδώ,
γι' αυτό χαθείτε
κ' έχουμε αυτό που εσείς στερείστε:
μια αιμορραγούσα πατρίδα, ενός λαού που αιμορραγεί,
μια πατρίδα που της αξίζει η αιωνιότητα και η μνήμη.
Αι, εσείς που περνάτε τα λόγια μας σαν εφήμερες λέξεις
είναι καιρός για σας να φύγετε χωρίς επιστροφή
ζήσετε οπουδήποτε σας αρέσει,
αλλά μην ζείτε ανάμεσά μας.
Πεθάνετε οπουδήποτε σας αρέσει,
αλλά μην πεθάνετε ανάμεσά μας
είναι καιρός για σας να φύγετε χωρίς επιστροφή,
γιατί έχουμε δουλειά να κάνουμε στη γη μας
έχουμε το παρελθόν εδώ,
έχουμε την πρώτη κραυγή της ζωής
έχουμε το παρόν, και το μέλλον,
έχουμε τον τωρινό κόσμο, και τον επόμενο
γι' αυτό αφήστε τη χώρα μας
τη γη μας, τη θάλασσά μας
το σιτάρι μας, το αλάτι μας, τις πληγές μας
τα πάντα, και αφεθείτε
από της θύμησης τις μνήμες.
Αι, εσείς που περνάτε τα λόγια μας σαν εφήμερες λέξεις!



ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟ

Δεν μ' αναγνώρισαν στις σκιές
που απορροφούν το χρώμα μου σε αυτό το διαβατήριο
και η πληγή μου ήταν για αυτούς μια έκθεση για επίδειξη
για κάποιο τουρίστα που αγαπά να συλλέγει φωτογραφίες.
Δεν μ' αναγνώρισαν.
Ω... μην αφήνετε,
τη παλάμη του χεριού μου χωρίς τον ήλιο
επειδή τα δέντρα μ' αναγνωρίζουν
όλα τα τραγούδια της βροχής μ' αναγνωρίζουν
μην μ' αφήσετε χλωμό σαν το φεγγάρι.

Όλα τα πουλιά που ακολούθησαν τη παλάμη μου
στη πόρτα του μακρινού αεροδρομίου
όλα τα χωράφια με το σιτάρι
όλες οι φυλακές
όλες οι άσπρες ταφόπετρες
όλα τα οδοντωτά συρματοπλέγματα
όλα τα κυματιστά μανδήλια
όλα τα μάτια
ήταν με μένα,
αλλά τ' αφαίρεσαν από το διαβατήριό μου.

Ξεγυμνωμένος από τ' όνομά μου και τη ταυτότητα μου
Σ' ένα χώμα που έθρεψα με τα χέρια μου!
Σήμερα ο Ιώβ αναφώναξε σ' όλα τα πλάτη της γης
γεμίζοντας τον ουρανό:
Μην με κάνετε παράδειγμα για τους άλλους ξανά!
Ω, κύριοι, προφήτες,
μην ρωτάτε τα δέντρα για το όνομά τους
μην ρωτάτε τις κοιλάδες πια είναι η μάνα τους
από το μέτωπο μ' αναπηδά το ξίφος της φωτιάς
και από το χέρι μ' αναπηδά το νερό του ποταμού
όλες οι καρδιές των ανθρώπων είναι η ταυτότητα μου
πάρτε μου λοιπόν το διαβατήριό μου!



ΥΠΟΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΥΕΛΛΑΣ

Έτσι πρέπειν' αρνηθώ το θάνατο
και να κάψω τα δάκρυα των τραγουδιών που αιμορραγούν
και να γδύσω τις ελιές
απ' όλα τα νεκρά κλαδιά τους
εάν τραγουδούσα για την ευτυχία
κάπου πέρα από τα βλέφαρα των εκφοβισμένων ματιών
είναι επειδή η θύελλα
μου υποσχέθηκε κρασί και καινούργιες προπόσεις
και ουράνια τόξα
επειδή η θύελλα σκούπισε μακριά τις φωνές των αδρανών σπουργιτιών,
και σκούπισε μακριά τα νεκρά κλαδιά
από τους κορμούς των όρθιων δέντρων
έτσι πρέπεινα είμαι υπερήφανος για σένα
ω πληγωμένη πόλη
είσαι αστραπή στη λυπημένη μας νύχτα
όταν οι δρόμοι με συνοφρύζουνμε προστατεύεις από τις σκιές τους
και τα βλέμματα της έχθρας
θα συνεχίσω να τραγουδώ για την ευτυχία
κάπου πέρα από τα βλέφαρα των εκφοβισμένων ματιών
γιατί από το καιρό που η θύελλα άρχισε να οργίζεται
στη χώρα μου
μου έχει υποσχεθεί κρασί και ουράνια τόξα



ΠΑΤΕΡΑ! ΕΙΜΑΙ Ο ΙΩΣΗΦ

Αχ πατέρα!
Οι αδελφοί μου, δεν μ' αγαπούν
ούτε θέλουν εμένα ανάμεσά τους.
Αχ πατέρα, με προσβάλουν
με λιθοβολούν
και με ύβρις με λούζουν.
Οι αδελφοί μου επιθυμούν τον θάνατό μου
και μετά να μου δώσουν τα ψευδή τους εγκώμια
κλείνουν την πόρτα σου, μπροστά μου
και από το περιβόλι σου με απελαύνουν
δηλητηρίασαν τους αμπελώνες μου,
Αχ πατέρα!
Όταν το αεράκι που διερχόταν
αστειεύτηκε με τα μαλλιά μου,
όλοι ζήλεψαν
αγανάκτησαν μ’ εσένα και εμένα.
Τι έχω κάνει σε αυτούς, πατέρα,
και τι ζημιά τους έχω προκαλέσει;
Πεταλούδες ξαπόσταζαν στον ώμο μου,
το σιτάρι μού υποκλινόταν
και πουλιά πετούσαν πάνω από τα χέρια μου.
Τι έκανα τότε λάθος πατέρα, και γιατί εγώ;
Εσύ είσαι εκείνος που με ονόμασε Ιωσήφ!
Μ' έσπρωξαν να πέσω μέσα στο πηγάδι
και στη συνέχεια κατηγόρησαν τον λύκο.
Αχ, πατέρα!
Ο λύκος είναι πιο έσπλαχνος απ’ ό,τι οι αδελφοί μου.
Έβλαψα κανένα όταν τους είπα για το όνειρό μου;
Για έντεκα πλανήτες, είδα στο όνειρό μου,
και τον ήλιο και τη σελήνη
όλοι γονατιστοί μπροστά μου.



MANA

Νοσταλγώ το ψωμί της μάνας μου
τον καφέ της μάνας μου
το άγγιγμά της
οι μνήμες της παιδικής μου ηλικίας μεγαλώνουν
μέρα με τη μέρα
πρέπει να αγαπώ τη ζωή μου
στην ώρα του θανάτου μου
πρέπει να αξίζω τα δάκρυα της μάνας μου.
Και εάν επιστρέψω μια μέρα
πάρε με ως πέπλο στα βλέφαρά σου
σκέπασε τα κόκαλά μου με τη χλόη που
ευλογήθηκε από τα βήματά σου
δέσε μας μαζί
με μια μπούκλα από τα μαλλιά σου
με μια κλωστή που κρεμάτε από το πίσω μέρος του
φορέματός σου
μπορεί να γίνω αθάνατος
να γίνω Θεός
εάν αγγίξω τα βάθη της καρδιάς σου.
Ας επιστρέψω και κάνε με ξύλα για τη φωτιά σου
σχοινί για να απλώνεις τα ρούχα στη στέγη του σπιτιού σου
χωρίς την ευλογία σου
είμαι πολύ αδύνατος να σταθώ.
Γέρασα
δώσε μου πίσω τους χάρτες των αστεριών
της παιδικής μου ηλικίας
έτσι ώστε εγώ
μαζί με τα χελιδόνια
να μπορούμε να ανιχνεύσουμε το μονοπάτι
πίσω στη φωλιά σου που περιμένει.

Παύλου Φουρνογεράκη, α) ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ, β) ΕΓΚΥΜΟΣΥΝΗ, γ) ΓΕΝΕΘΛΙΑ, δ) Τ' ΑΠΛΩΜΑ, ε) ΕΣΩΣΤΡΕΦΕΙΑ

Μεταμοσχεύσεις

Μοσχεύματα στο κορμί
Σαν επιβάτης στη διπλανή θέση λεωφορείου.
Αυτονομία και απόρριψη στο πλατύσκαλο,
Το συνταίριασμα στο τελευταίο σκαλί της πάχνης.
Το ύψος, ταξίδι στους μύστες του χρόνου
Ως τις πατημασιές των αστέρων,
Και τα πέδιλα δικά μας δώρα αγάπης.


Εγκυμοσύνη

Χαρμονή αιδοίου η προσμονή της εξόδου
Ζωηρές θηλές σαν πηγές οάσεων στην καύση του ήλιου.
Επιμηκύνσεις του χρόνου στο τεθλασμένο άπειρο
Κι η θεότης στη μορφή του παντός.
Γλυκά φτερουγίσματα στις αμνιακές καταδύσεις
Δροσίζουν την ύπαρξη στη στροφή της νιότης.
Δόξα κυτταρικών μιτώσεων στην αυγή των χρωματοσωμάτων
Ολοπλούμιστη νάναι η εμβρυική σκυτάλη
Κι εμείς θαυμαστές αγνότητας νηπιακής
Χαίρε!

Γενέθλια

Δεκαεννέα
Από χίλια εννιακόσια ογδόντα εννέα
Κεράκια, λάμψη
Δόξα ζωής.

Σκιρτήματα, δάκρυα
Πάνες, μπιμπερό
Ύπαρξη
Γαλήνη

Όνειρα, δίψα
Φόβοι
Πιρουέτα, σύνταξη
Κρίση


Έλξη, ζεύξη
Πτώση
Βάθρο, στέψη
Φως!

Ανάβαση, ύψος
Φτερά, τόξα
Στόχος
Χαμόγελο!

Τ΄ Άπλωμα

Μελωμένος Σταυρός σ' αλώνι υψηλών Κελσίου
Δροσιά τραγιάσκας στ' άπλωμα
Κι απόχρωση δίχρωμη σαν γυμνή σταφίδα στη μέθη του ήλιου
Αυγουστιάτικη μισέληνος κρύψε τ' άστρα στη σκιά των χυμών
Νηστίσιμο να ΄ναι τ΄ αμάρτημα της φύσης.

Εσωστρέφεια

Κλειδωμένες ψυχές σε προσωπικά Άθω
Από μανάδων προστατευτικό μένος,
Προαυλισμοί εκχυλίζουσας ευαισθησίας δίχως αντικλείδια.
Η ζωή διψά το χαμόγελο της λεωφόρου
Χάδια οι ρόδες στα κυβικά της αγάπης
Η λευτεριά στα δώρα του χρόνου
Και το περιτύλιγμα ανθισμένο γαρύφαλλο στη γλάστρα.

Από τα τρομπόνια στα σατέν σώβρακα

Γράφει ο Παύλος Φουρνογεράκης

Γλύκαναν οι αισθήσεις μας την Τρίτη το βράδυ στο μικρό θεατράκι της Δερματούσας. Σαν ευωδία από θυμαρίσιο μέλι, από τ΄ άνθη που πρόλαβαν οι μέλισσες εκεί στο χαμένο παράδεισο του Αγαλά πριν τα προλάβει η αφάνεια, έτσι κατέλαβε το είναι μας και την ψυχή μας με το μαγικό του χάδι γλυκύτατος ήχος τρομπονιών. Πήγαμε από περιέργεια, για να ακούσουμε κάτι διαφορετικό και πρωτότυπο και εκπλαγήκαμε από τη δεξιοτεχνία την ευαισθησία των Trombastic. Οι μουσικοί αυτοί εμφανίστηκαν στη Βαρσοβία από το 1987 και ειδικεύονται στην ερμηνεία της μουσικής από την Αναγέννηση και το Μπαρόκ με τρομπόνια Έπαιξαν με τρομπόνια άλτο, τενόρο, μπάσο, και κοντραμπάσο, όλα απομιμήσεις οργάνων εποχής. Ντυμένοι και οι μουσικοί με ρούχα εποχής μάς ταξίδεψαν σε τόπους και χρόνους μακρινούς σε αυγουστιάτικο φόντο. Τζιτζίκια σκαρφαλωμένα στα πεύκα συνόδευαν με το δικό τους κουιντέτο και ο Γκιώνης πρόσεχε να μη φαλτσάρει στα ρεφρέν. Συνταξιδιώτες μας οι αρχές του δήμου Αρκαδίων που χαίρονται το όμορφο δημιούργημά τους, το Υπαίθριο Δημοτικό Θέατρο Δερματούσας που παρέμενε ημιτελές από το 1996.
Πλημμυρισμένοι από τη γαλήνη της μουσικής αναζητήσαμε κυματιστές στροφές του δρόμου για να ταιριάξει με τη ζάλη της μουσικής μέθης. Τσιλιβής και Ακρωτήρι αγκάλιασαν το ρομαντισμό μας και μας πρόσφεραν στη ζωή της πολύβουης πόλης. Ο Γιάννης Πάριος τραγουδά στο Υπαίθριο Δημοτικό Θέατρο Ζακύνθου και η πόλη σείεται από τα ντεσιμπέλ. Καλλιτέχνης που μιλά στις καρδιές των ερωτευμένων, αυτών που βρίσκουν ανταπόκριση και των άλλων που ματαιοδοξούν ή προδίδονται Ένα θερμό μήνυμα-πρόσκληση στο κινητό τηλέφωνο έκαμψε τις αντιστάσεις και μας οδήγησε στις κερκίδες. Πατέρας και γιος Πάριος αγκαλιάζουν φωνές και σώματα στο πάλκο. Πρέπει και ο γιος να γίνει τραγουδιστής, να υπάρξει συνέχεια, είναι στρωμένη δουλειά το όνομα. Η σκυτάλη παραδίδεται σιγά-σιγά, ο πατέρας αντέχει και το δείχνει. Το κόσμος ενθουσιάζεται, τον πλήρωσε και σαράντα ευρώ! Εκείνος φορά τα λευκά του, πιάνει τις ψιλές νότες της πολυμελούς ορχήστρας. Ανάμεσα στα τραγούδια όμως δείχνει την έπαρσή του. Παραμιλά, αυτοεπαινείται, «καβαλάει το καλάμι του πετυχημένου», αποδοκιμάζει όσους τυχόν κουράστηκαν ή απογοητεύτηκαν ή δεν άντεξαν την ένταση και αποφασίζουν να φύγουν πριν το τέλος. Επιζητά τον έπαινο στην παρουσία των αρχών, δεν του αρκεί ο κ. Κάνδηλας, αυτός δεν μετρά, τον έχει ανάγκη, μπορεί να του δώσει κανένα τραγουδάκι. Οι αρχές πρέπει να είναι παρούσες αρέσει δεν αρέσει το είδος των τραγουδιών… Όλοι χαλί στα πόδια του πετυχημένου με τους χρυσούς και πλατινένιους ερωτικούς δίσκους. Οι καλλιτέχνες υπηρετούν την τέχνη και διδάσκουν ήθος…. Μήπως γι' αυτό μιλούσε για σατέν σώβρακα ο Χάρυ Κλην σε κάποια επιθεώρηση;

«Είναι καρφί για μένα αυτή η δημοφιλία». Συνέντευξη της Κικής Δημουλά στη LIFO

ΦΩΤΟ: ΣΠΥΡΟΣ ΣΤΑΒΕΡΗΣ

Η Κική Δημουλά απεχθάνεται τη συναναστροφή με την έπαρση. Έδωσε αυτή την «πραγματική» συνέντευξη στην Κατερίνα Ι. Ανέστη, με την παράκληση «άλλη φορά μη μου τοποθετείτε τέτοια γκαζάκια-ερωτήσεις, γιατί τινάζονται πίδακες αιματηρών υπαινιγμών».

Δεν υπάρχει καμία ανάγκη να διαβάζει ο κόσμος ποίηση. Διαφωνώ με αυτό που λένε «είναι ανάγκη». Για ποιο λόγο; Αν ξεκινάς να διαβάζεις ποίηση, τουλάχιστον μην το κάνεις λάθος. Είναι και αυτό μια κακή νοθεία… Είναι Ζίμενς.

Είχατε δηλώσει παλιά πως δεν θέλετε να σας αποκαλούν ποιήτρια γιατί σας ενοχλεί αυτό το «στραγάλι το ρ, μεταξύ του τ και του ι». Έχετε συμφιλιωθεί μαζί του; Το έχετε καταργήσει;

Αυτές είναι παλιές, τυχερές, παραχαϊδεμένες ενοχλήσεις... Τις εκτόπισε ένα απόλυτο θήτα, ογκόλιθος που ήρθε και σφήνωσε ανάμεσα σε όλα τα γράμματα, ανάμεσα σε όλες τις λέξεις και τραυματίζει επώδυνα την άρθρωση της ψυχραιμίας.

Πώς μεταφράζεται αυτό το θήτα;

Είναι ο θάνατος. Θα ήταν πραγματικά μια πολυτελής εκκεντρικότητα να ξαναέδινα αυτή την απάντηση ή να έλεγα ότι με ενοχλεί η λέξη «ποιήτρια», αν και πραγματικά παραμένει ενοχλητικό να το βλέπω γραμμένο στους φακέλους που μου στέλνουν. Διότι σε ποιόν γνωστοποιεί ο αποστολέας ότι είμαι ποιήτρια; Σε μένα; Στον ταχυδρόμο; Είναι μεγάλη μου απορία αυτή. Το «ποιήτρια» είναι τόσο ανύπαρκτος τίτλος, δεν είναι καταχωρημένος πουθενά.

Το θ είναι ένα παραμορφωτικό φίλτρο;

Ναι, παραμορφώνει λίγο. Από την άλλη λίγο ελευθερώνει, λίγο ενθαρρύνει να λέει κανείς πράγματα χωρίς να πολυντρέπεται. Βέβαια δεν τολμάει να κάνει πράγματα χωρίς να ντρέπεται, διότι δεν του το επιτρέπει ούτε το σώμα ούτε η ανταπόκριση απέναντι. Επιθυμίες βέβαια γεννιούνται, ούτε συζήτηση. Το σώμα από μέσα έχει μια μηχανή που είναι ζωντανή και που δεν θέλει να πεθάνει. Αυτό είναι βέβαιο, το σώμα δεν θέλει να πεθάνει. Ας μη μιλήσουμε για την ψυχή. Εγώ το σώμα γνωρίζω. Και νομίζω αυτό έχει γράψει και τα ποιήματα, αυτό προδίδει, αυτό έχει κάνει τους φόνους, αυτό αφοσιώνεται. Αυτό. Όλα τα κάνει το σώμα. Με λίγη βοήθεια αυτού που λέγεται νους... Ξέρετε, έχω βρει κάτι που με ενθουσιάζει και θα το λέω παντού και πάντα. Μπορώ να πω ό,τι θέλω, όσο τολμηρό ή αποτυχημένο και αν είναι. Πάντα όμως θα λέω στο τέλος «δεν πειράζει, μισή ντροπή δική μου, μισή του θανάτου». Αυτή είναι η απαλλαγή και η αθώωσή μου.

«Ο Ποιητής δεν φοβάται το θάνατο. Η ποίηση είναι υπερφυσική, ο θάνατος είναι φυσικός», έλεγε ο Γιώργος Χειμωνάς. Εσείς κυρία Δημουλά τι φοβάστε;

Υποπτεύομαι ότι αναπτύσσει κανείς, όχι συχνά, μια έκτακτη γενναιότητα, προκειμένου να επισπεύσει κάτι που πολύ φοβάται, ίσως για να απαλλαγεί το ταχύτερο δυνατόν απ' αυτόν το φόβο. Το ανυπόφορο. Όπως είναι ο φόβος του θανάτου, που λέγαμε και νωρίτερα. Αφήστε. Θα το συζητήσω αυτό κάποτε, κατά μόνας με τον Γιώργο Χειμωνά. Άλλωστε υπάρχει από τη μεριά μου ένα ανεξόφλητο χρέος απέναντί του. Με ρωτάτε τι φοβάμαι εγώ. Μα τι άλλο; Ότι θα χάσω ένα γνώριμο, ένα συνεχώς ψευδόμενο και πολυαγαπηθέν. Τίποτα για χάρη ενός άλλου, άγνωστου και ειλικρινέστατου - φευ-. Τίποτα.

Ποιο είναι το χρέος σας προς τον Χειμωνά;

Δεν είχα καμία επαφή μαζί του. Ένα βράδυ βρισκόμουν σε ένα θέατρο. Καθόμουν, λίγο πριν αρχίσει η παράσταση, και ακούω από πίσω μια φωνή που μου λέει «σας έχω πει ποτέ πόσο σας εκτιμώ;». Γυρίζω και βλέπω τον Χειμωνά. Τρελάθηκα από τη χαρά μου. Τον ευχαρίστησα ψελλίζοντας. Το θυμάμαι αυτό πάντα. Και όταν βρισκόμουν σε κλονισμό από το μαστίγιο της δημοφιλίας, έλεγα ναι, αλλά ο Χειμωνάς τότε μου είχε πει αυτό... Αυτή ήταν η επαφή μας. Πρέπει να σας πω ότι πάντα ένας καλός λόγος με κάνει και ντρέπομαι.

Το μαστίγιο της δημοφιλίας; Γιατί σας ενοχλεί το γεγονός ότι είστε δημοφιλής;

Η δημοφιλία είναι λίγο αταίριαστος χαρακτηρισμός για τον ποιητή. Δεν είναι; Μια πολύ καλή τραγουδίστρια είναι δημοφιλής. Ένας πολύ καλός κωμικός είναι δημοφιλής. Για τον Ελύτη δεν είπαμε ποτέ ότι είναι ο δημοφιλής ποιητής, αν και είχε ευρύ κοινό και τεράστια αναγνώριση. Αλλά αυτή τη ρετσινιά του δημοφιλούς τη γλίτωσε. Όσο και αν είναι συγκινητικό να είναι κανείς δημοφιλής, δεν μπορώ να μην αναρωτιέμαι τι συμβαίνει με τον κόσμο που με αγαπάει ή που πλανάται πως με αγαπάει.

Όπως και αν είναι, μια εσωτερική ανάγκη του τον οδηγεί.

Ναι, μόνο που δεν ξέρω πόσο ορθόδοξο είναι το αποτέλεσμα. Ο ποιητής υποτίθεται ότι παρηγορεί τέρποντας μυστηριωδώς, έστω και μέσω της ζοφερότητας, και όχι χαϊδεύοντας. Παρηγορεί, κατεβάζοντάς σε ακόμη και σε μια κόλαση που τρέμεις, πείθοντάς σε όμως ότι τα θέμελιά της έχουν χτιστεί πάνω σε μιαν αόρατη πράσινη δρόσο πράσινης υποψίας η οποία αμυδρά δείχνει να είναι ίσως μακρινή απόγονος κάποιας ελπίδας... Ρώτησα πολλούς: Ωραία, διαβάσατε εμένα. Πήγατε μετά να βρείτε σε ένα βιβλιοπωλείο ποιος άλλος είναι που μπορεί επίσης να σας βοηθήσει, όπως λέτε ότι σας βοήθησα εγώ; Βεβαίως είναι πολύ σημαντικό να αγαπήσουν τα ποιήματά μου, αλλά μόνο αν επιδράσει αυτό. Αν οδηγήσει τον αναγνώστη παραπέρα. Δεν είμαι εγώ η ποίηση. Η ποίηση είναι όλοι, και οι κακοί και οι μέτριοι ποιητές. Δεν είμαι ιερεύς και άνθρωπος που ανακουφίζει τις πληγές. Εγώ δεν έχω καν ανακουφίσει τις δικές μου πληγές. Είναι για μένα ένα καρφί αυτή η δημοφιλία. Φυσικά με συγκινούν οι άνθρωποι και σκέφτομαι πόσο βασανισμένοι είναι, πόσο προβληματισμένοι και πόσο χωρίς επικοινωνία για να αρπάζονται από ένα βιβλίο.

Μπορεί η ανάγνωση να βοηθά στη θεραπεία...

Δεν υπάρχει καμία να ανάγκη να διαβάζει ο κόσμος ποίηση ή λογοτεχνία. Διαφωνώ με αυτό που λένε «είναι ανάγκη». Για ποιο λόγο; Ο κόσμος έχει βάσανα που δεν του τα λύνει κανένα ποίημα, παρά μόνο η ίδια η λύση των προβλημάτων του. Ας αφήσουμε πια την καλλιέργεια της ψυχής. Αν ξεκινάς να διαβάζεις ποίηση, τουλάχιστον μην το κάνεις λάθος. Είναι και αυτό μια κακή νοθεία... Είναι Ζίμενς (γελάμε).

Πόσο επικίνδυνη μπορεί να είναι η ποίηση για τον ποιητή;

Επειδή η ποίηση δεν έχει συγκεκριμένα και σταθερά χαρακτηριστικά πλαστογραφείται εύκολα, χωρίς να είναι συνειδητός πλαστογράφος ο ποιητής. Ούτε που το υποπτεύεται. Αυτό που γράφει τον ξεγελάει ότι είναι ποίηση. Βλέπετε η δολίως θολή μορφή της αφήνει ανοιχτά περιθώρια να τη διεκδικήσουν πολλές ομοιότητες. Eίναι ένας μεγάλος κίνδυνος αυτός. Ένας άλλος, όχι ασυνήθιστος, είναι το ευοίωνο ξεκίνημα ενός ποιητή να χάσει καθ' οδόν τον καλό άνεμό του. Για χίλιους άγνωστους λόγους, για χίλιους αντίξοους παράγοντες. Ένας ίσως απ' αυτούς να είναι ότι πολύ βιαστικά προεξοφλήθηκε ο ταχύς καλπασμός του προς την ωριμότητα. Κι εδώ είναι που χρειάζεται του ίδιου του ποιητή η μέχρι βασανισμού αμφιβολία για ό,τι πράττει, αφού κι αυτός το ξέρει ότι συχνά, εδώ μεν αστράφτει και μπουμπουνίζει, όμως αλλού, πολύ μακριά, βρέχει - ωφέλιμα. Τέλος, φυσικός κίνδυνος που ναι μεν σε αφανίζει αλλά τουλάχιστον δεν σε γελοιοποιεί είναι κάποια στιγμή να βάζεις το δάχτυλό σου στη βρύση και τίποτα, ούτε απόπιμα σταγόνας να μην κατεβαίνει πια.

Τι λάφυρα έχετε πάρει από την ποίηση αλλά και πόσο σας έχει κουρσέψει;

Λάφυρα; Ένα σωρό ασπίδες - ήττες και πολλά ξίφη που τους έχει μείνει μόνο η λαβή, με ευκρινή τα αποτυπώματα της σκαλιστής οπισθοχώρησης. Φαίνεται ότι άνοιγα κάθε τόσο έναν πόλεμο εναντίον των αδυναμιών μου. Αλλά όχι για να τις υπερνικήσω. Όχι. Ήταν πιο πολύ ένας πόλεμος γνωριμίας μαζί τους. Και συμφιλιώσεως. Έλεγα: Ο κατασκευαστής μου -όποιος και αν είναι-, για να με πλάσει έτσι, ή ήθελε να κάνει ένα ρουσφέτι, να πουλήσει εξυπηρέτηση στο κυβερνών μας λάθος, ή με έπλασε όταν ακόμα ήταν πρωτοετής στο χάος. Τώρα, κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου μεταξύ της κατανοήσεως και του ακατανόητου, μόλις έπεφτε νεκρός δίπλα μου από αδέσποτη σφαίρα κάποιος σκιώδης συμπολεμιστής μου, η πρώτη μου δουλειά ήταν να ψάξω τις τσέπες του και αν έβρισκα κανένα μισοτελειωμένο ποίημα ή τίποτα άραφτους στίχους, έ, τα κούρσευα. Κι έτσι έγραψα αυτά τα, ένας Θεός ξέρει, πόσο δικά μου ποιήματα είναι, εξ ολοκλήρου. Πόσο εξ ολοκλήρου δικός του ποιητής είναι ο κάθε ποιητής; Σκέψεις αυτές που μας κουρσεύουν...

Πιστεύετε στο πεπρωμένο;

Ναι πιστεύω στο πεπρωμένο, το οποίο βέβαια ως ένα βαθμό το καθορίζει ο χαρακτήρας. Από τότε που θυμάμαι τη ζωή μου, όσες προσπάθειες και αν έκανα να ξεφύγω από αυτό που διαγραφόταν, ακόμη και αν λόξεψα για μια στιγμή, ξαναβρέθηκα αυτόματα σχεδόν στον ίδιο δρόμο Και ως σήμερα συμβαίνει αυτό. Είναι εντυπωσιακό και αν αυτό λέγεται αδυναμία χαρακτήρος δεν ξέρω, αλλά η αδυναμία χαρακτήρος είναι επίσης ένα πεπρωμένο. Αλλά νομίζω ότι είναι και πιο μακριά γραμμένο αυτό το πεπρωμένο, όχι μόνο μέσα μας.

Πότε την κάνατε αυτήν τη διαπίστωση, σε ποια στιγμή της ζωής σας;

Την κάνω κάθε μέρα... Κοιτάξτε: το πατρικό μου σπίτι είναι στην οδό Πυθίας. Ονειρευόμουνα πάντα πότε θα απομακρυνθώ απ' τους γονείς μου, πότε θα φύγω από την οδό Πυθίας. Ο Άθως Δημουλάς βρέθηκε να ζει ένα τετράγωνο πιο κάτω από μένα. Οδός Πυθίας. Παντρεύτηκα, ζούσα στο σπίτι του Δημουλά, κοντά στους γονείς μου αλλά και στη μητέρα του Άθω. Δεν ξέφυγα από έναν κλοιό που με ενοχλούσε. Έζησα σε αυτό το σπίτι που δεν ήθελα να ζω και που έκανα προσπάθειες να φύγω και δεν τις πέτυχα. Και τώρα θα σας δώσω ένα παράδειγμα του ξεστρατήματος από το πεπρωμένο: Αφού πέρασαν τριάντα χρόνια στη οδό Πυθίας με τον Άθω Δημουλά, κάποια στιγμή κατέστη δυνατόν και να πειστώ και να τον πείσω να αλλάξουμε σπίτι. Και αγοράζω ένα σπίτι στην Αγία Παρασκευή. Δεν τον ήθελε εκείνος, εγώ μανιακή. Το φτιάχνω, κουβαλάμε κούτες με βιβλία, εγκαθίσταμαι και σε έξι μήνες φεύγω και ξαναγυρίζω στην οδό Πυθίας από την οποία πάντα ήθελα να φύγω.

Δική σας επιλογή ήταν η επιστροφή;

Δική μου. Του είπα δεν αντέχω. Έζησα εκεί τα υπόλοιπα χρόνια, ώσπου εκείνος έπαψε να ζει. Έμεινα για λίγα χρόνια εκεί και η κόρη μου πάνω από εμένα, μετά η κόρη μου έφυγε και μου είπε, «Τώρα θα φύγεις από αυτό το σπίτι και θα πας εκεί που έμενα εγώ, ακριβώς δίπλα». Ενέδωσα. Μεταφέρθηκα μόλις τρία σπίτια πιο εκεί και αυτό μου ενέπνευσε τον τίτλο Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως... Αυτό βέβαια είναι ένα χονδροειδές παράδειγμα.

Η ιδέα του πεπρωμένου μπορεί να προκαλέσει αδράνεια;

Βεβαίως υποβάλλει το άτομο σε παραιτήσεις. Σκέφτηκα ότι είναι πολύ επικίνδυνο να βγαίνουν τέτοια συμπεράσματα, τα οποία όμως διευκολύνουν το χτισμένο χαρακτήρα. Δηλαδή είτε τα βγάλω τα συμπεράσματα είτε όχι, ο χαρακτήρ μου έχει χαράξει το δρόμο του. Είναι πολύ αργά. Τουλάχιστον τώρα. Αν υπήρχε στη νεότητά μου κάποιος σύμβουλος που θα μπορούσε να με εκτρέψει... Αλλά δεν το πιστεύω, νομίζω ότι το κύτταρο είναι πάρα πολύ πείσμον.

Πιστεύετε στους συμβούλους;

Έχουμε έναν εξαίρετο σύμβουλο, σταθερό. Την πείρα μας. Εμένα ποτέ δεν με συμβούλεψε η πείρα μου. Ποτέ. Την απέκτησα, αλλά είναι σαν τα ευρήματα του μουσείου, πίσω από τη βιτρίνα. Τη βλέπεις, ξέρεις τι θα συμβεί, αλλά δεν το αποφεύγεις. Και στο κάτω κάτω της γραφής, το ζητούμενο είναι να γεύεσαι τα πράγματα, έτσι δεν είναι; Και να αποτυγχάνεις. Η πείρα πάει να σε προφυλάξει από αποτυχίες, δεν σε προφυλάσσει από επιτυχίες. Πώς να γίνει; Να ζήσει κανείς τόσο προσεκτικά ίνα τι; Να πεθάνει επιτυχημένος; Είναι φοβερό να πεθαίνεις επιτυχημένος (γελάει).

Είστε ακριβοθώρητη. Αν και οι πωλήσεις σας είναι σχεδόν εκκωφαντικές -διαβάζεστε πολύ και από πολλούς- η μορφή σας είναι σχεδόν ασκητική.

Ασκητισμός μπροστά σε τόσες ημίγυμνες, αποκαλυπτικές συνεντεύξεις; Ξέρετε πόσο αυτές αναστάτωσαν το καθεστώς του βαθύτερού μου ήθους; Ότι ξεσηκώθηκαν και τα πλέον καλογερίστικα μυστικά μου και ζητούν ίση μεταχείρηση, εγκοσμιότητα; Δίκιο έχουν βέβαια. Είναι ακίνητη, άδεια η ζωή τους κλεισμένη μέσα στον ασφυκτικό εσωτερικό μας κόσμο, όπως λέγεται. Θέλουν κι αυτά να αυτοβιογραφηθούν. Ισως κάτι που δεν ομολογείται είναι σαν να μην έζησε ποτέ. Αλήθεια, με θεωρείτε ακριβοθώρητης; Μα εδώ άλλαξα σχεδόν στυλ, σταδιοδρομία: Έγινα από δύσληπτη κάποτε, τώρα ολοφάνερη... Κι αυτό είναι κάτι, όπως φαίνεται, τα απορρίπτει η αποτίμηση, η υστεροφημία. Σου λέει: Εσύ παιδί μου δεν κάνεις για εδώ, είσαι δημοφιλής... Σας παρακαλώ άλλη φορά να μη μου τοποθετείτε τέτοια γκαζάκια, εκρηκτικές ερωτήσεις, γιατί τινάζονται πίδακες αιματηρών υπαινιγμών.

Τι υπαινιγμούς; Νιώθετε πως κάποιοι ξεπερνάνε τα όρια μαζί σας;

Έχει συμβεί και αυτό. Έγινε με μια συνομιλία μου που εμφανίστηκε πρόσφατα ως συνέντευξη σε έντυπο. Το πώς βρέθηκα και βρίσκομαι μπλεγμένη και πώς δεν αποφεύγω να εμπλακώ ενώ βλέπω τον κίνδυνο... Είναι αυτό που σας έλεγα πριν, ότι κάτι με σπρώχνει να πηγαίνω στα αγκάθια. Και δεν είναι καθόλου εύκολο μόλις δω τα δύσκολα να το βάλω στα πόδια.

Ποιος είναι ο εχθρός του ποιητή σήμερα;

Ο εχθρός του ποιητή; Όποιος ήταν πάντα για κάθε άνθρωπο: η άγνωστη αυριανή μέρα. Και η πυκνή συναναστροφή του με την ειδωλολάτρισσα έπαρση.

Τι ακουμπάει σήμερα στον αντίποδα της βαρβαρότητας;

Το άμαχο ένστικτο. Από την άλλη βέβαια: «Και τώρα, τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους».

Πιστεύετε ότι δίνετε άλλοθι σε κάποιους; Όχι εσείς, η ποίησή σας...

Τι εννοείτε; Μήπως ότι αθωώνω κάποιους με το να ισχυρίζονται ότι την τάδε ώρα διάβαζαν ποιήματά μου, ενώ στην πραγματικότητα σκότωναν την ώρα τους;

Ο Ουελμπέκ έλεγε πως δεν της αξίζει της εποχής μας η ποίηση. Ευφυολόγημα ή βρίσκετε αλήθειες πίσω από αυτή την άποψη;

Θα αναρωτηθώ αν οι προηγούμενες εποχές ήταν στο σύνολό τους τόσο αγγελικά πλασμένες που να τους «άξιζε» η ποίηση. Κι αν ήταν, πόσο χρειάζεται άραγε η ποίηση τους αγγέλους; Όσο η ευτυχία στην ευτυχία και ο πλούτος στον πλούτο; Πιο σωστά, στη φτώχια δεν αξίζει ένα πλούσιο όνειρο; Αν λοιπόν η ποίηση, εκτός από μια παρήγορα περίπλοκη μορφή απόγνωσης που πιστεύω ότι είναι, παράλληλα είναι και μια ωφέλιμη μεταδόσιμη αξία, τότε, πολύ περισσότερο αξίζει να αφιερώνεται σε μια εποχή σαν τη δική μας, αν αυτή διέπεται μόνο από πληκτικούς πλήττοντες και εξαντλημένους δαίμονες. Κι αυτά βέβαια ισχύουν, αν δεν παρανόησα τον απόλυτο, αυστηρό Ουελμπέκ.

Υπάρχει κάποιο κείμενο, μια φράση, ένα υπονοούμενο που επέδρασε καταλυτικά στη γραφή σας;

Δεν ξέρω. Ίσως κάτι που δεν ειπώθηκε ή κάτι που ειπώθηκε χωρίς να είμαι βεβαία ότι ήταν αφιερωμένο σε μένα ή ακόμα κάτι που πράγμα ξεκαθάρισε για μένα ειπώθηκε, «μα ωραία που φύσηξεν ο μπάτης και σβήστηκε η γραφή». Τι νομίζετε; Με κάτι τέτοια ωραία περαστικά, διερχόμενα φυσηματάκια γράφεται και σβήστηκε... η ζωή.

Επαληθεύεται η ποίηση;

Επαληθεύεται ποτέ το διαφορετικό από ένα επόμενο διαφορετικό; Ευτυχώς όχι. Αν αυτό συνέβαινε, η ουτοπία θα πέθαινε από μαρασμό.

Από πού επιστρατεύεται «εισόδημα πικρίας»;

Από την προθυμία με την οποία φιλοξενώ ό,τι παλιό και καινούργιο περνάει με αργό βήμα έξω από τα ποιήματά μου. Από το λάθος μου να προεξοφλώ ό,τι είναι άστεγο. Μια εξαιρετικά συμφεροντολόγος στο βάθος καλοσύνη μου, πονοψυχιά τάχατες.

Θα ήταν τολμηρό να ρωτήσω αν αυτή την εποχή γράφετε; Ετοιμάζετε μια νέα έκδοση;

Μακάρι αυτό το τολμηρό ερώτημά σας να επενεργήσει ως διεγερτική συγκίνηση στη σιωπηλή βρύση και το στόμιο ν' αρχίσει να στάζει...

"Ενός λεπτού σιγή", με πρωταγωνιστή τον Ντίνο Χριστιανόπουλο

Huub Oosterhuis, ΚΑΘΩΣ ΟΝΕΙΡΕΥΟΜΑΙ (Μετάφραση από τα Ολλανδικά: Μαρίνα Ιωσήφ)

[Συνέντευξη από το Περιοδικό Plus Magazine 12 - 2003, σ. 14-19]

Σαν ήμουνα παιδί, ήμουνα συχνά άρρωστος και μόνος. Το πιο δυνατό στον άνθρωπο είναι η ψυχή, η κλίση. Η εσωτερική δύναμη είναι η κλίση, στην ζωή του Χιούμπ Οουστερχάους. Ακόμα κι ο πρίγκιπας Κλάους, μπόρεσε να στηριχτεί σ’ αυτήν τις τελευταίες του ώρες.

Παλαιότερα ήμουνα συχνά άρρωστος. Θυμάμαι καλά, πως ήμουνα πέντε χρονών και είχα οστρακιά. Έπρεπε να είμαι ξαπλωμένος και μόνος έξι εβδομάδες σ’ ένα δωμάτιο. Στην μητέρα μου επιτρεπόταν τέσσερις φορές τη μέρα να μ’ επισκέπτεται. Σχεδόν, δεν περνούσε ο καιρός. Ήμουνα ένα παιδί που αγαπούσε την μελωδία κι έτσι τραγουδούσα λίγο και μπορούσα λίγο να διαβάζω, και κατά τα άλλα περίμενα ολόκληρα μεσημέρια. Μετά, ξαφνικά σκοτείνιασε, μια ελπίδα φανερωνόταν στην ατμόσφαιρα και ονειρευόμουνα ξαπλωμένος. Εγώ και η οικογένειά μου, κάναμε βόλτες με το ποδήλατο, κατά μήκος του ποταμού Άμστελ, όπου υπήρχαν πανέμορφα αγροτικά σπιτάκια με φανταστικούς κήπους. Έβαζα με το μυαλό μου ότι υπήρχε ένας διάδρομος από το σπίτι μας, ως ένα πανέμορφο κήπο. Είχα προσβληθεί από ένα μικρόβιο και δεν έπρεπε να με αγγίξουν, αλλά όλοι οι άνθρωποι σ’ εκείνον τον κήπο, θα με άγγιζαν. Θα ερχόταν όποιος μου άρεσε, θα ερχόταν ακόμα και ο μανάβης, με το κάρο του.
Η οστρακιά αρχίζει ορμητικά και ο πατέρας μου είχε τοποθετήσει ένα κουδουνάκι στην κρεβατοκάμαρά μου, για την περίπτωση που είχα πολλή ανάγκη την μητέρα μου. Τα πρώτα βράδια, θα είχα χτυπήσει γύρω στις τέσσερις φορές. «Μην παρακουδουνίζεις», έλεγε η μητέρα μου, «γιατί αν το κάνεις, δεν θα μπορώ να σε περιποιούμαι μέσα στη μέρα τόσο καλά». Κι έτσι, ξεκόλλησα το κουδουνάκι απ’ τον τοίχο. Ο πατέρας μου το ξανάφτιαξε, αλλά εγώ δεν το χτύπησα ποτέ ξανά. Ένοιωθα εγκαταλελειμμένος. Είναι φορές που από πολύ μικρή ηλικία, μαθαίνει κανείς πράγματα, που θα ήταν καλύτερα, να μην τα γνωρίζει. Υπήρξαν στιγμές στη ζωή μου, που σκέφτηκα «Το να είσαι μόνος, παραείναι εύκολο…».
Όταν τα παιδιά μου έφτασαν σ’ αυτήν την ηλικία, θέλανε να τα κρατάμε όλη μέρα αγκαλιά όταν αρρώσταιναν. Ο Τσιερτ δεν έφευγε από κοντά μου. Κάτι τέτοιες μέρες, έπρεπε να κάνω ακόμα και τα ψώνια. Έβλεπα τη μυτούλα του Τσιερτ κολλημένη στο παράθυρο και τότε ξαφνικά μου ήρθε ξανά στο νου μου εκείνο το κουδουνάκι. Την επόμενη μέρα μίλησα με την μητέρα μου. Μου είπε: «Ήσουνα τόσο δυνατό».
Σαν παιδί ήμουνα πολύ προσκολλημένος στον πατέρα μου. Τον χειμώνα του πολέμου, πηγαίναμε κάθε πρωί μαζί στην εκκλησία. Με το χέρι μου στην τσέπη του. Πριν να πέσω να κοιμηθώ, με σταύρωνε στο μέτωπο. Αυτό το έκανε, μέχρι το βράδυ που χειροτονήθηκα ιερέας. Μου είπε τότε: «Από ΄δω και μπρος, θα με σταυρώνεις εσύ». Και αυτό έκανε κάθε φορά που βλεπόμασταν. Το 1966 απεβίωσε. Κι εγώ έβαλα στο φέρετρό του έναν σταυρό στο μέτωπό του.
Μετά το θάνατό του, βρήκα όλα τα γράμματα που του είχα γράψει μετά τα δεκαοχτώ μου, που εισήλθα στο τάγμα των Ιησουϊτών. Συναντιόμασταν μόνο δυο φορές το χρόνο, σε μια Αίθουσα, γι’ αυτό αλληλογραφούσαμε. Πάντα με ρώταγε: «Ποια βιβλία πρέπει να διαβάσω»; Στα δε βιβλία του έβρισκα σχόλια, όπως «Να ρωτήσω τον Χιούμπ, σελίδα τριάντα οχτώ». Όταν το 1965 χειροτονήθηκα ιερέας της Εκκλησίας των Φοιτητών, καθόταν πάντα εκεί. Τον έψαχνα με τα μάτια μου και μετά κοιταζόμασταν στα μάτια.
Ήμουνα έξι χρονών, όταν ξέσπασε ο πόλεμος. Ο πατέρας μου έκανε τη θητεία του, δεν ξέραμε τι είχε απογίνει. Η μητέρα μου τότε είχε τέσσερα παιδιά, Αργότερα, κατά τη διάρκεια του πολέμου ήρθε και άλλη καταστροφή για την οικογένεια. Τρία παιδιά πέθαναν πάνω στη γέννα τους. Οι γονείς μου είχαν ασύμβατο ρέζους. Τα παιδιά είχαν αναιμία, πήραν αίμα απ’ τον πατέρα μου και μετά πέθαναν. Είδα τον πατέρα μου να κλαίει.
Μετά ήρθε η απελευθέρωση. Πακέτα τρόφιμα, έπεφταν απ’ τον ουρανό σαν να τα έστελνε κατ’ ευθείαν ο Κύριός μας, ο Αγαπητός. Χωρίς να το καταλάβω βρέθηκα στο Χάρλεμ, ανεβασμένος πάνω σ’ ένα καναδέζικο τανκ. Τέτοιο παιδί, εξαιρετικά παθιασμένος, μπορούσα να παρασυρθώ από κάτι: Οι γονείς μου έπρεπε να με ψάχνουν ταχτικά, ενώ εγώ βρισκόμουνα σε άλλη γειτονιά ή στην ταράτσα.
Στα δεκατέσσερά μου χρόνια, καθώς χτένιζα τα μαλλιά μου, έσπασα το λαιμό μου: Οι κλειδώσεις είχανε μολυνθεί απ’ την οστρακιά και τον υποσιτισμό του πολέμου. Τα πόδια μου είχαν παραλύσει και είχα προετοιμαστεί, πως δεν θα μπορούσα να ξαναπερπατήσω. Αντίθετα, ανάρρωσα. Θυμάμαι, ότι μετά απ’ αυτό πήγαμε διακοπές στο Βέικ αν Ζεει και ότι είχα έντονη την ανάγκη, να είμαι μόνος μου. Περπατούσα πολύ στην αμμουδιά. Ήμουνα χαρούμενος που ανάρρωσα, αλλά παράλληλα μου ήταν και λίγο ασυνήθιστο.
Το ότι ήθελα να γίνω και λίγο ιερέας, είχε ίσως να κάνει μ’ αυτό. Είχα σωθεί. Πίστευα πως κάτι έπρεπε να δώσω πίσω. Το χειρότερο που θα συνέβαινε, αν γινόμουνα ιερέας, ήταν ότι δεν θα αποκτούσα ποτέ παιδιά. Γι’ αυτό και το έβρισκα δύσκολο να διαλέξω, γιατί σκεφτόμουνα τα παιδιά που χάθηκαν στην οικογένειά μας. Το 1967 αποφάσισα ν’ απαρνηθώ την υποχρεωτική αγαμία του ιερέα, γιατί διαπίστωσα πως δεν ήταν αυτή η ζωή που ήθελα να ζήσω. Ήθελα μια συνηθισμένη ζωή. Είχα αποφασίσει νωρίτερα πως ήθελα μια οικογένεια και όχι έναν σύντροφο. Είμαι εξαιρετικά ευτυχισμένος με το γεγονός πως έχω δικά μου παιδιά, παρ’ όλο που ο γάμος μου δεν πήγε καλά. Έχουν σφραγίσει τη ζωή μου, το ότι μπορείς να τα φροντίζεις, το ότι αυτό πέτυχε, το ότι σ’ έχουν ανάγκη, σ’ αγαπάνε, το ότι θα υπάρχουν πάντα.

Τώρα αναγνωρίζω τον εαυτό μου στο παθιασμένο παιδί του τότε. Το ότι αφήνεις να παρασυρθείς από κάτι. Όταν τις Κυριακές πρέπει να κάνω το κήρυγμα, ή όταν πρέπει κάποιον να θάψω, επωφελούμαι απ’ αυτήν την κλίση. Τότε αφήνω τα πράγματα όπως είναι και συνεχίζω μέχρις ότου γίνονται καλά. Τα παιδιά μου έχουν κι αυτά κλίση, στη Μουσική: Τρέιντγε και Τσιερτ. Τους φώναξα κάποτε: «Ριχτείτε σ’ αυτό». Από πολύ νωρίς κατάλαβα ότι έπρεπε να τους αφήσω να πάρουν τον δρόμο τους με την ερημιά που είχαν μέσα τους. Κάποτε έγραψα ένα ποίημα για τον Τσιέρτ:

Θα μπορούσα επίσης
Χωρίς εσένα
Να ζήσω ευτυχισμένος
Αλλά όχι τώρα πια.

Έχω μια σύντροφο. Δεν μιλάω εύκολα για την αγάπη. Αυτό που έχω να πω, το λέω καλύτερα μ’ ένα ποίημα. Το ν’ αγαπάς, το βρίσκω πολύ ανήσυχο. Έχει να κάνει με τα χρόνια μου της Αγαμίας. Η φιλία είναι πιο ήρεμη. Όλα υπάρχουν στη ζωή, τα ορμητικά, οι απογοητεύσεις.
Είμαι ένας φανατικός ουτοπιστής. Τι άλλο μας απομένει; Πολλά όνειρα έχουν πραγματοποιηθεί. Θέλαμε να πετάξουμε: Τώρα, πετάμε. Πιστεύω πως το απίθανο είναι πιθανό. Πιστεύω πως η Ειρήνη είναι πιθανή, πρέπει να το πιστεύουμε. Δεν είμαι καθόλου απαισιόδοξος, αλλά έχω μάθει καλά να ζυγίζω καταστάσεις που δεν θάχουν καλή εξέλιξη. Η φαντασία μου κεντρίζεται εύκολα. Τώρα σχεδιάζω ένα βιβλίο για Αγγέλους που να εικονογραφηθεί από έναν εικαστικό καλλιτέχνη. Αυτή η επινόηση διαρκεί όλη την ημέρα. Έτσι, έχω έναν Άγγελο στο σπίτι, που κλέβει τα ρολόγια μου. Αυτό μου συμβαίνει όταν οδηγώ ή πριν πέσω να κοιμηθώ, κάνω τέτοια σχέδια. Όταν ήμουνα παιδί, είχα τη μεγαλύτερη δυσκολία να διαχωρίζω την αλήθεια απ’ το παραμύθι. Είναι επίσης πολύ δύσκολο, να ζεις με την Αλήθεια. Γι’ αυτό ψάχνεις την κατάλληλη χρεία για να την πεις και διαρρυθμίζεις τη φαντασία σου.
Έχω περάσει από πολύ δύσκολες καταστάσεις. Ευτυχώς αυτό δε σήμανε για μένα ότι βυθίστηκα στο μίσος. Υπήρξαν χρόνια που δεν ήξερα πώς θα τέλειωναν. Το ότι τα πράγματα έγιναν καλά, είναι η ευτυχία μου. Είμαι ανήσυχα ευτυχής. Πάντα υπάρχει κάτι, αλλά είμαι ευτυχής.

Στο μέλλον: Σε λίγο ελπίζω να γίνω νεότερος απ’ ό,τι τώρα. Ίσως τότε, να έχω λιγότερες έγνοιες και ν’ αποκτήσω μια δεύτερη αθωότητα.
Έχω στο σώμα μου μερικά πράγματα για τα οποία γνωρίζω, πως δεν προοδεύουν: Αρχίζω να κουφαίνομαι κι όταν λειτουργώ κουράζομαι, εξαντλούμαι πολύ περισσότερο απ’ ό,τι πέντε χρόνια πριν. Το να γίνεις 70 είναι πολύ κουραστική υπόθεση. Οι σκέψεις ότι αρχίζει η τελευταία περίοδος. Χάνεις πολλούς ανθρώπους.
Δεν μπορώ να ξεκαθαρίσω το πού βρίσκεται η δουλειά μου. Καμιά φορά σκέφτομαι: «Βρίσκομαι στην μέση», άλλες πάλι φορές σκέφτομαι: «Αυτό, το έχω ήδη εκεί, μόνο πρέπει να του δώσω μια πιο καθαρή φόρμα». Με ξαφνιάζει, καθώς τραγουδάω ένα τραγούδι μου, κι αμέσως νοιώθω: υπήρχε ακόμα ένας στίχος που έγραψα το 1974. Τότε δεν ήμουνα ικανοποιημένος με το στίχο αλλά παρ’ όλα αυτά, ο στίχος αυτός ήταν καλύτερος. Συχνά βάζω στόχο να τελειώσω με όλα τα επόμενα 5 χρόνια και έτσι, όταν φτάσω στα 75, να ξανακοιτάξω απ’ την αρχή τι θα προκύψει. Ίσως τότε να γράψω παιδικά βιβλία ή τελείως διαφορετικά ποιήματα.
Το να είναι κανείς αμέριμνος, το συσχετίζω περισσότερο με τη φύση. Πριν πολλά χρόνια ανακάλυψα ένα μέρος στη νότια Γαλλία: μια ακρογιαλιά, με ήρεμη αμμουδιά, ένα ξύλινο μαγαζάκι, που μπορεί κανείς να φάει ψάρι. Ξανά και ξανά εκπλήσσομαι, με το πόσο όμορφη βρίσκω την καμπύλη αυτής της βουνοπλαγιάς, γνωρίζω όλες τις αποχρώσεις του φωτός. Και ξεπλένονται άσπρες πετρίτσες στην αμμουδιά. Μαζεύω μονάχα τις ακηλίδωτες: αυτές βρίσκονται σπίτι μου σε γυάλινα βαζάκια, πάνω στη βιβλιοθήκη. Σ’ αυτό το σημείο της γης θα ΄θελα να βρίσκομαι ως το πικρό τέλος.
Τα γηρατειά κάνουν τον άνθρωπο λιγότερο φανατικό. Όταν στην εκκλησία πρέπει να προσευχηθώ δυνατά κι αυτό είναι πια ο κλάδος μου, γίνομαι πιο προσεχτικός με τα λόγια μου: «Εσύ που ζεις, αν ζεις και που μόλις μπορούμε να το κατανοήσουμε», προσπαθώ την αμφιβολία που έχουν οι άνθρωποι, παρ’ όλο που δεν ξεγράφουν το Θεό, ν’ αρθρώσω. Σε κηδείες, μπορείς να αδικήσεις τους ανθρώπους, εάν αποσιωπήσεις την λύπη και τον πόνο.
Απήγγειλα στον πρίγκιπα Κλάους έναν ψαλμό (κατά την τελευταία φάση της αρρώστιας του) που αρχίζει με τις λέξεις:

«Σώσε με
το νερό έχει
ανέβει στο στήθος μου».

Τέτοιες εικόνες, τότε είπε αυτός: «Γενηθήτω». Έχω γράψει ένα ποίημα για τον συναρπαστικό λόγο των τριών γιων του, που με τη βροχή κρατούσαν φρουρά δίπλα στο φέρετρο. Μπορείτε να καταλάβετε πώς αισθάνθηκαν.
Δεν φοβάμαι να πεθάνω. Θα το έβρισκα λυπηρό, εάν χάνονταν χρόνια απ’ τη ζωή μου, μέσα στον πόνο. Στα 45 μου, έπαθα ένα πάρα πολύ σοβαρό αυτοκινητιστικό ατύχημα. Σύρθηκα για να βγω απ’ το σαράβαλο. Αυτή ήταν μια στιγμή που πίστεψα, ότι όλα είχαν τελειώσει. Δεν είχα άγχος, είχα θυμό. Ίσως αυτό να μ’ έσωσε, δηλαδή, το ότι δεν ήθελα να πεθάνω.
Παλεύω με το μυαλό μου, όταν μιλώ για το επέκεινα. Σχεδόν δεν είναι ευπρεπές, σ’ έναν κόσμο, όπου σύμφωνα με συθέμελες μουσουλμανικές φαντασιώσεις, αποκτά 70 παρθένες στον ουρανό. Δεν μπορώ παρά να ελπίζω, ότι ο Θεός της Βίβλου, έχει τον τελευταίο λόγο και θα είμαστε καλά. Το ελπίζω, το ελπίζω.

[Το ίδιο κείμενο, με πληροφορίες για τον Ολλανδό αυτόν πνευματικό άνθρωπο, αλλά και για τη μεταφράστρια, βλ. "Στον ίσκιο του Ήσκιου", εδώ.]

Γάμοι ομοφυλοφίλων

Γράφει ο Παύλος Φουρνογεράκης

Οι πρόσφατοι παράνομοι, πολιτικοί γάμοι ομοφυλοφίλων στην Τήλο, ο θρησκευτικός γάμος ομοφυλοφίλων κληρικών στην Αγγλία και οι εκατοντάδες πολιτικοί γάμοι ομοφυλοφίλων σε διάφορες περιοχές της Δύσης μαζί με τις επιστολές αναγνωστών σχετικά με το προηγούμενο δημοσίευμά μας «Να ζήσετε και καλούς απογόνους», μάς επιβάλλουν να επανέλθουμε στο θέμα του γάμου, ως ένα θεσμό που αλλάζει πρόσωπα και αξιακούς κώδικες.

Ως ομοφυλοφιλία (αγγλ. homosexuality) ορίζεται το σεξουαλικό ενδιαφέρον και η έλξη ενός ατόμου προς άτομα του ίδιου φύλου. Η έλξη αυτή συνήθως, αλλά όχι πάντα, οδηγεί σε φυσική επαφή που κορυφώνεται με οργασμό. Ο όρος ομοφυλόφιλος χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τα άτομα αυτά, αναφέρεται και στα δύο φύλλα, παρ΄ ότι στη γυναικεία ομοφυλοφιλία συχνά αναφέρεται ως λεσβιασμός, από τη νήσο Λέσβο και σε αναφορά προς τη Λυρική ποιήτρια Σαπφώ η οποία εκφράζοντας το ερωτικό πάθος της γυναίκας έδωσε λαβή να θεωρηθεί ως ιέρεια του λεσβιακού έρωτα, κάτι που δεν καταδεικνύεται στη σωζόμενη ποίησή της.
Η ομοφυλοφιλία θεωρείται σεξουαλική απόκλιση και μέχρι το πρόσφατο ακόμη παρελθόν εθεωρείτο διαστροφή και παθολογικό φαινόμενο. Κατά το 2ο μισό του εικοστού αιώνα σε πολλές χώρες όπως οι Αγγλοσαξονικές ο όρος σεξουαλική διαστροφή άρχισε να εγκαταλείπεται ως μη αντικειμενικός και να αντικαθίσταται από τον όρο σεξουαλική απόκλιση, όπου ο όρος απόκλιση αναφέρεται με την καθαρά στατική του σημασία της παρέκβασης σε σχέση προς τη σεξουαλική συμπεριφορά του συνόλου των ατόμων μιας δεδομένης κοινωνίας, καθώς και της παρέκβασης σε σχέση με τους ηθικούς της κανόνες και τις συμβάσεις της. Η ομοφυλοφιλική συμπεριφορά υπήρξε σε διαφορετικές περιόδους της ιστορίας και σε διαφορετικούς πολιτισμούς άλλοτε αποδεκτή, άλλοτε ανεκτή και άλλοτε απαγορεύσιμη. Στις Δυτικές κοινωνίες επί πολλά χρόνια την θεωρούσαν ως ολέθρια «διανοητική νόσο» που έπρεπε να καταπολεμηθεί από τους ψυχιάτρους, από το 1978 όμως δεν υπάρχει στον εγκεκριμένο από την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία κατάλογο των ψυχιατρικών νευρώσεων. Σήμερα, η ομοφυλοφιλία θεωρείται απλώς ως «ερωτική προτίμηση» για σεξουαλικούς συντρόφους του ίδιου φύλου. Η μελέτη της ομοφυλοφιλίας άρχισε στις αρχές του 20ου αιώνα γιατί μέχρι τότε εθεωρείτο ταμπού και δεν ήταν δυνατή η επιστημονική έρευνα. Οι ολοένα και αυξανόμενες πληροφορίες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα αίτιά της αναζητούνται στη γενετική προδιάθεση όπως και σε κοινωνικά-οικονομικά και ψυχολογικά αίτια.
Το κίνημα για την απελευθέρωση των ομοφυλοφίλων (Homosexual rights movement ή Gay rights movement ή Gay liberation movement) είναι κίνημα για τα αστικά και ευρύτερα κοινωνικά δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, το οποίο επιδιώκει την κατάργηση τω νόμων περί σοδομίας οι οποίοι απαγορεύουν τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις και διεκδικεί την εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των ομοφυλοφίλων στην εργασία, σε πιστωτικά θέματα, σε θέματα στέγης και δημοσίων υπηρεσιών, καθώς και σε διάφορους άλλους τομείς της ζωής. Τελικός του σκοπός είναι η επίτευξη της ανοχής ή της αποδοχής τής ομοφυλοφιλίας στην κοινωνία. Το διεθνές σύμβολο της ομοφυλοφιλίας είναι το ελληνικό γράμμα λάμδα (λ). Το κίνημα της ομοφυλοφιλίας τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζεται ιδιαίτερα ενεργητικό και δυναμικό και έχει πετύχει τη δημόσια παρουσία και το δημόσιο λόγο. Στα πλαίσια αυτά διεκδικεί τη συμμετοχή στο θεσμό του γάμου και της υιοθέτησης παιδιών.
Οι ομοφυλόφιλοι χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες με κυριότερη τη διάκριση μεταξύ μονογαμικών και πολυγαμικών, όπως δηλαδή συμβαίνει και με τους ετερόφυλους. Φαίνεται ότι εκείνοι που είναι μονογαμικοί και έχουν σταθερή ερωτική σχέση, συνδέονται και με ισχυρά αισθήματα αγάπης και επιθυμούν να ενταχθούν στην ομάδα των νόμιμων συντρόφων και συζύγων και να είναι αποδεκτοί από την κοινωνία. Εξάλλου σημαντικοί οικονομικοί λόγοι που προκύπτουν σε σχέση με τα περιουσιακά στοιχεία που αποκτούν κατά τη διάρκεια της συζυγίας τους λύνονται αυτόματα με τη νομιμοποίηση της σχέσης. Διεκδικούν όμως και τη νομιμοποίηση της υιοθεσίας παιδιών, ισχυριζόμενοι ότι τα πρότυπα έχουν αλλάξει και ότι το βασικό σε μία οικογενειακή ζωή είναι η αίσθηση ασφάλειας και σιγουριάς που πρέπει να αισθάνονται τα μέλη και ότι στις ετεροφυλικές σχέσεις οι οικογένειες διαλύονται σε μεγάλο ποσοστό και μεταβάλλονται σε μονογονεϊκές. Συγκρίνοντας δηλαδή καταλήγουν ότι οι δύο ομοφυλόφιλοι γονείς που αγαπιούνται είναι πιο ικανοί από τον έναν ετερόφυλο για να αναθρέψουν παιδιά. Ποια είναι όμως τα πρότυπα φύλου που θα έχουν τα υιοθετημένα από ομοφυλόφιλους παιδιά, και τα οποία πιθανόν να είναι ήδη λαβωμένα από την εγκατάλειψη των πραγματικών ετερόφυλων γονέων; Για ποιο λόγο αφού οι ομοφυλόφιλοι έχουν διαφορετικές προτιμήσεις μακράν της τεκνοποίησης θέλουν να μιμηθούν εκείνους που τεκνοποιούν; Είναι γενικώς παραδεκτό ότι τα παιδιά διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό σύμφωνα με τα πρότυπα του οικογενειακού και του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος.
Κατά τους επιστήμονες ο γάμος είναι μία μορφή σεξουαλικού ελέγχου στην πλειονότητα των ανθρωπίνων κοινωνιών. Για να ελεγχθεί ο αέναος σεξουαλικός ανταγωνισμός, είναι απαραίτητη κάποια μορφή γάμου. Αυτό όχι μόνο απομακρύνει και τους δύο συζύγους από τον ανταγωνιστικό χώρο της ερωτοτροπίας (φλερτ) και εξασφαλίζει στον καθένα ένα σεξουαλικό σύντροφο, αλλά και τους επιτρέπει να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο και ενέργεια σε άλλα αναγκαία και χρήσιμα έργα της ζωής. Ο Χριστιανισμός διδάσκει το σωτηριολογικό χαρακτήρα του εν Χριστώ γάμου, την ολοκλήρωση δηλαδή του ανθρώπου μέσα από το μυστήριο του γάμου και την τεκνοποιία..
Κάθε κοινωνία, θρησκεία και εποχή διαμορφώνει δικούς της κανόνες και αξίες. Η αξία της αγάπης όμως είναι αναμφισβήτητη ακόμα και στις φιλοπόλεμες κοινωνίες. Προϋπόθεση είναι η ελευθερία, η ανεκτικότητα, η αξιοπρέπεια και η αποδοχή του άλλου. Ο Χριστός συνομίλησε με τη Σαμαρείτιδα γιατί το ζητούμενο ήταν η δημιουργία ειλικρινούς σχέσης με εκείνους που η κοινωνία της εποχής του απέρριπτε. Στις ετερόφυλες σχέσεις μέσα και έξω από το γάμο το ζητούμενο είναι η επικοινωνία, η συγχώρεση η αφοσίωση και ο σεβασμός στο πρόσωπο του άλλου προκειμένου να εξελιχθεί σε αγάπη και να νιώσει ολοκληρωμένος. Αυτό απαιτεί χρόνο και προσπάθεια και δε φαίνεται να είναι εφικτό σε πολυγαμικές σχέσεις, γιατί το συναίσθημα διαχέεται και τραυματίζεται από τον περιορισμό στα αρχέγονα γενετήσια ένστικτα. Η χαρά εξάλλου της διαιώνισης του είδους, το χαστούκι δηλαδή στον αδυσώπητο χρόνο μέσα από τα γονίδια που κληρονομούνται στους απογόνους είναι ένας ακόμη σημαντικότατος παράγοντας του νοήματος αυτών των σχέσεων.
Οι ομοφυλόφιλοι αποτελούν μειοψηφία, δεν είναι ο κανόνας και ούτε μπορεί ποτέ να γίνουν, γιατί τότε θα μιλάμε για πλήρη αλλοίωση και εκφυλισμό της ανθρώπινης οντότητας. Οι κοινωνίες οφείλουν να σέβονται τις μειοψηφίες και μάλιστα όταν αυτές δεν ασκούν βία. Οι μειοψηφίες βεβαίως οφείλουν και αυτές να σέβονται τους όρους διαβίωσης της κοινωνίας και να μην προκαλούν με την ιδιαιτερότητά τους εκτός και αν αισθάνονται ότι αδικούνται. Ιδιαίτερα η σεξουαλική πρόκληση απ΄ όπου και αν προέρχεται είναι κατακριτέα και χαρακτηρίζει ακαλλιέργητες και υπανάπτυκτες κοινωνίες εγκλωβισμένες στα ορμέφυτά τους, πόσο μάλλον όταν προέρχονται από εκείνους που μοιάζουν να μπερδεύουν την μορφή του άρρενος και του θήλεως. Μετά την περίοδο της επιθετικότητας που επέδειξαν τα τελευταία χρόνια, οι ομοφυλόφιλοι για να αποκτήσουν την ανοχή της κοινωνίας, θα πρέπει να εργαστούν αρκετά εάν θέλουν και την αποδοχή τους, όταν με την αξιοπρεπή και υπεύθυνη στάση τους δε θα επιδιώκουν να είναι οι διαφημιζόμενοι και δακτυλοδεικτούμενοι, αλλά οι διακριτικά διαφορετικοί.
Ο πρόσφατος γάμος ομοφυλοφίλων κληρικών στην Αγγλία σοκάρησε, ιδιαίτερα η δήλωση του ιερέα που τέλεσε το «μυστήριο», ότι ερεύνησε τις Γραφές και δεν βρήκε, ότι απαγορεύεται γάμος ομοφυλοφίλων που αγαπιούνται πραγματικά και επιζητούν την ευλογία της εκκλησίας. Η Ελληνική Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία, που έχει και αυτή στους κόλπους της αρκετούς ομοφυλόφιλους, ας ερευνήσει και αυτή τις Γραφές, φανερές και απόκρυφες, και ας επιχειρηματολογήσει σχετικά.

Η ελληνική κοινωνία, μέρος της παγκόσμιας κοινωνίας κινδυνεύει να χάσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της όχι από την ανεκτικότητα και αποδοχή των μειοψηφιών, γεγονός που διευρύνει τη δημοκρατία, αλλά από το ξεπούλημα του πολιτισμού μας στο βωμό της ευκολίας, (όπως για παράδειγμα η πρόταση Κύπριου Ευρωβουλευτή για μείωση των γραμμάτων του ελληνικού αλφάβητου) και από την ιδιώτευση σε βάρος του δημόσιου συμφέροντος. Η αρχαία προχριστιανική ελληνική κοινωνία ήταν ανεκτική προς τους ομοφυλόφιλους. Σήμερα επιβάλλεται μία νέα θεολογική προσέγγιση και ερμηνεία των Χριστιανικών Γραφών, για να δούμε ακόμα ποιο είναι το σύγχρονο περιεχόμενο του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού και ποια η θέση των ομοφυλοφίλων σ΄ αυτόν. Έτσι μπορεί να βοηθηθεί ο νομοθέτης για τη θέση που θα πρέπει να πάρει η ελληνική Πολιτεία σε σχέση με τους γάμους ομοφυλοφίλων, σε ένα τοπίο έντονα πολυπολιτισμικό.