Μεγάλη επικολυρική σύνθεση – από τα κορυφαία έργα του ποιητή και της νεοελληνικής ποίησης, γενικότερα – με διαστάσεις οικουμενικές και βαθιά φιλοσοφικό χαρακτήρα.
Θέμα: Ο ηρωικός αγώνας των Μεσολογγιτών, κατά τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου (1825-1826), ώς την απεγνωσμένη έξοδο. Με αφορμή το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός ο ποιητής ανάγεται στον αγώνα του ανθρώπου για την ηθική, την εσωτερική ελευθερία.
Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (άλλοι τίτλοι: Μισολόγγι, Χρέος, Αδελφοποιτοί), μας παραδίδεται από τον Ιάκωβο Πολυλά σε τρία Σχεδιάσματα, που αποτελούν ισάριθμους αναβαθμούς στην προσπάθεια να κατακτηθεί η ελευθερία.
Η υπόθεση του ποιήματος αναφέρεται στις δεκαπέντε τελευταίες ημέρες από τη μάχη της Κλείσοβας, νησίδας της λιμνοθάλασσας, ώς την Έξοδο (10 Απριλίου 1826). Ο ποιητής ζητεί να αναπλάσει στην ψυχή του το μεγάλο Αγώνα μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα υψηλού ηρωισμού. Το μικρό «αλωνάκι» συμπυκνώνει την ουσία της πατρίδας και της ζωής.
Κεντρική ιδέα του ποιήματος: η νίκη της ηθικής ελευθερίας εναντίον της υλικής βίας. Ο ποιητής επιθυμεί να δείξει όλα τα περιθώρια δύναμης της ανθρώπινης ψυχής.
Τονίζεται, ιδιαίτερα, η ακατάβλητη θέληση των Μεσολογγιτών να αγωνισθούν, να αντισταθούν σε όλα τα μεγάλα εμπόδια και να υπερασπισθούν τον ιερό τόπο τους. Η ηρωική στάση των Μεσολογγιτών γίνεται αιώνιο σύμβολο του αγώνα και της θυσίας για την ελευθερία, την εθνική ανεξαρτησία, την ανθρώπινη τιμή και αξιοπρέπεια, κάθε φορά που απειλούνται από τη βία και την κατακτητική βουλιμία της δύναμης των όπλων. Η ζωή ταυτίζεται με την ελευθερία και ο θάνατος με τη σκλαβιά.
Στο διάστημα της πολιορκίας του Μεσολογγίου ο ποιητής βρίσκεται στην πατρίδα του τη Ζάκυνθο, ακριβώς απέναντι στα δρώμενα στα οποία συμμετείχε ολόψυχα. Από τη συμμετοχή και τη βίωση αυτή, από το ιστορικό γεγονός που μετουσιώνεται σε ποιητικό όραμα, προέκυψε το ποίημα των «Ελεύθερων Πολιορκημένων».
Σε όλο το ποίημα παρουσιάζονται πλασματικές ανθρώπινες μορφές. Οι μορφές ή οι Ήρωες, ζουν, μέσα στο ποίημα, το γεγονός, όπως αντίστοιχα το έζησαν οι Μεσολογγίτες πραγματικά μέσα στην Ιστορία, αλλά διαφορετικά από εκείνους, ενσαρκώνοντας το νόημα, το πνευματικό περιεχόμενό του.
Εξελικτικά, η γραφή του ποιήματος ακολουθεί την εξής πορεία: Το Α΄ Σχεδίασμα, γραμμένο μετά την Έξοδο (1826), είχε συλληφθεί ως ένα σύντομο λυρικό ποίημα σε οκτάστιχες στροφές εξασύλλαβες με αμφιβραχικό ρυθμό.
Το χάραμα επήρα
του Ήλιου το δρόμο,
κρεμώντας τη λύρα
τη δίκαιη στον ώμο…
Στο Β΄ Σχεδίασμα, στη νέα σύνθεση του 1833-34, εγκαταλείπεται η προηγούμενη στιχουργική μορφή. Η νέα σύνθεση γράφεται σε ομοιοκατάληκτα δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα.
«Σάλπιγγα, κόψ’ του τραγουδιού τα μάγια με βία,
γυναικός, γέροντος, παιδιού, μη κόψουν την αντρεία».
Το 1844, ο Σολωμός, με το Γ΄ Σχεδίασμα, επιχειρεί και νέα, ανομοιοκατάληκτη, σύνθεση, σε δεκαπεντασύλλαβους, που δεν θα είναι πια οργανωμένοι σε δίστιχα.
Μητέρα μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα,
κι’ αν στο κρυφό μυστήριο ζουν πάντα τα παιδιά σου
με λογισμό και μ’ όνειρο τι χάρ’ έχουν τα μάτια…
Μεμονωμένοι εξαίσιοι στίχοι εγκιβωτίζονται στο Β΄ Σχεδίασμα, όπως:
Κι’ άνθιζε μέσα μου η ζωή μ’ όλα τα πλούτια πώχει (17).
Συχνά τα στήθια εκούρασα, ποτέ την καλωσύνη (18).
Πάντ’ ανοιχτά, πάντ’ άγρυπνα, τα μάτια της ψυχής μου (36).
Φως που πατεί χαρούμενο τον Άδη και το χάρο (44).
Η δύναμί σου πέλαγο, κ’ η θέλησή μου βράχος (51).
Κι’ άνθιζε μέσα μου η ζωή μ’ όλα τα πλούτη πώχει (17).
Τέλος, στους Στοχασμούς του ποιητή (σημειώσεις για τις βασικές αρχές που θα ακολουθούσε κατά τη σύνθεση), τους οποίους ο Σολωμός τοποθετεί σαν σκαλωσιά του ποιητικού έργου, ενυπάρχουν καθολικότεροι αισθητικοί προβληματισμοί, που εκφράζουν και τη σολωμική ποιητική.
Αρχιτεκτονική δομή
Α) Στοχασμοί του ποιητή
Β) Σχεδίασμα Α΄:
1. Η μαυροφορεμένη Ελλάδα (απ. 1). Προφητικός θρήνος «Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι».
2. Εικόνα Σουλιώτη πολεμιστή εξαντλημένου από τον πείνα. Οδύνη Μεσολογγίτισσας μάνας (απ. 2).
3. Πολεμικό σάλπισμα (απ. 3).
4. Εχθρός στον ιερό τόπο (απ. 4).
5. Φωνή Μπάυρον καλεί σε συναγερμό (απ. 5).
6. Πείνα και φρίκη των πολιορκημένων (απ. 6).
7. Φως ημέρας – έναστρος ουρανός (απ. 7).
Γ) Σχεδίασμα Β΄:
1. Η πείνα (απ. 1).
2. Η ομορφιά της άνοιξης (απ. 2).
3. Η περιπαίχτρα σάλπιγγα (απ. 3).
Με ανυπέρβλητες εικόνες αποδίδει τα σωματικά και ψυχικά εμπόδια που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι πολιορκημένοι.
Άκρα του τάφου σιωπή στον κόσμο βασιλεύει·
Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει. (1, 1-2).
Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε,
Κι όσο άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε. (2, 1-2).
Μάγεμα η φύσις κι’ όνειρο στην ωμορφιά και χάρι,
η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι… (2, 10-11).
4. Αναγγελία άφιξης τουρκικού στόλου (απ. 4).
5. Η σφοδρότητα της μάχης (απ. 5).
«Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, σπαθί Τουρκιάς μολύβι
πέλαγο μέγα βράζ’ ο εχθρός προς το φτωχό καλύβι».
6. Πολεμικό συμβούλιο και επεισόδιο αδελφοποιτών (απ. 6-7).
7. Οι λογισμοί του Ιμπραήμ (απ. 8).
«Ψυχή μεγάλη και γλυκειά μετά χαράς στο λέω
Θαυμάζω ταις γυναίκαις μας, και στ’ όνομά τους μνέω».
8. Οι ενωμένοι πολεμιστές (απ. 9).
9. Η δέηση – Αντοχή των γυναικών (απ. 10-11).
10. Η μεγάλη Μητέρα – Πατρίδα (απ. 12).
11. Η εμφάνιση της Αυγής – Η Έξοδος (απ. 13-61).
Δ) Σχεδίασμα Γ΄:
1. Προοιμιακή επίκληση της Πατρίδας – Μούσας (απ. 1).
2. Η πολιορκημένη πόλη
α. Θλίψη γέρου ψαρά – ξένου ναύτη (απ. 2).
β. Οι πολεμιστές (απ. 3). Δεν τους βαραίνει ο πόλεμος, αλλ’ έγινε πνοή τους…
γ. Η νικητήρια σημαία (απ. 4).
δ. Θλίψη αντιπάλου για την αποτυχία (απ. 5).
3. Ο Πειρασμός (πρόκληση της φύσης) – (απ. 6).
Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη…
Η μαγεία της φύσης – γλυκό τραγούδι της Άνοιξης – παρουσιάζεται εκπληκτική με όλη την απροσμέτρητη ομορφιά της, έτσι που με το πνευματικό της βάθος κυριεύει και αιχμαλωτίζει: ο Έρωτας, ο Απρίλης, ο χορός τους, σιωπηρή αλλά εύγλωττη πρόσκληση στους νέους να πιαστούν σ’ αυτόν, η γλυκειά ώρα της πανέμορφης φύσης, τα γάργαρα νερά που χύνονται ιριδίζοντας στην άβυσσο τη μοσχοβολισμένη, η γαλήνη της λίμνης, «Νερά καθάρια και γλυκά, νερά χαριτωμένα», και, τέλος, ο μικρός άγνωρος ίσκιος της πεταλούδας με το υποβλητικό όραμα του Αλαφροΐσκιωτου και τη μυστηριακή μορφη της Κορασιάς που αναδύεται από τη λίμνη «ώρα μεσάνυχτα», ντυμένη με το φως του φεγγαριού.
Αλαφροΐσκιωτε καλέ, για πες απόψε τί’ δες·
Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια!
Ένας υπέροχος ύμνος της φυσικής ομορφιάς, μια λυρική απεικόνιση που αποπνευματώνεται ακριβώς για να μπορέσει να καταβάλει το πνεύμα με τον αποκαλυπτικό τίτλο του αποσπάσματος.
4. Απάντηση πολεμιστών (απ. 7).
5. Αφήγηση κόρης – Εμφάνιση Αγγέλου (απ. 8).
6. Παρομοίωση πολιορκημένων και εχθρών (απ. 9).
7. Η ορμή του ιππικού (απ. 10).
8. Ο στοχασμός του θανάτου (απ. 11).
9. Η Έξοδος (απ. 12-14).
Είν’ έτοιμα στην άσπονδη πλημμύρα των αρμάτων
δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά, κ’ ελεύθεροι να μείνουν
εκείθε με τους αδελφούς, εδώθε με το Χάρο. (13).
10. Παρομοίωση της Εξόδου (απ. 15).
Οι πολιορκημένοι υψώνονται σε σύμβολα όχι μόνο της αγωνιζόμενης για ελευθερία ιερής πόλης, όχι μόνο της αγωνιζόμενης ενάντια στους Τούρκους Ελλάδας, αλλά και σε σύμβολα της ανθρωπότητας που προσπαθεί να απελευθερωθεί από ποικίλους καταναγκασμούς, οδεύοντας προς την πνευματική αρτίωση του ανθρώπου.
Αναστάσιος Στέφος, δ.φ.
Ειδικός Γραμματέας της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων
Αντιπρόεδρος του Συλλόγου «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου