[Α΄ δημοσίευση: Περιοδικό ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΑ ΦΥΛΛΑ, 27 (2007) 645-665]
E me che i tempi ed il desio d´ onore
fan per diversa gente ir fugitivo…
Dei Sepolcri
Με την άφιξη του Ούγου Φώσκολου στην Αγγλία στις 11 Σεπτεμβρίου του 1816 αρχίζει η τελευταία και πιο δραματική περίοδος της ζωής του ποιητή, που θα κλείσει με τον θάνατό του στις 10 Σεπτεμβρίου του 1827 (1). Είναι η περíοδος της αυτοεξορίας (2) στην οποία οδηγήθηκε, πιστός στις φιλελεύθερες ιδέες του και στην άρνησή του να συνεργαστεί με τους Αυστριακούς που είχαν διαδεχθεί την κυριαρχία του Ναπολέοντα στα ιταλικά εδάφη. Η πατριωτική, όπως χαρακτηρίστηκε, αυτή στάση του Φώσκολου στάθηκε παράδειγμα προς μίμηση. Πλήθος Ιταλοί πατριώτες πήραν το δρόμο της αυτοεξορίας, καταφεύγοντας οι περισσότεροι στην Αγγλία (3). Έχει λεχθεί ότι ο Φώσκολος κληροδότησε στην Ιταλία ένα νέο θεσμό, την εξορία (4). Αλλά η εξορία, αν και εθελούσια, συνοδεύεται από πλήθος δεινά, ιδιαίτερα αισθητά και επώδυνα στην περίπτωση του δημιουργού οπως ήταν ο Φώσκολος, ακόμα κι αν ο τόπος υποδοχής είναι φιλικός, ανεκτικός και φιλελεύθερος όπως το Λονδίνο των Whigs του 1816 (5).
Η εξορία είχε συνέπειες στην καρριέρα του ποιητή (6). Μολονότι ο Φώσκολος έτυχε θερμής υποδοχής εκ μέρους των φιλελεύθερων κύκλων, πολιτικών και διανοουμένων, της βρετανικής πρωτεύουσας και για ένα διάστημα ήταν το τιμώμενο πρόσωπο στα σαλόνια και τις συνεστιάσεις της υψηλής κοινωνίας, το γεγονός ότι έπρεπε να εξασφαλίσει τα προς το ζειν από τη δουλειά του, ισοδυναμούσε με πραγματικό κοινωνικό πλήγμα (7). Η παντελής έλλειψη οικονομικών πόρων τον ανάγκασε να ασχοληθεί βιοποριστικά με τη συγγραφή άρθρων, μελετών και κριτικών δοκιμίων που δημοσίευε, αρχικά έναντι καλής αμοιβής, στις κυριώτερες αγγλικές λογοτεχνικές επιθεωρήσεις (8). Όμως, η βιοποριστική αυτή ενασχόληση του ήταν ιδιαίτερα επαχθής. Ο Φώσκολος έγραφε στα ιταλικά και χρησιμοποιούσε γραμματείς και μεταφραστές τους οποίους βέβαια πλήρωνε, με αποτέλεσμα να περιορίζονται σημαντικά τα έσοδά του. Αυτού του είδους η δουλειά εξ άλλου ουδόλως τον ικανοποιούσε, θεωρώντας τη «φιλολογική αγυρτεία» (9). Ωστόσο, ο Φώσκολος αναδείχθηκε, παρά τη θέλησή του, σε κριτικό περιωπής και τα δοκίμιά του για τον Δάντη και τον Πετράρχη θεωρούνται κλασικά (10).
Τα οικονομικά προβλήματα, που δεν έπαψαν να τον ταλανίζουν, και η καταστροφική διαχείρηση εκ μέρους του των πόρων που είχε στη διαθεσή του, δικών του και ξένων (11), τον οδήγησαν στο κοινωνικό περιθώριο (12), στην έσχατη ένδεια και σε αφάνταστες προσωπικές ταλαιπωρίες και ταπεινώσεις, ιδιαίτερα τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του (13) . Στη δύσκολη αυτή κατάσταση οδηγήθηκε σε ένα βαθμό και από τον ίδιο του τον χαρακτήρα (14), που ήταν κυρίως η αιτία στο να μην μπορέσει να διατηρήσει σταθερές σχέσεις με τους περισσότερους βρετανούς φίλους, θαυμαστές και συνεργάτες του (15).
Μετά το 1823 η αλληλογραφία του με τους βρετανούς φίλους αραιώνει. Ελάχιστοι είναι εκείνοι με τους οποίους διατηρεί επαφή. Μεταξύ αυτών ο συγγραφέας, πολιτικός και τραπεζίτης από το Norwich, Hudson Gurney (1775–1864), θερμός φίλος και προστάτης του Φώσκολου έως το τέλος, στον οποίο οφείλουμε την προσωπογραφία του ποιητή που δημοσιεύεται εδώ, οι δικηγόροι του Christopher Hoggins, Edgar Taylor και Sinclair Cullen, ο ιστορικός Robert Roscoe, ο έμπιστος φίλος του Ιταλός αυτοεξόριστος Francesco Mami και ελάχιστοι άλλοι. Σε αυτούς πρέπει να προστεθεί, ένας ακόμη πολύτιμος φίλος, προερχόμενος από την Ιβηρική Χερσόνησο.
Το καλοκαίρι του 1827, σαν να μην ήσαν αρκετές οι άλλες του περιπέτειες, ο Φώσκολος αρρωσταίνει από υδροπικία και παραμένει κληνήρης στο Turnham Green όπου είχε μετακομίσει από το Λονδίνο. Η κατάσταση του, ύστερα από δύο παρακεντήσεις επιδεινώνεται και το τέλος του είναι πλέον και από τον ίδιο ορατό. Δίπλα του έχει πάντα την κόρη του (16), που τον φροντίζει με αυταπάρνηση, με κλονισμένη όμως την υγεία της από τα σοβαρά παιγνίδια της τύχης... Οι τελευταίοι φίλοι του ποιητή που τον επισκέπτονται εκφράζουν ανησυχίες και για την κατάσταση της Φλωριάνας. Ο φίλος και δικηγόρος του Edgar Taylor γράφει στον κοινό τους φίλο Hudson Gurney: “Εάν ο Φώσκολος παραμείνει για καιρό στην κατάσταση που βρίσκεται φοβούμαι ότι θα πεθάνει την κόρη του. Η δυστυχής έχει τελείως εξαντληθεί και είναι φοβερά ωχρή. Αν αυτή πεθαίνει δεν βλέπω ποιός άλλος θα τον φροντίσει στις τελευταίες του ημέρες” (17).
Στις δύσκολες αυτές στιγμές προσέτρεξε σε βοήθεια του Φώσκολου και της κόρης του ένας σεβαστός φίλος, ο ισπανός κληρικός Miguel del Riego (1781-1846) [18], λόγιος, ποιητής και βιβλιόφιλος, αδελφός του ήρωα και μάρτυρα του ισπανικού φιλελεύθερου συνταγματικού κινήματος στρατηγού Rafael del Riego. Aυτοεξόριστος και αυτός στο Λονδίνο από το 1823 [19], γνώρισε τον Φώσκολο πιθανόν μέσω Άγγλων ισπανιστών, όπως οι J. H Wiffen και John Bowring, με τους οποίους αμφότεροι γνωρίζονταν. Ο πρώτος βιογράφος και φίλος του Φώσκολου, κόντες Giuseppe Pecchio, ο οποίος έμεινε ένα διάστημα μαζί του στο Digamma Cottage, αναφέρει ότι ο ισπανός κληρικός κάθε φορά που συναντιώντουσαν στο Λονδίνο δεν έχανε την ευκαιρία να διαδηλώνει τα θερμά του αισθήματα για τον κοινό τους φίλο, τον ποιητή των Τάφων (20).
Η γνωριμία του Φώσκολου με τον Riego αρχίζει τις ημέρες του Digamma Cottage, όπου η βίλα αυτή του ποιητή ήταν κέντρο συνάντησης κορυφαίων Ιταλών πολιτικών αυτοεξόριστων, όπως μεταξύ άλλων ο φιλέλληνας Annibale Santorre di Santarosa (1783-1825) και ο Μιλανέζος στρατηγός Giacomo Filippo de Meester. Ο τελευταίος μάλιστα φέρεται ως ο εγκέφαλος ενός επαναστατικού σχεδίου για την ανατροπή των Αυστριακών στο Μιλάνο και την προκήρυξη ενός φιλελεύθερου συντάγματος, κατά το πρότυπο εκείνου πού έθεσε σε εφαρμογή στην Ισπανία ο αδελφός του Ισπανού κληρικού, στρατηγός Rafael del Riego, κάτι που είχε ήδη επιχειρήσει και ο Σανταρόζα και απέτυχε (21). Σε ένα τέτοιο κύκλο Ιταλών πατριωτών η παρουσία του Miguel del Riego θα είχε μια πολύ βαρύνουσα συμβολικότητα. Για τον Φώσκολο όμως η παρουσία του λογιότατου και φιλελεύθερου ισπανού κληρικού θα πρέπει να του ήταν πολύ προσφιλής. Ο ίδιος, άλλωστε, είχε πάντα μια ιδιαίτερη κλίση στις φιλίες με ιερωμένους. Ας θυμηθούμε τον περίφημο δάσκαλό του Αββά Cesarotti και τον αυτοβιογραφικό του ήρωα Ιάκωβο Όρτις που θέλει να γίνει κληρικός άλλά δεν μπορεί – «άνθρωπος χωρίς πατρίδα δεν μπορεί να γίνει καλός ιερέας ή καλός οικογενειάρχης», λέει. Φίλοι του ήσαν επίσης ο Αββάς Di Breme και ο Άγγλος Ρεβερέντο Robert Finch. Ο Φώσκολος φτάνει δε στο σημείο να υιοθετήσει ένα ετερώνυμο (όχι απλώς φιλολογικό ψευδώνυμο), υπογράφοντας μεταφράσεις και κείμενά του ως Δίδυμος ο Κληρικός (Didimo Chierico), ένα πραγματικό alter ego, πλουτίζοντάς το «βιογραφικά» με πολλά αυτοβιογραφικά του, ιδεολογικά και αισθητικά στοιχεία και πληροφορίες, οπως έκανε ένα αιώνα αργότερα ο περίφημος Pessoa.
Μετά την απώλεια του Digamma Cottage ο Φώσκολος αν και αποσυρμένος από την κοινωνία φαίνεται πως διατήρησε την επαφή με τον Riego. Ο τελευταίος υποασχολείται βιοποριστικά με το εμπόριο βιβλίων και αναπτύσσει έντονη φιλανθρωπική δραστηριότητα μεταξύ των εξορίστων. Φτωχός αλλά αξιοπρεπής προσπαθεί όπως ο Φώσκολος να κρύψει την φτώχεια του, και το κατορθώνει τόσο καλά που οι Ισπανοί εμιγκρέδες φτάνουν να τον θεωρούν πλούσιο. Τους πρώτους μήνες του 1827 ο Riego φροντίζει να βρει μαθητές για τα ιδιαίτερα μαθήματα Ελληνικής, Λατινικής και Ιταλικής λογοτεχνίας που παραδίδει ο Φώσκολος αναγκασμένος από τις περιστάσεις (22). Στις αρχές Αύγουστου του 1827, ένα μήνα πριν από το θάνατο του Φώσκολου, ο Riego τρέχει να του βρει γιατρούς και να εξασφαλίσει πόρους, όπως προκύπτει από μια σύντομη επιστολή του προς τον ποιητή, συνοδευόμενη από διάφορα δώρα (ισπανικά γλυκύσματα, ένα αντίτυπο του Δον Κιχώτη, κ.α.) [23] . Ο Φώσκολος γράφει αμέσως στον φίλο του για να τον ευχαριστήσει αλλά και να του ζητήσει να σταματήσει κάθε προσπάθεια . Η επιστολή αυτή αποτελεί πραγματικά συνταρακτικό ντοκουμέντο που φανερώνει τον ευγενικό και υπερήφανο χαρακτήρα του ποιητή μας:
« Πέμπτη απόγευμα {3 Αυγούστου 1827}
Αγαπητέ κύριε και πολύ αγαπημένε μου φίλε,
Αν και είναι για μένα πολύ δύσκολο, η ευγνωμοσύνη μου έδωσε λίγη δύναμη για να πάρω την πένα και να σας ευχαριστήσω για το γράμμα και τα δώρα σας. Λάβαμε σήμερα το πρωί το δέμα που έφερε ο ταχυδρόμος, τα μπισκότα, τα βιβλία, τις εφημερίδες, όλα τα ωραία πράγματα που μας στείλατε. Επιτρέψτε μου όμως να σας παρακαλέσω να μη μου στείλετε πλέον τίποτα. Σκέφτομαι τα τρεξίματά σας στην πόλη για τις αγορές και τα ψώνια. ΄Εχετε ήδη αρκετά προβλήματα με μένα και με τη συνεχή ανησυχία σας για την υγεία μου.
Η υδροπικία μεγαλώνει συνεχώς, ωστόσο ο χειρουργός δεν την θεωρεί ακόμη αρκετά ώριμη για την εγχείριση. Ο δόκτωρ Holland ήρθε να με δει και θέλει να με επισκεφθεί ο διάσημος χειρουργός δόκτωρ Laurence. Τον περιμένω από μέρα σε μέρα.
Η επίσκεψη που προγραμματίζατε στον δόκτορα Holland είναι συνεπώς τώρα περιττή. Σας παρακαλώ, και είναι μια πολύ θερμή παράκλησή μου, να μην προστρέξετε σε απολύτως κανέναν για να τον πληροφορήσετε για την υγεία μου και να ζητήσετε βοήθεια για μένα. Σας κάνω αυτή την παράκληση διότι άκουσα μια σχετική νύξη από τη δεσποινίδα Φλωριάνα, αυτή όμως η μεγάλη σας καλοσύνη το μόνο που έχει ως αποτέλεσμα είναι να κλονίζει την καρδιά μου, να αυξάνει την ψυχική μου οδύνη και να επιδεινώνει τη σωματική μου αδυναμία. Αντίο. Σας περιμένουμε την Κυριακή, αν μπορέσετε να έρθετε. Αντίο και πάλι με όλη μου την ψυχή» (24).
Ο Φώσκολος βλέποντας ότι το τέλος πλησιάζει, θέλει να πεθάνει υπερήφανος και αξιοπρεπής. Δεν επιθυμεί να τον συντρέξουν από αισθήματα οίκτου ή ελέους οι άλλοτε φίλοι. Του αρκούν οι λίγοι, οι ελάχιστοι πιστοί του φίλοι. Του αρκεί η επίσκεψη του καλού Λόρδου Holland , που ήταν ο πρώτος που άνοιξε το περίφημο παλάτσο του στον ποιητή το 1816 και τον περιέβαλε με αισθήματα αγάπης. Τώρα του στέλνει μπουκάλια και μπουκάλια από τα καλύτερα κρασιά του (25), προς τι; Μια είναι η μεγάλη αγωνία του Φώσκολου εκείνες τις ώρες: η κόρη του. Τι θα απογίνει το άτυχο παιδί; Και τα αισθήματά του αυτά τα μεταδίδει στους φίλους, τον Riego, τον Gurney, τον Mami, που ήσαν εκείνοι που περισσότερο της συμπαραστάθηκαν αργότερα.
Ο Φώσκολος πεθαίνει στις 10 Σεπτεμβρίου. Μέρες νωρίτερα είχε εκφράσει στην Φλωριάνα την επιθυμία να ταφεί στο κοιμητήριο του γειτονικού Chiswick, εντελώς αθόρυβα. Η επιθυμία του έγινε σεβαστή. Μόνο πέντε ήσαν οι φίλοι που συνόδευσαν τον νεκρό στο κοιμητήριο: ο ιερέας Miguel del Riego, ο στρατηγός De Meester, o Ιταλός γιατρός Negri, ο Francesco Mami και ο ιστορικός Edward Roscoe (26). Χωρίς επικήδειους και χωρίς νεκρολογίες στον Τύπο.
Μετά τον θάνατο του πατέρα της την άτυχη Φλωριάνα θα την φροντίσουν οι ελάχιστοι φίλοι. Όμως ο Ισπανός κληρικός φαίνεται ότι ήταν εκείνος που θα αναλάβει κυρίως την προστασία και καθοδήγησή της (27). Η Φλωριάνα είναι τώρα 22 ετών. Γνωρίζει Ιταλικά και Γαλλικά. Αποφασίζει να φύγει από το Λονδίνο, ν’ αφήσει πίσω της το εφιαλτικό περιβάλλον των τελευταίων χρόνων. Πηγαίνει στο Manchester, όπου δουλεύει ένα διάστημα ως δασκάλα ξένων γλωσσών (28). Φεύγοντας αφήνει στον δικηγόρο Sinclair Cullen για ασφαλή φύλαξη τα «χαρτιά» του πατέρα της, τα χειρόγραφα, τα λίγα βιβλία και κυρίως το πλούσιο Επιστολάριο, τα οποία αργότερα η ίδια κληροδότησε στον Miguel del Riego (29). Υστερα από μια σύντομη περίοδο ήρεμης ζωής η Φλωριάνα πεθαίνει από φυματίωση - δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία. Ο πρώτος από τους φίλους που το μαθαίνει είναι ο Hudson Gurney, ο οποίος, όπως προκύπτει από το ανέκδοτο ημερολόγιο του, επισκέπτεται τον Riego στις 28 Φεβρουαρίου 1834 για να του ανακοινώσει το μοιραίο. Ο Gurney δεν κρύβει την έκπληξή του όταν ακούει τον Riego να του λέει ότι πίστευε πως η Φλωριάνα ήταν θετή κόρη του Φώσκολου (30).
Μόλις έμαθε τον θάνατο του Φώσκολου η καλή του φίλη Quirina Mocceni Magiotti από την Φλωρεντία προσπάθησε να έλθει σε επαφή με τη Φλωριάνα, χωρίς όμως να το κατορθώσει. Τότε η Donna Gentile έκανε έκκληση στους φίλους του Φώσκολου να συγκεντρώσουν τα χειρόγραφα του ποιητή.
Το 1835 τρεις εξέχοντες Ιταλοί, οι Gino Capponi, Enrico Mayer και Pietro Bastogi, ήλθαν σε επαφή με τον Riego και του ζήτησαν το Επιστολάριο και τα χειρόγραφα του Φώσκολου για να κατατεθούν σε ένα πνευματικό ίδρυμα στο Λιβόρνο. Ένα χρόνο νωρίτερα (26.7.1834) ο Hudson Gurney είχε ανακοινώσει στον Riego ένα σχέδιο για τη δημιουργία μιας Φωσκολιανής Βιβλιοθήκης στην Ιταλία, στην οποία θα έπρεπε να κατατεθούν τα χειρόγραφα του ποιητή. Ο Gurney πρότεινε τη σύσταση μιας ad hoc επιτροπής στην Ιταλία, καθώς και την εγγραφή χορηγών γι αυτό τον σκοπό, προσφέροντας ο ίδιος το ποσό των εξήντα λιρών στερλινών, ως πρώτος χορηγός (31). Ο Riego δέχτηκε κατ’ αρχή την πρόταση του Gurney και φάνηκε διατεθειμένος να δωρήσει στο μελλοντικό ίδρυμα τριακόσιους τόμους βιβλίων από την βιβλιοθήκη του (32). Το σχέδιο του Gurney όμως δεν έτυχε ευρύτερης ανταπόκρισης. Τελικά, ο Riego δέχτηκε την πρόταση των προαναφερθέντων Ιταλών και παραχώρησε αφιλοκερδώς (33) το πολύτιμο αυτό Αρχείο στον Bastogi στις 17 Νοεμβρίου 1836, ο οποίος, οκτώ χρόνια αργότερα, (!) το κατάθεσε στην Αccademia Labronica, και σήμερα βρίσκεται στην Biblioteca Labronica του Λιβόρνου (Sala Ugo Foscolo). Ο Lloréns αναφέρει ότι ο Riego « θα μπορούσε να εμπορευθεί προς όφελός του αυτές τις επιστολές αλλά δεν το έκανε και έτσι γύρισαν στην πατρίδα του μεγάλου ποιητή χάρις στην γεναιόδωρη αφοσίωση του Ισπανού φίλου» (34). Αντίθετα, ο Chiarini λέει ότι ο Riego «πούλησε» το Επιστολάριο, πληροφορία εσφαλμένη, που προστίθεται στα άλλα μύρια λάθη αυτού του βιογράφου (35). Η αλήθεια είναι ότι ήσαν πολλοί εκείνοι που έψαχναν να βρουν χειρόγραφα του Φώσκολου για ατομική τους gloria και πρόσφεραν σεβαστά ποσά. Για παράδειγμα το 1842 ο Giuseppe Mazzini έπεισε τον λονδρέζο εκδότη Rolandi να του δώσει έναντι 400 λιρών στερλινών το χειρόγραφο του δοκιμίου του Φώσκολου για το Inferno του Δάντη, που είχε παραδώσει ο ποιητής στον φοβερό εκδότη Pickering (36) τον Μάρτιο του 1827 και είχε παραμείνει ανέκδοτο. Στη συνέχεια ο Mazzini το δημοσίευσε ο ίδιος (37). Ο Riego ασφαλώς δεν δελεάστηκε από τέτοιου είδους προσφορές, τις οποίες είναι βέβαιο πως τις είχε (38), και παρέδωσε το Αρχείο του Φώσκολου μόνο όταν βεβαιώθηκε για την ασφάλεια της διατηρησής του και τη σοβαρότητα του εγχειρήματος, έχοντας ενημερώσει σχετικώς, τον άλλον μεγάλο φίλο του Φώσκολου, τον Hudson Gurney, ο οποίος δεν φαίνεται να είχε αντίρρηση (39).
Ο Miguel del Riego παρέμεινε στην Αγγλία και μετά την πτώση του απολυταρχικού καθεστώτος στην Ισπανία (40) ασχολούμενος με το εμπόριο βιβλίων και την έκδοση από τον ίδιο μιας σειράς σημαντικών εκκλησιαστικών και λογοτεχνικών κειμένων. Στα τελευταία περιλαμβάνεται το περίφημο ROMANCERO DE RIEGO, με ποιήματα του πατέρα του αλλά και του ίδιου υπό το ψευδώνυμο Ο γέροντας της Εσπερίας (El anciano de Hesperia) [41] . Ο Riego πέθανε στο Λονδίνο από καρδιακή προσβολή στις 27 Νοεμβρίου 1846, σε ηλικία 68 ετών.
Ο Miguel del Riego, ο buon canonico των φωσκολιστών, στάθηκε άτυχος σε ό,τι αφορά το πλουσιώτατο αρχείο του, τα χειρογραφά του και την αλληλογραφία του, που διασκορπίστηκαν μεταξύ Λονδίνου και Οβιέδο. Η περίφημη βιβλιοθήκη του βιβλιόφιλου κληρικού εκποιήθηκε σε δύο δημοπρασίες του Οίκου Sotheby´s. Η πρώτη στις 2 Ιουνίου 1847, περιέλαβε 1192 βιβλία στα αγγλικά, γαλλικά και ιταλικά, και η δεύτερη, στις 6 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, 1158 βιβλία, κυρίως στα ισπανικά (42).
Μεταγενέστερες προσπάθειες για τον εντοπισμό του Αρχείου του Riego, στο οποίο θα υπήρχαν στοιχεία αναφορικά με τον Φώσκολο και την κόρη του, παρέμειναν επί πολύ καιρό άκαρπες (43). Τα τελευταία χρόνια δυό ισπανοί ερευνητές, ο A. Gil Novales και η Gloria Sanz Testón, είχαν την τύχη να εντοπίσουν σε ιδιωτικό αρχείο στο Οβιέδο, που δεν κατονομάζουν, τμήμα της αλληλογραφίας του Miguel del Riego, όταν ο τελευταίος βρισκόταν στο Λονδίνο. Ωστόσο, από τα μέχρι σήμερα δημοσιεύματα αυτών των ερευνητών δεν προκύπτουν νέα ενδιαφέροντα στοιχεία για τις σχέσεις του Riego με τον Φώσκολο και την κόρη του.
Μαδρίτη, Μάϊος-Ιούνιος 2007
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Για μια πλήρη γνώση της βιογραφίας του Ούγου Φώσκολου βλέπε: α) Giuseppe Pecchio, Vita di Ugo Foscolo, Tip. di Ruggia, Lugano 1833, και πρόσφατη facsimile ανατύπωση από τις εκδόσεις Elibron Classics, 2006, β) Giuseppe Charini, La Vita di Ugo Foscolo, Firenze, 1910, γ) P. Fasano, Vita e testi: introduzione a una biografia foscoliana, στην La Rassegna della Literatura Italiana, 1978, 1-2, και δ) Douglas Radcliff-Umstead, Ugo Foscolo. Twayne Publishers, Inc. New York 1970. Παρά την τεράστια βιβλιογραφία γύρω από τη ζωή και το έργο του ποιητή, θα ήταν χρήσιμη μια νέα βιογραφία του Φώσκολου, με βάση όλα τα νέα στοιχεία που έχουν προκύψει και τη σύγχρονη κριτική αποτίμηση του έργου του.
2. Στην πραγματικότητα ο Φώσκολος έζησε μια σειρά διαδοχικών εξοριών, αναγκαστικών ή εθελούσιων, αρχίζοντας με την αναχωρησή του από τη γενέτειρά του Ζάκυνθο, οριστικά από το 1792, στην οποία και επιθυμεί διακαώς να επιστρέψει τα τελευταία δύσκολα χρόνια της ζωής του. Ο ίδιος θα πεί στο σονέτο για τον θάνατο του αδελφού του Ιωάννη: “sempre fuggendo / di gente in gente”.
3. Βλ. Margaret Campbell Walker Wicks, The Italian Exiles in London. Manchester University Press. Manchester 1937, και νεώτερη ανατύπωση: Books for Libraries Press, Inc. Freeport, New York, 1968.
4. Κατά τη ρήση του Ιταλού ρεπουμπλικάνου πολιτικού Carlo Cattaneo. Βλ. Notes and Queries, 193, σ. 232, 1948.
5. Σχετικά με τη ζωή του Ούγου Φώσκολου στην Αγγλία βλέπε: α) E. R. Vicent, Byron, Hobhouse and Foscolo. Cambridge, At the University Press, 1949, β) E. R. Vicent, Ugo Foscolo, An Italian in Regency England. Cambridge, At the University Press, 1953, γ) Carlos Maria Franzero, A life in exile: Ugo Foscolo in London, 1816-1827. London, W. H. Allen, 1977, δ) Walker Wicks, ό.π., και ε) το Epistolario του ποιητή, στην περίφημη σειρά Edizione Nazionale delle Opere di Ugo Foscolo, vol. XIX-XXII. Le Monnier, Firenze, 1966, 1970, 1974 και 1994, αντιστοίχως.
6. Η ποιητική παραγωγή του Φώσκολου στα τελευταία έντεκα χρόνια της ζωής του στην Αγγλία συρρικνώθηκε δραματικά. Εκτός από το ποίημά του «To Kallirrhoe», γραμμένο στα Αγγλικά (1820), και τις απόπειρες να προχωρήσει το αισθητικό του μανιφέστο, την περίφημη Ραψωδία του Le Grazie (Οι Χάριτες), που άφησε αποσπασματικό και ανολοκλήρωτο, καθώς και τη μετάφραση της Ιλιάδας, που επίσης δεν ολοκλήρωσε, δεν έχουμε άλλο δείγμα ποιητικής δημιουργίας του Φώσκολου αυτή την περίοδο. Πολλές είναι οι ερμηνείες μιας τέτοιας εξέλιξης. Να τί πιστεύει αίφνης ένας σύγχρονός μας διακεκριμένος κριτικός του: “Perhaps Foscolo´s failure to write more poetry (apart from his work on the translation of the Iliad) in his not altogether fruitless English exile should not be blamed on that exile itself. The poet of history had achieved the myth of meta-history and thereby completed his cycle”. Clauco Cambon, Ugo Foscolo, Poet of exile. Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1980, σ. 23-24. Πάντως δεν πρέπει να υποτιμάται, αν μη τι άλλο, το διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε ο ποιητής και οι αναγκαστικές, για βιοποριστικούς λόγους, φιλολογικό/κριτικές του ενασχολήσεις, που πρέπει να επηρέασαν οπωσδήποτε την δημιουργική ποιητική του έφεση. Στο γράμμα του στον John Murray (βλέπε Παράρτημα) είναι έκδηλο το άγχος του ποιητή για μια τέτοια απευκταία εξέλιξη. Το ότι ο Φώσκολος δεν συνέχισε να γράφει ποίηση στο Λονδίνο, πρέπει ίσως να πιστωθεί στο ενεργητικό του. Ο Eugenio Montale χαρακτηρίζει τον Φώσκολο “poeta che non sé ripetuto mai”, και τούτο, το θεωρεί ως “ύψιστο ποιητικό δίδαγμα”. (Βλ. Eugenio Montale, Sulla Poesia, Montatori, Milano 1976, σ. 563). Εδώ θα πρέπει να θυμίσουμε και το ανάλογο παράδειγμα του Ανδρέα Κάλβου.
7. Στις 20 Φεβρουαρίου 1818 ο Φώσκολος γράφει από το Λονδίνο στη φίλη του Quirina Mocceni Magiotti στη Φλωρεντία, μεταξύ άλλων τούτα τα αποκαλυπτικά:
"{...} Πήγα κι έμεινα στην εξοχή για να κρύψω τη φτώχεια μου, γιατί εδώ φτώχεια σημαίνει όνειδος που καμιά αρετή δεν το ξεπλένει, έγκλημα που τιμωρείται σκληρά από την κοινωνία.{...} Η φτώχεια θα έκανε στα μάτια τους ακόμη και τον Όμηρο καταφρονητέον.” Βλ. Franzero, ό.π., σ. 36.
8. Ο Φώσκολος συνεργάστηκε μεταξύ άλλων με τα εξής έγκυρα έντυπα: Edinburg Review, Westminster Review, Quarterly Review, που εξέδιδε ο φίλος και προστάτης του για ένα διάστημα μεγαλοεκδότης John Murray, European Review, London Magazine και Spectator.
9. Βλ. στο Παράρτημα του παρόντος Επιστολή του Φώσκολου στον εκδότη John Murray, 20 Αυγούστου 1822.
10. Για την προσφορά του Φώσκολου στον τομέα της λογοτεχνικής κριτικής βλ. α) Nicoleta Festa, Foscolo Critico. Le Monnier, Firenze, 1953, και β) Walter Binni, Foscolo e la Critica. La Nueva Italia, Firenze, 1962.
11. Η πιο οδυνηρή, για τα αποτελέσματά της, αλόγιστη διαχείριση των οικονομικών του, ήταν η σπατάληση της κληρονομίας, της εξώγαμης κόρης του Φλωριάνας (ανερχόμενης σε 3000 λίρες στερλίνες), στο κτίσιμο και την εξεζητημένη σε βαθμό μεγαλομανίας διακόσμιση και επίπλωση μιας μεγάλης μονώροφης βίλας, της περίφημης Digamma Cottage, κοντά στο Regent´s Park, στις παρυφές του τότε Λονδίνου, που όμως ελάχιστα τη χάρηκε ο ποιητής. Η κληρονομία της Φλωριάνας που προερχόταν από την Αγγλίδα γιαγιά της Lady Mary Walker Hamilton, κάλυψε μέρος της συνολικής δαπάνης της «επένδυσης». Τα υπόλοιπα καλύπτηκαν με την υπογραφή από το Φώσκολο πλήθους συναλλαγματικών ή επιταγών (promisory notes), ελπίζοντας σε μελλοντικά έσοδα από τη δουλειά του, που παρέμειναν όμως απραγματοποίητα. Τελικά η βίλα, μαζί με δύο άλλα μικρά cottage, το Green Cottage και το Kappa Cottage, πού βρίσκονταν στο ίδιο οικόπεδο, βγήκαν σε πλειστηριασμό από τους δανειστές του στα τέλη του 1824 και χάθηκαν οριστικά για το Φώσκολο, χωρίς όμως με τούτο να απαλλαγεί ο ποιητής από όλα του τα χρέη.
12. Αποκαλυπτική της στάσης του ποιητή είναι η επιστολή του στον μαρκήσιο Gino Capponi, της 26ης Σεπτεμβρίου 1826, όπου αναφέρει τα εξής:
“Έχω τελείως αποσυρθεί από την κοινωνία και ζω στην αφάνεια, προσπαθώντας έτσι να εξασφαλίσω τρία πλεονεκτήματα: πρώτο, να μη σπαταλώ το χρόνο μου με αμοιβαίες βίζιτες,, δεύτερο, να κρύβω τη φτώχεια μου, έτσι ώστε όσο λιγότερο είναι ορατή τόσο περισσότερο να μου γίνεται υποφερτή, και, τρίτο και το σπουδαιότερο, να μη βλέπω πλέον Ιταλούς, οι οποίοι, είτε εμιγκρέδες είτε όχι, αρέσκονται στις διχόνοιες και συκοφαντίες”. Franzero: ό.π., σ.. 108.
13. Για να αποφύγει τη σύλληψη και φυλάκιση στη διαβόητη Debtor´s Prison, το κατώφλι της οποίας πέρασε επανειλημμένως για χρέη δικά του αλλά και άλλων ιταλών εμιγκρέδων για τους οποίους έμπαινε αλόγιστα εγγυητής και που συνήθως αφορούσαν ασήμαντα ποσά, ο Φώσκολος ζήτησε καταφύγιο στις πτωχογειτονιές του Λονδίνου, αλλάζοντας συνεχώς διεύθυνση αλλά και επώνυμον, στην αρχή σε Mr Merriatt και στη συνέχεια σε Mr Emerytt και Mr Florian. Τούτο το αναφέρει ο ίδιος στον αυτοεξόριστο ιταλό έμπιστο φίλο του Francesco Mami, σε επιστολή του το 1826, από το Temple του Λονδίνου:
“{...} Η δεσποινίδα {Φλωριάνα} θα μετακομίσει αύριο εδώ μονίμως. Αν έλθεις την Τετάρτη ή την Πέμπτη θα μας βρείς εδώ. Μην ζητήσεις όμως τον κ. Merriatt αλλά τον κ. Emerytt , “τον γερμανό τζέντλεμαν”. Μη ρωτήσεις για μας αλλού, γιατί είναι ζωτικό σε τούτο το φλύαρο μέρος να μην ξέρει κανείς που βρισκόμαστε τώρα. {...} Από αυτή τη μυστικότητα εξαρτάται η ασφάλειά μου”. Franzero: ό.π., σ. 119.
14. O Φώσκολος υπήρξε δήμιος του ίδιου του εαυτού του, όπως θα έλεγε ο John Donne, αλλά και της αθώας κόρης του Φλωριάνας. Η ρομαντική ιδιοσυγκρασία του, το μεσογειακό του ταμπεραμέντο, με τα βίαια ξεσπάσματα και τις χειρονομίες, η φοβερή του ευθιξία, που τον οδήγησε μέχρι και σε μονομαχία στο Λονδίνο τον Δεκέμβριο του 1823, και γενικά η ελευθεριότητά του δεν ήσαν ανεκτά από την αγγλική κοινωνία εκείνης της εποχής, με αποτέλεσμα τον σκανδαλισμό και την απομάκρυνση των φίλων του και τη δημιουργία πολλών εχθρών...
15. Η πιο χτυπητή περίπτωση αποξένωσης ισχυρού θαυμαστή και φίλου είναι εκείνη του φιλελεύθερου πολιτικού και συγγραφέα John Cam Hobhouse (1786–1869), επίσης στενού φίλου και συνεργάτη του Μπάυρον, ο οποίος στην αρχή της συνεργασίας τους ζήτησε από τον Φώσκολο να συγγράψει ένα δοκίμιο για τη σύγχρονη τότε ιταλική λογοτεχνία, που ενσωματώθηκε, με την υπογραφή του Hobhouse, ως παράρτημα στον τόμο με το Τέταρτο Κάντο του Child Harold του Μπάυρον (βλ. Lord Byron: Child Harold´s Pilgrimage, Canto the Fourth. Ed. John Murray, 1818). Η κατακραυγή που ξέσπασε τότε στην Ιταλία για το περιεχόμενου αυτού του δοκιμίου, (θέμα που δεν είναι του παρόντος), που σωστά αποδόθηκε στον Φώσκολο, αλλά και, στη συνέχεια, κάποιες άλλες αψυχολόγητες αντιδράσεις και ενέργειες του ποιητή, με αποκορύφωμα την πρόταση γάμου από τον ίδιο στην 23χρονη ετεροθαλή αδελφή του Hobhouse Ματίλδα το 1824, έκαναν τον καλοπροαίρετο Hobhouse (αργότερα Λόρδο Broughton) να διακόψει κάθε επαφή με τον ποιητή μας. Βλ. V. R. Vicent: (1949) , σελ. 122.
16. Τη Φλωριάνα ο Φώσκολος την απόκτησε από την εφήμερη σχέση του με την Αγγλίδα Sophia Hamilton το 1805 στις Valenciennes, όταν υπηρετούσε με τη Ιταλική μεραρχία στο στρατό του Ναπολέοντα, και τη συνάντησε για πρώτη φορά στην Αγγλία, το 1817 όταν ο ίδιος έμεινε ένα διάστημα στο χωριό East Molesey, στα περίχωρα του Λονδίνου. Η Φλωριάνα ζούσε τότε με τη γιαγιά της Lady Mary Walker Hamilton σε ένα σχετικά εύπορο περιβάλλο. Μετά τον ξαφνικό θάνατο της γιαγιάς στις 28 Φεβρουαρίου 1821 την κηδεμονία της νεαράς Φλωριάνας ανέλαβε ο Φώσκολος. Ελάχιστοι γνώριζαν ότι ήταν κόρη του και ο ίδιος την παρουσιάζει πάντα ως Miss Floriana.
17. Βλ. Ranzero, ό.π., σ. 125.
18. Ο Riego σπούδασε θεολογία στο Πανεπιστήμιο του Oviedo, πρωτεύουσα του Πριγκηπάτου της Αστούριας στην Ισπανία, και ήταν επί 20ετία (1803-1823) canónigo (πρωθιερέας) του καθεδρικού ναού του Oviedo. Στο διάστημα της Γαλλικής Κατοχής (1808-1814) διακρίθηκε για την αντιστασιακή του δράση και το 1820 έλαβε ενεργό μέρος στο φιλελεύθερο συνταγματικό κίνημα που ηγήθηκε ο αδελφός του στρατηγός.
19. Μετά την αποτυχία του φιλελεύθερου κινήματος και την παλινόρθωση της απολυταρχίας, χάρις στα γαλλικά στρατεύματα, τα «100.000 παιδιά του Αγίου Λουδοβίκου», που έστειλε στην Ισπανία η Ιερά Συμμαχία, ο στρατηγός Rafael del Riego συνελήφθηκε και απαγχονίστηκε σε κεντρική πλατεία της Μαδρίτης, στις 7 Νοεμβρίου 1823, το δε πτώμα του κατατεμαχίστηκε και διασκορπίστηκε ώστε να μην υπάρξει τάφος γι αυτό, έγκλημα που κατασυγκίνησε τους απανταχού φιλελεύθερους. Βλ. Carmen de Burgos, Gloriosa vida y desdichada muerte de D. Rafael del Riego (un crimen de los Borbones). Madrid, 1931. Λίγο πριν από την εκτέλεση του στρατηγού ο ιερωμένος αδελφός του αυτοεξορίστηκε στην Αγγλία, όπου βρήκαν καταφύγιο και πλήθος άλλοι ισπανοί φιλελεύθεροι.
20. Βλ. Pecchio, όπ.π., σελ.248-249. Στις σχέσεις του Riego με τον Φώσκολο αναφέρεται επίσης ο ισπανός ιστορικός Vicente Lloréns, στο έργο του Liberales y Románticos, Una emigración española en Inglaterra (1824-1834). Editorial Castalia, Valencia 1979, σ. 55-59. Για τον ισπανό κληρικό βλ. ακόμη Gloria Sanz Testón, Miguel del Riego, un liberal olvidado. Ayuntamiento de Tineo {Asturias}, Tineo 2000.
21. Το σχέδιο του στρατηγού De Meester τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. Βλ. Walker Wicks, όπ. π., σ. 82. Η ανάμειξη του Φώσκολου στα επαναστατικά αυτά σχέδια πρέπει να θεωρηθεί δεδομένη, μολονότι δεν προκύπτει από γραπτές πηγές. Ωστόσο οι καλά πληροφορημένοι Αυστριακοί συνέχιζαν να θεωρούν τον Φώσκολο επικίνδυνο και το 1819 απαγορεύουν στην Βενετία την έκδοση των τραγωδιών του Ricciarda και Aiace. Εξ άλλου, το 1823 η Αυστριακή αστυνομία ζητεί από τον Πρόεδρο του Πανεπιστημίου της Παβίας να εξαλείψει από τον κατάλογο των Επιτίμων Καθηγητών το όνομα του Ούγου Φώσκολου. Βλ. Glauco Chambón, όπ. π., σελ. 310-311, σημ. 14.
22. Στις 28 Δεκεμβρίου 1826 ο Φώσκολος γράφει στον Riego: «Μετά την τελευταία μας συζήτηση, τις συμβουλές και την ενθάρρυνσή σας, είμαι απολύτως αποφασισμένος να πω, προς το παρόν, addio στους εκδότες, ελπίζοντας ότι καλύτεροι καιροί θα μου επιτρέψουν την καλλιέργεια των Γραμμάτων» {...}. Στη συνέχεια ο Φώσκολος ανακοινώνει στον Riego ότι θα αφιερώσει τις δυνάμεις του σε ένα ευγενέστερο σκοπό, τα μαθήματα Ελληνικής, Λατινικής και Ιταλικής λογοτεχνίας, και τον παρακαλεί να τον βοηθήσει στην εγγραφή μαθητών. Πρόκειται για την πρώτη γνωστή επιστολή του Φώσκολου στον Ισπανό κληρικό, που πρωτοδημοσίευσαν οι Orladini και Mayer (1854) και φυλάσσεται στην Labronica. Βλ και Sanz Testón, ό.π., σ. 83-84.
23. Βλ. Lloréns, ό.π., σελ. 56,
24. Την επιστολή πρωτοδημοσίευσε ο Pecchio, ό.π., σ. 251-252. Η παρούσα μετάφρασή της από τα Ιταλικά είναι του Ροδόλφου Μασλία, τον οποίο και ευχαριστώ θερμώς για την ευγενική προσφορά του.
25. Βλ. Franzero, ό.π., σ. 124.
26. Pecchio, ό.π., σ.254. Οι τέσσεροι πρώτοι αυτοεξόριστοι.
27. Lloréns, ό.π., σελ. 56.
28. Franzero, ό.π., σελ. 127.
29. Lloréns, ό.π., σελ. 56, και Walker Wicks, όπ. π.., σελ.. 66. Το Αρχείο του Φώσκολου φαίνεται ότι πέρασε στην κυριότητα του Riego μετά τον Μάϊο του 1830, και το πιθανότερο μετά τον θάνατο της Φλωριάνας. Στην Αλληλογραφία του Hobhouse (Broughton Correspondence) που φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο η Walker Wicks εντόπισε τρεις επιστολές του Cullen ο οποίος προσφέρει προς πώληση στον Hobhouse τα «χειρόγραφα» του Φώσκολου. Στην τελευταία επιστολή, με ημερομηνία 6 Μαϊου 1830, ο Cullen ζητεί από τον Hobhouse να δώσει 100 λίρες στερλίνες «for the Foscolo papers which you saw». Ο Hobhouse δεν ανταποκρίθηκε στην προσφορά. Walker Wicks, ό.π., σ. 66 και 211.
30. Vincent (1953), ό.π., σ. 211.
31. Βλ. Ferrero, ό.π., σ. 48.
32. Sanz Testón, ό.π., σ. 88.
33. Francesco Ferrero, Livorno e i grandi letterati italiani de Petrarca a d´ Annunzio. Società editrice tirrena, 1948, σ. 48-51.
34. Lloréns, ό.π., σελ. 56.
35. Chiarini, ό.π., σελ. 458, σημ. 2. Ένα από τα λάθη του Chiarini έχει σχέση με την ταυτότητα της μητέρας της Φλωριάνας. Από νεώτερες τεκμηριωμένες έρευνες της Walker Wicks προέκυψε ότι δεν ήταν η Fanny Emerrytt, που αναφέρει ο Chiarini αλλά η Sophia Hamilton. Βλ. Walker Wicks, ό.π., σ. 296-300.
36. Ο Pickering αθέτησε πολλές από τις συμφωνίες συνεργασίας που είχε με τον Φώσκολο και έφτασε, το 1826, στο σημείο να κλείσει τον ποιητή στη φυλακή για μια μικρή οφειλή. Βλ. Franzero, όπ. π., σ. 112.
37. Walker Wicks, ό.π., σ. 58.
38. Lloréns, ό.π., σ. 56 και A. Gil Novales, “Una lettera di Mazzini a Miguel del Riego”. Rivista Storica Italiana, LXXXVIII, III, σ. 539, Torino 1976.
39. Ferrero, ό.π., σελ. 48.
40. Lloréns, ό.π., σ. 56.
41. “ Londres. Impreso por Carlos Wood, Poppin´s Court, Fleet Street, 1843”. O Riego αφιερώνει το Romancero στον Hudson Gurney, τον οποίο αποκαλεί φίλο και μαικήνα.
42. Sanz Testón, ό.π., σ. 131.
43. Βλ. R. F. Brown και Frederick May, “Miguel del Riego and Floriana Foscolo”. Notes and Queries, CXCV, 1950, σ. 348, όπου απευθύνουν έκκληση για τον εντοπισμό του Αρχείου του Riego και για στοιχεία γύρω από τις σχέσεις του τελευταίου με την κόρη του ποιητή.
Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α
1
Μια επιστολή του Φώσκολου στον εκδότη John Murray*
John Murray
«South Bank, 20 Αυγούστου 1822
{...} Τα τελευταία έξι χρόνια από τότε που ήρθα στην Αγγλία (στις 10 Σεπτεμβρίου 1816), εργάζομαι υπό συνθήκες ιδιαίτερα δυσμενείς, τις οποίες εσύ γνωρίζεις καλύτερα από κάθε άλλο, γιατί είσαι ο μόνος που μου έτεινε χείρα βοήθειας, με την τόσο θερμή φιλία και τις συνεχείς και ντελικάτες φροντίδες σου. Οι δυσκολίες μου έγιναν ακόμη πιο δυσβάσταχτες από τη στιγμή που οι κυβερνήσεις των Ιονίων Νήσων και της Ιταλίας απόκλεισαν τη δυνατότητα επιστροφής μου στις χώρες αυτές, όπου ένα ελάχιστο εισόδημα θα μου ήταν αρκετό, και δεν θα είμουν αναγκασμένος να κάνω εξευτελιστική χρήση των ικανοτήτων μου. Γεννήθηκα ένα πραγματικό άλογο κούρσας και, ύστερα από 40 περίπου χρόνια επιτυχών αγώνων, έχω τώρα φτάσει στο σημείο να τραβώ το κάρρο, να κάνω το δάσκαλο των γαλλικών στους γραμματείς μου, και τον διορθωτή των αγγλικών στους μεταφραστές μου, να γράφω σοφιστείες περί κριτικής, ασχολία που πάντοτε θεωρούσα σαν ένα είδος φιλολογικής αγυρτείας, και να συρράφω ασήμαντα άρθρα για βιβλία και εργασίες που ουδέποτε διάβασα. Πράγματι, αν δεν έχω ακόμη βυθιστεί στην οδυνηρή κατάσταση εκείνων που ξαφνικά οι περιστάσεις τους έχουν φέρει σε σημείο να απαρνηθούν τα αισθήματα και τις συνήθειές τους, αν δεν είμαι ακόμη ένας φρενοβλαβής, το οφείλω στη σιδερένια δύναμη των νεύρων μου. Τα νεύρα μου, ωστόσο, δεν θα αντέξουν τον επαπειλούμενο διασυρμό μου, ενδεχόμενο που πάντοτε έβλεπα με τρόμο. Ο χρόνος και η τύχη με έχουν διδάξει να αντιμετωπίζω όλα τα κακά με σθένος, αλλά η ιδέα ενός στίγματος στον χαρακτήρα μου παραλύει μέρα με τη μέρα τα γόνατα. Αφού λοιπόν πρέπει να ζήσω και να πεθάνω στην Αγγλία και να εξασφαλίσω τα προς το ζειν κυρίως από την εργασία μου , θα πρέπει να συμβιβάσω, αν όχι την εργασία με την λογοτεχνική υπόληψη, τουλάχιστο την εργασία και ζωή με ένα αστιγμάτιστο όνομα {...}.
Τα διαμερίσματά μου {το Digamma Cottage} ευπρεπώς επιπλωμένα μου προσφέρουν μια ατμόσφαιρα υπόληψης και άνεσης, που απολαμβάνω φανταζόμενος ότι δεν έχω περιπέσει στην έσχατη των περιστάσεων. Γιατί έχω πάντοτε διακηρύξει ότι θέλω να πεθάνω σαν genleman, σε ένα αξιοπρεπές κρεβάτι, τριγυρισμένος από τα εκμαγεία (γιατί τα μαρμάρινα αγάλματα είναι ακριβά) της Αφροδίτης, του Απολλωνα και των Χαρίτων, και από τα μπούστα μεγάλων ανδρών, και ακόμη ανάμεσα σε λουλούδια και, ει δυνατόν, με μια χαριτωμένη αθώα ύπαρξη στο διπλανό δωμάτιο να παίζει μια μελωδία στο παλιό πιανοφόρτε. Έτσι πεθαίνει ο ήρωας του μυθiστορήματός μου {...}.
Αντί λοιπόν να φλερτάρω την συμπάθεια της ανθρωπότητας, προτιμώ να ξεχαστώ από τους επιγενόμενους παρά να τους δώσω την ευχαρίστηση να βγάζουν σπαραξικάρδιους αναστεναγμούς ότι πέθανα στην ψάθα σαν τον Camoens και τον Tasso. Μια και μου μέλλεται να ταφώ στη χώρα σας, είμαι ευτυχής που εξασφάλισα για το υπόλοιπον της ζωής μου μια βίλα, κτισμένη σε δικό μου σχέδιο και περιτρυγυρισμένη από θαμνοειδή φυτά και λουλούδια, στα κράσπεδα σχεδόν της πόλης, ήσυχη σαν σπίτι της εξοχής και ανοικτή στον καθαρό αέρα. Όταν θα είμαι σε θέση να διαθέσω εκατό στερλίνες θα κτίσω επίσης ένα μνήμα για το πτώμα μου, κάτω από ένα ωραίο πλατάνι της Ανατολής, το οποίο προτίθεμαι να φυτέψω τον προσεχή Νοέμβριο και που θα φροντίζω με αγάπη. Ώς εδώ είμαι πράγματι ένας επικούριος, σε όλα τα άλλα όμως είμαι ο πιο εγκρατής μεταξύ των ανθρώπων {...}.
Ζητώντας να βρω ένα τρόπο σωτηρίας, θεωρώ ως πρωταρχικό μου μέλημα την απομάκρυνση της τυραννίας της ανάγκης, έτσι ώστε να μη κινδυνεύσουν το καλό μου όνομα και τα συμφέροντα ενός φίλου που πάντοτε μου συμπαραστάθηκε και του οποίου την βοήθεια αναγκάζομαι να ζητήσω για μια ακόμη φορά {...}».
*Βλ. Samuel Smiles: John Murray: A Publisher and His Friends. John Murray ed. London 1911 και πρόσφατη επανέκδοση The Eco Library, 2006.
Ο Smiles αναφέρει ότι πρόκειται για μια επιστολή 13 σελίδων, σε σχήμα 4ο, από την οποία δημοσιεύει μόνο τα παραπάνω αποσπάσματα. Για το υπόλοιπον κείμενο αναφέρει περιληπτικά τα εξής: Ο Φώσκολος πληροφορεί τον Murray ότι τα χρέη του ανέρχονται στις 600 λίρες στερλίνες και ότι για να ζήσει θέλει τουλάχιστον 400 λίρες το χρόνο. Του ζητεί δε ένα δάνειο 1000 λιρών στερλινών, αναλαμβάνοντας να το ξεπληρώσει σε μια πενταετία, γράφοντας άρθρα για την επιθεώρηση Quarterly. Ο Murray ανταποκρίθηκε πληρώνοντας τα πιο απαιτητικά χρέη του Φώσκολου και προσφέροντας στους τραπεζίτες του μια εγγύηση 300 λιρών για έξι μήνες. Σύμφωνα πάντα με τον Smiles, πολλοί ήσαν τότε οι φίλοι του Φώσκολου, όπως οι Hallam και Wilbraham, που έσπευσαν να συνδράμουν τον ποιητή στη δύσκολη αυτή κατάσταση προσφέροντάς του χρήματα τα οποία εκείνος αρνήθηκε ως «δωρεάν», αλλά δεν είχε αντίρρηση να τα δεχτεί ως «δάνειον». Smiles, (2006) όπ. π., σελ. 183 – 184.
John Cam Hobhouse
Lord Byron
2
Απόσπασμα επιστολής του Hobhouse στον Μπάυρον που αναφέρεται στον Φώσκολο*
“Λονδίνο, 23 Φεβρουαρίου 1824
Αγαπητέ μου Μπάυρον,
{...} Ο Ούγος Φώσκολος σκέπτεται να φύγει αμέσως για την Ελλάδα με σκοπό να συγκεντρώσει στοιχεία σχετικά με την πορεία του πολέμου και, ει δυνατόν, να προσφέρει τις υπηρεσίες του – υποθέτω υπό την ιδιότητα του Τυρταίου, γιατί δεν φημίζεται για «δεξιοτέχνης στην ξιφομαχία» {1}, μολονότι υπήρξε συνταγματάρχης της Ναπολεόντιας σχολής. Όταν θα βρίσκεται στην Ελλάδα προτίθεται να περάσει από το στρατηγείο σου. Αν πράγματι συναντηθείτε θα δεις το πόσο ασυνήθιστος άνθρωπος είναι, όχι υπερβολικά ευχάριστος τύπος αλλά δεινός συζητητής. Δεν έχω ποτέ ακούσει από το στόμα του μια κοινοτοπία. Εδώ έκανε πολλούς εχθρούς και ολίγους φίλους, είναι δε αληθινός ποιητής, ιδιαίτερα τούτο το μάλλον μη πρακτικό.{…}
Αληθινά δικός σου πάντα,
JOHN C. HOBHOUSE”
{1} Η φράση σε εισαγωγικά από τον Σαίξσπηρ: “An I thought had been valiant and so cunning in fence”. Twelve Night, Act. III, Sc. 4.3. Ο Hobhouse γράφει “at fence”.
*Πρόκειται για την πρωτελευταία επιστολή του Hobhouse στον Μπάυρον, ο οποίος πέθανε στο Μεσολόγγι. λίγες εβδομάδες αργότερα. Ο Φώσκολος τελικά δεν κατέβηκε στην Ελλάδα. Βλ. Lord Byron´s Correspondence, Edited by John Murray, New York, Charles Scribner´s Sons, 1922, vol. II, σελ.295-296. Ένα μήνα αργότερα ο Hobhouse θα διακόψει οριστικά κάθε σχέση με τον Φώσκολο. Vincent (1949), ό.π., σ. 122.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου