Παύλου Φουρνογεράκη: ΓΕΡΟΝΤΙΚΟ (ποίημα)

Να τα εκατοστήσεις

Υψηλότερος του μέσου όρου ο στόχος

Το αντίτιμο επί τοις εκατό στα ταμεία του πόνου

Γήρας γέρας, φθοράς θρέμμα

Της αντλίας οι ασύμμετροι τόνοι

Ρευστό προς πήξη το αίμα

Κι οι θύμησες-οδύνες κόπων σε θολό βλέμμα

Να τα εκατοστήσεις

Γεννήτριες χρόνου αναλαμπής ήβη

Τσιπάκια υποδόριας ουτοπίας το μανουάλι της τούρτας

Ρίο, 26-5-2012

ΥΓ. Θάλαμος τετρακόσια ένδεκα της καρδιολογικής, κρεβάτι δεύτερο στα πέντε. Το Ρίο των αντιφάσεων: της βρωμιάς και της δυσοσμίας της αμμωνίας και των κοπράνων, της ξηλωμένης ταπετσαρίας και της υγρασίας, των άτυχων ασθενών των διαδρόμων, το πεδίο της μάχης με τις λευκές στολές, ο σωτήριος τόπος του συγχρονισμού των καρδιακών παλμών, της διάνοιξης των βουλωμένων αρτηριών από τα λίπη της σαρκοφαγίας, του καπνού και του αλκοόλ, του άγχους και της παραφροσύνης, των προβληματικών γονιδίων, της γήρανσης των κυττάρων και της μακροζωίας. Κι εκείνος, ο γεννήτορας, δέσμιος στα κιγκλιδώματα των πρέπει, ταξιδεύει στο παραλήρημα των ταξιδιωτικών αναμνήσεων της τελευταίας ογδοηκονταπενταετίας… 

[Ως εικαστικό σχόλιο στο ποίημα, ένα έργο του Angus McPhee (1916-1997)]

Κατερίνας Δεμέτη: ΤΟ ΘΕΙΟ ΠΑΘΟΣ ΣΤΗΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

[Διάλεξη – παρουσίαση τής Αρχαιολόγου και Διευθύντριας του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΔΕΜΕΤΗ, 
κατά την Σύναξη του Μορφωτικού Κέντρου Λόγου Μπανάτου ΑΛΗΘΩΣ, 

στον ναό της Παναγούλας Μπανάτου, την 1^η Απριλίου 2012]

Σεβασμιότατε Μητροπολίτη Ζακύνθου κ. Διονύσιε,  
Σεβασμιότατε Μητροπολίτη Δωδώνης κ. Χρυσόστομε, 
Γενικέ Αρχιερατικέ Επίτροπε της Ι. Μητροπόλεως Ζακύνθου - Ψυχή και Αυτουργέ του ΑΛΗΘΩΣ,  
Άγιοι Πατέρες, 
Κυρίες και Κύριοι,

H λατρευτική χρήση της εικόνας διαφέρει από την μουσειακή έκθεσή της. Γι’ αυτό, επιτρέψτε μου, να χαρακτηρίσω την αποψινή μας εκδήλωση μέσα στο Ιερό κέλυφος της Παναγούλας Βανάτου, «μεταμοντέρνα», καθώς η διαπραγμάτευση του θέματος, προβάλλει ως το αντίστροφο της  έκθεσης των μεταβυζαντινών θησαυρών, στο Μουσείο Ζακύνθου, που δημιουργήθηκε για να στεγάσει όσους από τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς δεν μπόρεσαν να πάρουν το δρόμο της επιστροφής για τους ναούς μετά την ανοικοδόμηση από την τρομερή καταστροφή του Αυγούστου του 1953, και παράλληλα να την αφιερώσω σε όσους μόχθησαν εξήντα χρόνια για την κατασκευή και τη συνεχή λειτουργία του.

            Γιατί οι άνθρωποι, που μέσα από τα ερείπια και τις φλόγες μάζεψαν τις ιερές εικόνες και αργότερα κατάφεραν να στήσουν το μοναδικό Μουσείο Ζακύνθου, εργάστηκαν με την επίγνωση ότι, τα έργα αυτά έντυναν τους Ιερούς Ναούς τους και η χρήση τους δεν ήταν η αισθητική απόλαυση του θεατή. Ήταν οι εικόνες που τους συντρόφευαν σε όλες τις σημαντικές στιγμές της ζωής τους και που αν τις άφηναν να καούν θα χανόταν και ένα κομμάτι από τη δική τους ζωή.

            Όσοι εργαστήκαμε στο Μουσείο Ζακύνθου το γνωρίζουμε καλά. Τώρα, από πότε η νεώτερη γενιά λησμόνησε το πώς φτιάχτηκε το Μουσείο μας, κι επιτρέπει  οι επισκέπτες του σήμερα, να βρίσκουν την πόρτα του ΚΛΕΙΣΤΗ, είναι κάτι που δεν μπορώ ν’ απαντήσω.

            Μπορώ όμως να σας καλέσω να κλείσετε τα μάτια σας και να κάνουμε μαζί ένα φανταστικό ταξίδι μέσα στη διαχρονία της Ζακυνθινής Τέχνης, πριν ανοίξετε «αγκαλιές ειρηνοφόρες ομπροστά στους Αγίους»,  μέσα από τη θεματολογία που αναπτύχθηκε για το Θείο Πάθος, «κοιτώντας τες ζωγραφισμένες εικόνες», όπου «λάμπει το ασήμι, λάμπει το χρυσάφι», ακολουθώντας τούς πιο συχνά απαντώμενους εικονογραφικούς τύπους.

            Η Ζακυνθινή, ανήκοντας σε μια τέχνη που αναπτύχθηκε ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, αποτελεί προπύργιο του δυτικού κόσμου κατά της επεκτατικής ροπής της Ανατολής, αλλά και σημείο συναλλαγής της με τη Δύση, διευκολύνοντας τη διαμόρφωση επαφών και επιτρέποντας να διαπλαστεί ο δικός της, χαρακτηριστικά ιδιότυπος αισθητικός κόσμος.

            Έτσι στην απεικόνιση του Θείου Πάθους διαπιστώνεται τόσο η επίδραση των προσφύγων Κρητικών ζωγράφων, που μετά την πτώση του Χάνδακα (1669) έρχονται στο νησί και μετέχουν ενεργά στη διακόσμηση των εκκλησιών και ιδιαίτερα των ξυλόγλυπτων τέμπλων, όσο και τα δάνεια από την δυτική τέχνη, που τα συναντάμε στους ξυλόγλυπτους σταυρούς του επιστυλίου του τέμπλου και στους νέους εικονογραφικούς τύπους, που αποτελούν δημιουργική ανάπλαση φλαμανδικών χαλκογραφιών.

            Είναι δε τόσο επιτυχημένη η δημιουργική αφομοίωση στοιχείων Ανατολής και Δύσης, που μόνο στον τρόπο που οι σημερινοί, σύγχρονοί μας ζωγράφοι-αγιογράφοι τα μεταφέρουν, μπορούμε να την αντιληφθούμε.

            Γιατί, Κυρίες και Κύριοι, την μεγάλη σπουδαιότητα των ζωγράφων της Επτανησιακής Σχολής Ζωγραφικής που τα σωζόμενα έργα τους, κοσμούν τις Εκκλησίες και τα Μουσεία μας, μόνο μέσα από τα έργα των καλλιτεχνών που ζουν, αναπνέουν και δημιουργούν στον ίδιο χώρο μπορούμε να την νοιώσουμε.

            Η δική τους αναζήτηση μάς βοηθάει να βιώσουμε εκείνων την ανατροπή και τελικά να οδηγηθούμε στην κατανόηση της αναλαμπής της Ζακυνθινής Τέχνης, για να δανειστώ την ορολογία από τον πρόσφατα χαμένο Γιώργο Θέμελη.

           

            Ας έρθουμε τώρα πιο κοντά στα ίδια τα έργα:

            Στη διαφάνεια που ακολουθεί διακρίνονται οι θεματικές ενότητες με τις οποίες θα ασχοληθούμε. Θα εξετάσουμε τις παραστάσεις του Θείου Πάθους, όπως τις συναντούμε στις ζακυνθινές εκκλησίες, πάνω στους σταυρούς, τα «λυπηρά», στις πλάγιες και την ωραία θύρα, αλλά και στην επίστεψη του ζακυνθινού τέμπλου και ειδικότερα στις πολύ συνηθισμένες παραστάσεις του τύπου της Mater Dolorosa, του Εσταυρωμένου Χριστού, του Αγίου Ιωάννη, της Σταύρωσης, και στην παράσταση της Αποκαθήλωσης από το Δωδεκάορτο, ενώ τέλος θα δούμε Εσταυρωμένους λιτανείας και Αμνούς.

            Στην ίδια διαφάνεια βλέπουμε και το έργο του σύγχρονου αγιογράφου Νίκου Μπιάζη, που το ζωγράφισε για την επέτειο των πενήντα  χρόνων από τους σεισμούς του 1953 (2003). Είναι φιλοτεχνημένη με μικτή τεχνική σε χαρτόνι και βρίσκεται στην ιδιωτική συλλογή του Διονύση Φλεμοτόμου, τον οποίο και ευχαριστούμε για την άδεια να το προβάλουμε στην αποψινή εκδήλωσή μας. Στον πίνακα διακρίνεται η στήλη από την γκρεμισμένη προτομή του Διονυσίου Σολωμού, έργο Γεωργίου Βρούτου, στην πλατεία Σολωμού. Πίσω της τα ερείπια της γκρεμισμένης πόλης,  ενώ στον ουρανό ο Χριστός στον τύπο «Ίδε ο Άνθρωπος» και κάτω η Παναγία ως «Mater Dolorosa», να θρηνεί στα ερείπια της γκρεμισμένης πολιτείας την πτώση του Ποιητή και μαζί την σταύρωση ολόκληρου του νησιού. Εδώ, όπως βλέπουμε, το θέμα της καταστροφής της Ζακύνθου από τους σεισμούς, τονίζεται στον υπερθετικό βαθμό καθώς ταυτίζεται συμβολικά με τα Πάθη του Κυρίου.

            Ερχόμενοι τώρα να εξετάσουμε το επιστύλιο των ζακυνθινών τέμπλων, θα διαπιστώσουμε ότι κοσμείται με μεγάλους ξυλόγλυπτους σταυρούς, που κατάγονται από τους μεγάλους βενετσιάνικους σταυρούς του 13^ου και του 14^ου αι., και υιοθετούνται από την κρητική τέχνη, ενώ γνωρίζουν μεγάλη διάδοση στις βενετοκρατούμενες περιοχές.

            Στις δύο διαφάνειες που ακολουθούν θα δούμε τέσσερις από τους χαρακτηριστικότερους:

Στην πρώτη διαφάνεια βλέπουμε δύο σταυρούς τέμπλου που προέρχονται από το Μουσείο Ζακύνθου. Ο πρώτος προέρχεται από τον ναό του Παντοκράτορα και χρονολογείται στις αρχές του 18^ου αι., ενώ ο δεύτερος είναι παλαιότερος, των αρχών του 16^ου αι., από το ναό του Αγίου Ιωάννη του Τράφου. Και οι δύο είναι φτιαγμένοι με αυγοτέμπερα σε ξύλο με προετοιμασία. Στις απολήξεις των κεραιών του σταυρού και στο τριγωνικό διάχωρο της βάσης τους απεικονίζονται τα σύμβολα των Ευαγγελιστών: ο αετός του Ιωάννη, ο λέων του Μάρκου, ο άγγελος του Ματθαίου και ο φτερωτός βους του ευαγγελιστή Λουκά. Ο πρώτος με φανερή την επίδραση από την ιταλική τέχνη αποδίδεται  στο ζωγράφο Βίκτωρα.

Στην δεύτερη διαφάνεια βλέπουμε έναν σταυρό από το τέμπλο του καθολικού της Ιεράς Μονής Στροφάδων, έργο Παναγιώτη Δοξαρά, 1689, ο οποίος παρουσιάζει τον Εσταυρωμένο Χριστό και ξανά τα σύμβολα των Ευαγγελιστών στις κεραίες του σταυρού. Στη βάση του σταυρού ακουμπούν αντικριστά οι κεφαλές δύο δρακόντων με  φολιδωτά σώματα. Είναι λάδι σε ξύλο. Ο δεύτερος σταυρός είναι από το ναό της Αγίας Άννας, σύγχρονος σχεδόν με τον πρώτο και τον είδαμε στην περιοδική έκθεση για το Θείο Πάθος σε εικόνες της Ζακύνθου, που έγινε από 11 Απριλίου έως 28 Μαΐου 1998 στο Μουσείο Ζακύνθου. Είναι αυγοτέμπερα σε ξύλο με προετοιμασία. Στον πρώτο, τα σύμβολα των Ευαγγελιστών κρατούν ανοιχτά τα αντίστοιχα ευαγγέλια σε περικοπές που αφορούν τη σταύρωση, ενώ το σώμα του Χριστού αποδίδεται με ιδιαίτερη πλαστικότητα κάνοντας χρήση της φωτοσκίασης. Η διαφορά στο υλικό που ζωγραφίστηκαν τα δύο έργα, το πρώτο με λάδι ενώ το δεύτερο με αυγοτέμπερα, σηματοδοτεί και την αλλαγή της εποχής που έρχεται να συνταράξει την τέχνη της ζωγραφικής, υιοθετώντας στοιχεία της Δύσης και σιγά-σιγά κάνοντας ευκολότερη τη διακίνηση της θρησκευτικής τέχνης, καθώς τα έργα με λάδι μπορούν να «ταξιδέψουν» με μεγαλύτερη ταχύτητα.

            Μια άλλη εξέλιξη που συντελείται κατά το 17^ο αι. στα τέμπλα πολλών ναών της Ζακύνθου είναι η αύξηση του αριθμού των εικόνων μέσα σε τοξωτά φυλλοφόρα πλαίσια, που πλαισίωναν τους μεγάλους σταυρούς του επιστυλίου των τέμπλων, από δύο, με την απεικόνιση της Παναγίας και του Ιωάννη του Θεολόγου, σε έξι, με την απεικόνιση όλων των προσώπων της Σταύρωσης. Είναι τα λεγόμενα «λυπηρά».

Στη διαφάνεια βλέπουμε ένα «λυπηρό» από το τέμπλο του ναού του Αγίου Παντελεήμονος, έργο αγνώστου, που απεικονίζει τη Μαρία τη Μαγδαληνή και χρονολογείται στον 17^ο αι. Η Μαρία Μαγδαληνή είναι όρθια και ολόσωμη, στραμμένη κατά τρία τέταρτα προς το κέντρο, όπου βρίσκεται ο σταυρός με το Χριστό σταυρωμένο. Απλώνει το δεξί της χέρι, ενώ με το άλλο κρατά βόστρυχο της κόμης της, μία κίνηση που μαζί με τους τρεις βοστρύχους που πέφτουν στο δεξί της ώμο, παραπέμπει στη δυτική παράδοση των ξέπλεκων μαλλιών για τη δήλωση της θλίψης.

            Με το Πάθος και τη Θυσία του Ιησού συνδέονται άμεσα οι παραστάσεις που κοσμούν από τα τέλη του 17^ου αι. τις πλάγιες θύρες του τέμπλου των ναών και παρουσιάζουν Αγγέλους με τα όργανα του Πάθους σε στάση δέησης ή κρατώντας το Άγιο Μανδήλιο, μέσα σε τοξωτά ανοίγματα, που καλύπτονται από ανάγλυφους επίχρυσους βλαστούς και φύλλα.

Στις τρεις διαφάνειες που ακολουθούν, έχουμε επιλέξει κάποιες από τις αντιπροσωπευτικότερες παραστάσεις.

Στην πρώτη διαφάνεια έχουμε μία Θύρα πρόθεσης και μία Θύρα Διακονικού. Βρίσκονται και οι δύο  στο Μουσείο Ζακύνθου  και προέρχονται από το τέμπλο του ναού του Παντοκράτορα, ο οποίος είχε την τύχη να μην καεί τον Αύγουστο του ‘53. Παρουσιάζουν τον Άγγελο με το Άγιον Μανδήλιον και τον Άγγελο με τα σύμβολα του Πάθους. Χρονολογούνται στις αρχές του 18^ου αι και είναι ζωγραφισμένες με αυγοτέμπερα σε ξύλο με προετοιμασία. Στην πρώτη, ο Άγγελος όρθιος με θλιμμένο βλέμμα κρατάει  το Άγιον Μανδήλιον, στο οποίο είναι αποτυπωμένο το άχραντο πρόσωπο του Χριστού με φωτοστέφανο και ακάνθινο στεφάνι. Στην άλλη, ο Άγγελος στρέφει το χαμηλωμένο βλέμμα του προς τον Ιησού, ενώ κρατάει τη λόγχη, το σπόγγο και το Σταυρό του μαρτυρίου.

Στην δεύτερη έχουμε μία θύρα πρόθεσης και μία θύρα Ωραίας Πύλης από το ναό της Παναγίας του Τσουρούφλη έργα του Νικολάου Καλέργη, 1732. Η πρώτη, που φέρει μάλιστα κάτω δεξιά την χρονολογία και την υπογραφή του ζωγράφου, απεικονίζει τον Άγγελο με τα όργανα του Πάθους: σπόγγο και λόγχη στο αριστερό χέρι, φραγγέλιο και σκοινί στο δεξί.  Η άλλη παρουσιάζει τον Ιησού να αίρεται από τον Άγγελο, ένα θέμα γνωστό στη δυτική τέχνη από τον 14^ο αι. Άγνωστο αρχικά για την εποχή του, αργότερα γνώρισε μεγάλη διάδοση στις θύρες του Ιερού Βήματος των ναών της Ζακύνθου. Και οι δύο φυλάσσονται στην αποθήκη του Μουσείου Ζακύνθου και παρουσιάστηκαν στην περιοδική έκθεση για το Θείο Πάθος σε εικόνες του Μουσείου, το 1998. Είναι ζωγραφισμένες με αυγοτέμπερα.

Στην τρίτη διαφάνεια έχουμε δύο έργα σύγχρονων ζωγράφων. Πρόκειται για ένα έργο του Νίκου Μπιάζη: «Άγγελος αίρων τον Ιησού», που είναι αντίγραφο από βημόθυρο που εκτέθηκε τον περασμένο Δεκέμβρη (2011) στη έκθεση του Πανελληνίου Συλλόγου Αγιογράφων, ζωγραφισμένο με αυγοτέμπερα και για ένα έργο του Κώστα Πλέσσα: «Άγγελος με τα όργανα του Πάθους», μολύβι σε στρατσόχαρτο, του 1990. Για το δεύτερο, το οποίο ανήκει στον ζωγράφο και δεν εκτίθεται, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Παναγιώτη Τσουκαλά που φρόντισε για τη φωτογράφηση και μας έστειλε το έργο. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες αναδημιουργούν, άλλος με μεγαλύτερη πιστότητα και άλλος πιο ελεύθερα, με το προσωπικό του ύφος, τα αριστουργήματα που φυλάσσονται σήμερα στο Μουσείο. Είναι βέβαιο δε ότι έχουν περάσει αρκετές ώρες αντιγράφοντας και μελετώντας τα, κάτι που σήμερα είναι αδύνατο, καθώς το Μουσείο παραμένει ερμητικά κλειστό, στερώντας από τον επισκέπτη τη χαρά της θέασης των έργων του.

Η μεμονωμένη μορφή του Χριστού στο βημόθυρο της Ωραία Πύλης στην παράσταση «Ίδε ο Άνθρωπος», συνήθως πλαισιώνεται, όπως είδαμε, από τους Αγγέλους που κρατούν τα όργανα του Πάθους στα βημόθυρα της Πρόθεσης και του Διακονικού. Άλλες φορές η Ωραία Πύλη φέρει την παράσταση του Χριστού δεμένου στον κίονα της Μαστίγωσης ή το Χριστό νεκρό υποβασταζόμενο από άγγελο.

Εισηγητής του νέου τύπου «Ίδε ο Άνθρωπος» υπήρξε όπως λέει ο Ανδρ. Ξυγγόπουλος ο Ηλίας Μόσκος: «Και άλλη παράστασις διεδόθη πιθανότατα εις την τέχνην, ιδία της Επτανήσου δια του Μόσκου, η εικών δηλ., η συνήθως ονομαζομένη του Νυμφίου. Πρόκειται περί της εικόνος του Ιησού, παριστανομένου ορθίου με τας χείρας δεμένας, κρατούντος εις την μίαν κάλαμον, με το σώμα σχεδόν γυμνόν, καλυπτόμενον εν μέρει μόνον από πορφυρούν ιμάτιον με την πλήρη θλίψεως κεφαλήν κεκλιμένην και περιβαλλομένην από ακάνθινον στέφανον». Στην νέα ανακάλυψη του Μόσκου, όπως φαίνεται συνηγορεί και ο Μανόλης  Χατζηδάκης, ο οποίος γράφει: «Η παράσταση ήταν καινούργια για την ορθόδοξη τέχνη, όταν την ζωγράφισε για πρώτη φορά  νομίζω ο Ηλίας Μόσκος … το 1684, σε ένα μεγάλο πίνακα με την παλιά τεχνική του αυγού. Βρισκόταν στη Μητρόπολη Ζακύνθου και κάηκε. Η εικόνα αυτή φαίνεται ότι λειτούργησε ως παραγωγική μήτρα. Βρισκόταν στην Ωραία Πύλη του τέμπλου στο ναό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στο Κάστρο της Ζακύνθου. Ύστερα από την ερήμωση του ναού αυτού μεταφέρθηκε στην Μητρόπολη και τοποθετήθηκε σε καθέδρα. Στη νέα της θέση έγινε προσκυνηματική και λατρευτική».

            Στις ακόλουθες δύο διαφάνειες βλέπουμε τέσσερις θύρες Ωραίας Πύλης. Στην πρώτη διαφάνεια βλέπουμε την Ωραία Πύλη από το τέμπλο του Παντοκράτορα, στο Μουσείο Ζακύνθου στον τύπο: «Ίδε ο Άνθρωπος», των αρχών του 18^ου αι., και την Ωραία Πύλη από το ναό των Ταξιαρχών, έργο Νικολάου Καλέργη, 1732. Και οι δύο είναι ζωγραφισμένες με αυγοτέμπερα σε ξύλο με προετοιμασία. Στην πρώτη ο Χριστός όρθιος με δεμένα τα χέρια, κρατάει με το δεξί χέρι κάλαμο και κλίνει το πρόσωπό του προς τα αριστερά. Η παράσταση αποδίδεται στον Βίκτωρα. Στην άλλη ο Χριστός είναι όρθιος, ολόσωμος και κρατάει  με το δεξί τον κάλαμο, ενώ κλίνει το κεφάλι προς τα αριστερά. Κάτω δεξιά πάνω στο πράσινο δάπεδο η υπογραφή του ζωγράφου (ΧΕΙΡ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΛΛΕΡΓΙ) και η χρονολογία (ˏΑΨΛΒ΄=1732).

Στη δεύτερη διαφάνεια βλέπουμε την Θύρα της Ωραίας Πύλης από το ναό του Αγίου Αντωνίου στο Πεντεκάμαρο με τον Χριστό στον κίονα της μαστίγωσης, β΄ μισό 17^ου αι., από την περιοδική έκθεση για το Θείο Πάθος σε εικόνες του Μουσείου Ζακύνθου, που φυλάσσονται στην αποθήκη του. Πολύ ξεχωριστός είναι ο κυανός κάμπος που καλύπτεται από έντονα έξεργες χρυσές κληματίδες. Το πονεμένο πρόσωπο  του Χριστού με τα κλειστά μάτια, αποδίδει όλο το πάθος της σκηνής. Η Θύρα είναι ζωγραφισμένη με λαδοτέμπερα σε ξύλο με προετοιμασία.  Το άλλο είναι  ένα σύγχρονό μας έργο του Νίκου Μπιάζη από την Ωραία Πύλη  της Δερματούσας στο Τραγάκι, με το θέμα «Ίδε ο Άνθρωπος». Ζωγραφίστηκε το 2011, με αυγοτέμπερα.

Στο δεύτερο μισό το 18ου αι. το τέμπλο του ναού μεγαλώνει σε ύψος και πολλές φορές φτάνει μέχρι την οροφή, απομονώνοντας έτσι από την μια το Ιερό και από την άλλη δίνοντας μεγαλύτερη επιφάνεια στους ζωγράφους για ζωγραφική. Τα λυπηρά και ο μεγάλος ξυλόγλυπτος σταυρός αντικαθίσταται τώρα από επίστεψη την οποία κοσμούν τρεις συνήθως ελλειψοειδούς σχήματος ελαιογραφίες με τις παραστάσεις του Εσταυρωμένου Χριστού, της Θεοτόκου στον τύπο της «Mater Dolorosa» και του Αγίου Ιωάννη. Άλλες φορές η αετωματική επίστεψη των ζακυνθινών τέμπλων κοσμείται με την απεικόνιση μιας μεγάλης Σταύρωσης.

            Στην διαφάνεια που ακολουθεί παρουσιάζονται οι εικονογραφικοί τύποι που θα εξετάσουμε και μία φωτογραφία του Κλεισθένη Δασκαλάκου από το φωτογραφικό εργαστήριο των αδελφών Μεγαλοκονόμου (αρχείο του Άκη Λαδικού), όπως δημοσιεύτηκε, στο φωτογραφικό λεύκωμα για τους σεισμούς του 1953, «Ράγισε η φλούδα του ροδιού», Έντυπο-Τρίμορφο, Ζάκυνθος 2003.

            Ας δούμε πρώτα δύο διαφάνειες με τον τύπο της Θεοτόκου ως Mater Dolorosa.

Στην πρώτη διαφάνεια βλέπουμε μία εικόνα από το ναό της Παναγίας Επισκοπιανής, λάδι σε μουσαμά, των αρχών του 19^ου αι., η οποία βρίσκεται στο Μουσείο Ζακύνθου. Η άλλη είναι ενυπόγραφο έργο του Σπυρίδωνος Πελεκάση, του 1872, λάδι σε καμβά, και βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή. Αξίζει να παρατηρήσουμε  το βλέμμα της Παναγίας στην πρώτη, που φαίνεται υγρό από τα δάκρυα και έκανε τους μελετητές να την αποδώσουν σε άγνωστο μαθητή του Κουτούζη, γνωστό με το όνομα «ζωγράφος του Θρήνου».

Στη δεύτερη διαφάνεια βλέπουμε το έργο που φιλοτέχνησε το 2007 για το εξώφυλλο του Μεγαλοβδομαδιάτικου προγράμματος της Μητροπόλεως ο Νίκος Μπιάζης, και είναι ελαιογραφία σε ξύλο και το ίδιο θέμα από τη Συλλογή Κολυβά του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων, του 19^ου αι., λάδι σε μουσαμά. Στο μέσον βλέπουμε πάλι μία φωτογραφία από το προαναφερθέν φωτογραφικό λεύκωμα για τους σεισμούς. Η φωτογραφία, μία τέχνη που αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, με ρεαλισμό μπορεί να αποδώσει την τραγικότητα της στιγμής, αλλά και να υπογραμμίσει την πνευματικότητα των δύο ζωγραφικών έργων, του σύγχρονου και του παλαιότερου και να ισοζυγιάσει το χθες με το σήμερα, εκθέτοντάς μας συγχρόνως στη ματαιότητα της ανθρώπινης μοίρας.

            Στις επόμενες δύο διαφάνειες παρουσιάζουμε τον τύπο του Εσταυρωμένου Χριστού.

Στην πρώτη διαφάνεια βλέπουμε τον  Εσταυρωμένο από το ναό της Παναγίας Επισκοπιανής και τον Εσταυρωμένο από το Ναό του Αγίου Γεωργίου του Πετρούτσου. Και τα δύο έργα εκτίθενται στην έκθεση του Μουσείου Ζακύνθου. Είναι των αρχών του 19^ου αι και είναι ζωγραφισμένα με λάδι σε μουσαμά. Για το πρώτο μάλιστα έχει υποστηριχθεί ότι παρουσιάζει εντυπωσιακή ομοιότητα με έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου!

Στη δεύτερη διαφάνεια βλέπουμε πάλι έναν Εσταυρωμένο από το Μουσείο Ζακύνθου που προέρχεται από το προσεισμικό Παλαιό Μουσείο, των αρχών του 19^ου και είναι λάδι σε χαρτόνι και ένα έργο της Ελένης Γούναρη, για το πρόγραμμα των εκδόσεων Έντυπο, που κυκλοφόρησε για τη Μεγάλη Εβδομάδα το 2006. Το έργο είναι ακρυλικό. Η ομοιότητα των εικονογραφικών τύπων ανάμεσα σε δύο έργα  τόσο μακρινά από χρονική άποψη, είναι εμφανής. Αξίζει να παρατηρήσουμε τα χέρια του Χριστού στο πρώτο, που είναι καρφωμένα σε σχήμα V, πάνω στα χοντρά παρακλάδια του κορμού, ενώ η απότομη  φωτοσκίαση παραπέμπει σε έργα του Κουτούζη.

Η επόμενη διαφάνεια παρουσιάζει δύο έργα με τον Άγιο Ιωάννη  το Θεολόγο. Το πρώτο έργο προέρχεται από το ναό της Παναγίας Επισκοπιανής και το δεύτερο από το Παλαιό Μουσείο. Το πρώτο είναι λάδι σε μουσαμά, ενώ το δεύτερο λαδοτέμπερα σε ύφασμα. Το πρώτο χρονολογείται στις αρχές 19^ου αι. και εκτίθεται στο Μουσείο Ζακύνθου, ενώ το άλλο στα τέλη 18^ου - αρχές 19^ου αι., βρίσκεται στην Αποθήκη του Μουσείου και παρουσιάστηκε στην Έκθεση για το Θείο Πάθος. Αξίζει ξανά να παρατηρήσουμε τα γεμάτα δάκρυα μάτια του Ιωάννη, που στο δεύτερο έργο δείχνει να τα σκουπίζει. Είναι ανυπόγραφα έργα, αλλά η μορφική τους αναπαράσταση μας οδηγεί να αποδώσουμε το  αριστερό στον Νικ. Κουτούζη και το δεξί στον Νικόλαο Καντούνη.

Η επόμενη διαφάνεια παρουσιάζει ένα έργο του Γιάννη Τσολάκου, από την πρόσφατη εικονογράφηση της ιστορικής εκκλησίας της Φανερωμένης. Είναι ο Νυμφίος, έργο του 2011, λάδι σε μουσαμά και αποτελεί εξαίρετο δείγμα δημιουργικής αφομοίωσης παλαιότερων εικονογραφικών προτύπων.

Στην επόμενη διαφάνεια συνδυάζονται με πρωτότυπο τρόπο δύο εικονογραφικά προγράμματα καθώς την παράσταση του εσταυρωμένου Χριστού, καταλαμβάνει ένας ξυλόγλυπτος Σταυρός επιστυλίου τέμπλου.

Πρόκειται για μια μεγάλη πολυπρόσωπη Σταύρωση, από το ανώτερο τμήμα του τέμπλου του ναού της  Αγίας Άννας, που έφτανε μέχρι την οροφή. Χρονολογείται στα τέλη του 18^ου αι. και φυλάσσεται στην αποθήκη του Μ. Ζακύνθου. Το έργο είναι λαδοτέμπερα σε ξύλο.

         Μία άλλη καινοτομία στη διακόσμηση των ζακυνθινών τέμπλων είναι η αντικατάσταση των μικρών διαστάσεων εικόνων του Δωδεκαόρτου με επτά μεγάλες εικόνες με σκηνές από τη ζωή του Χριστού. Εδώ θα δούμε το θέμα της Αποκαθήλωσης.

Σπουδαιότατο έργο η Αποκαθήλωση του Νικολάου Καντούνη από το Ναό του Αγίου Ανδρέα του Αβούρη. Εκπλήσσει ο έντονος συναισθηματισμός και η θεατρικότητα στις κινήσεις των μορφών. Στο κέντρο υπάρχει επιγραφή: «Μνήσθητι Κύριε του Δούλου σου Αναστασίου / Τσαγκαρουσιάνου κ(αι) των Γονέων αυτού / 1825: Μαΐου 14».

Στην επόμενη διαφάνεια βλέπουμε δύο ακόμα έργα. Πρόκειται για τον  Επιτάφιο Θρήνος, έργο Αγνώστου, του 18^ου αι. από το Μουσείο Σολωμού και την Αποκαθήλωση από το Ναό του Αγίου Ανδρέα του Αβούρη, από το Μουσείο Ζακύνθου των αρχών του 19^ου αι. Και τα δύο είναι λάδι σε μουσαμά. Εκπλήσσει το format  του δεύτερου έργου, Στο βραχώδες έδαφος στο κάτω μέρος απεικονίζονται τα όργανα του πάθους.

           

Ένα από τα σημαντικότερα έργα που απεικονίζουν το θείο Πάθος σε όλο του το μεγαλείο είναι οι μεγάλοι Εσταυρωμένοι λιτανείας, που έχουν κυριολεκτικά καρφωθεί σε απλούς ξύλινους σταυρούς.  Στη διαφάνεια που ακολουθεί βλέπουμε δύο Εσταυρωμένους λιτανείας, Ο πρώτος προέρχεται από το ναό του Αγίου Δημητρίου του Κόλα, τέλη 17^ου αι., λάδι σε ξύλο με προετοιμασία και ο δεύτερος είναι έργο του Νικόλαου Καντούνη από το ναό του Αγίου Σπυρίδωνα του Φλαμπουριάρη, λάδι σε ξύλο, αρχές 19^ου αι. Και οι δύο εκτίθενται στο Μουσείο Ζακύνθου.

H επόμενη διαφάνεια παρουσιάζει έναν Εσταυρωμένο που βρίσκεται στον Ιερό Ναό του Αγίου Θεοφίλου στο κοιμητήριο και τον έφτιαξε ο αγιογράφος  Νίκος Μπιάζης το 2008. Είναι ελαιογραφία.

Oι αμφίγραπτες παραστάσεις του νεκρού Χριστού, που τοποθετούνται στους ξυλόγλυπτους επιταφίους τη Μεγάλη Παρασκευή είναι γνωστοί ως «Αμνοί».

Στη διαφάνεια που ακολουθεί παρουσιάζονται τρεις από τους πιο χαρακτηριστικούς. Πρόκειται για έναν Αμνό του Νικόλαου Κουτούζη, που βρίσκεται στο Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης  της Ι. Μ. Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου,  τέλη 18^ου – αρχές 19^ου αι. Έναν ακόμα σύγχρονό του, από το ναό του Αγίου Αντωνίου του Ανδρίτση, από την περιοδική έκθεση για το Θείο Πάθος σε εικόνες του Μουσείου Ζακύνθου. Και τέλος για έναν σύγχρονό μας του  2000 από τον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου στο Μουζάκι, που φιλοτεχνήθηκε από το Νίκο Μπιάζη. Και οι τρεις είναι λάδι σε ξύλο.

Αλλά και οι σύγχρονοι καλλιτέχνες ζωγραφίζουν εμπνευσμένοι από το Θείο Πάθος έργα πρωτοποριακά. Το αποδεικνύει το έργο  του Διονύση Παπαδάτου, σε μικτή τεχνική, που ευγενικά μας παραχώρησε από το ψηφιακό αρχείο του ο Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος της Ι. Μητροπόλεως Ζακύνθου π. Παναγιώτης Καποδίστριας. Με χρώματα ψυχρά ο Σταυρός του μαρτυρίου γεμίζει τον πίνακα και γίνεται σύμβολο κάθε βασανισμένου και κατατρεγμένου συνανθρώπου μας.

Καλλιτέχνες από τη νεώτερη γενιά, όπως ο Διονύσης Τσολάκος, δεν διστάζουν να καταπιαστούν με το θέμα και να τοποθετήσουν τον Εσταυρωμένο τους μέσα σ’ ένα βιομηχανικό τοπίο, με τσιμινιέρες και εργοστάσια, αποτυπώνοντας την καταστροφή του περιβάλλοντος και μάλιστα με τρόπο που  δεν επιδέχεται επιστροφή. Το έργο είναι φτιαγμένο με λάδι, ζωγραφίστηκε το  2011 και σήμερα βρίσκεται στην Αθήνα.

Στο πολύ τρυφερό έργο της Μαρίας Ρουσέα «Του Βαγιώνε το αλογάκι», που φτιάχτηκε για την ενότητα «Στον ίσκιο του Ήσκιου» της ποιητικής συλλογής του π. Παναγιώτη Καποδίστρια «Ενύπνιο μετά τρούλου», εκδόσεις Μπάστα, 1998, βλέπουμε την αγιοποίηση των ελλήνων αγωνιστών που μέσα από δάφνες και βαγιά προοιωνίζουν την Ανάσταση.

Και η Φωτογραφία όμως παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη θεματολογία του Θείου Πάθους, όπως φαίνεται στην έκθεση με τίτλο: «…Αγιοσύνης δρόμοι…», που πραγματοποιήθηκε στο Barrage culture το Πάσχα του 2011. Στην έκθεση  αυτή παρουσιάστηκαν έργα πέντε Ζακυνθινών φωτογράφων, των: Νίκου Καλημέρη, Νίκου Κοντοσταυλάκη, Αντρέα Σούρμπη, Γιάννη Σούρμπη και Δημήτρη Φραγκογιάννη. Στη διαφάνεια βλέπουμε δύο έργα του Νίκου Κοντοσταυλάκη. Το πρώτο έχει τίτλο «Ψυχή» και φιλοτεχνήθηκε το 2011 και το δεύτερο έχει τίτλο «Ανάγκη» και φιλοτεχνήθηκε το 2009. Μέσα από την Τέχνη της Φωτογραφίας, παρουσιάστηκε με εξαιρετικά πετυχημένο τρόπο η ιερότητα των ημερών, αφού κατορθώθηκε να ικανοποιήσει και να τροφοδοτήσει το θρησκευτικό συναίσθημα, με την ίδια δύναμη και πνευματικότητα, που η Ζωγραφική των αγιογραφιών των εκκλησιών μας, η μουσική από τις πένθιμες ακολουθίες, αλλά κυρίως όλες οι ιεροπραξίες, ντύνουν με μοναδικό τρόπο το Ζακυνθινό Μεγαλοβδόμαδο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η θέαση των έργων σύγχρονων και παλαιών δημιουργών, Κυρίες και Κύριοι, μάς ανοίγει τα μάτια για να αποφύγουμε το λάθος να βιώσουμε τα Θεία Πάθη με διάθεση τοπικιστική και να ξαναζήσουμε μέσα από το ιδιάζον ζακυνθινό εκκλησιαστικό μέλος, που θα απολαύσουμε σε λίγο από τον αρχιμουσικό Αντώνη Κλάδη (που τον ευχαριστώ θερμά που δέχτηκε την πρόσκλησή μας να πλαισιώσει την αποψινή εκδήλωση), τον επτανησιακό νατουραλισμό της ζωγραφικής μας, τις φωτισμένες εκκλησίες μας και τα ιδιαίτερα ήθη και έθιμα των ημερών, ενταγμένοι σ’ ένα σκηνικό, που δεν λειτουργεί μόνο για δεκαπέντε μέρες το χρόνο και μετά ξεχνιέται.

Γιατί η Τέχνη σε κάθε μορφή της και μέσα σε όλη την ιστορική της διαδρομή, μπορεί να μας διδάξει να βλέπουμε την ανθρώπινη ιστορία ως σειρά διαδοχικών περιόδων, που οδηγούν στην δική μας εποχή και μέσα από την παγκοσμιοποιημένη διάστασή της, στο μέλλον.

Με αυτές τις σκέψεις εύχομαι σε όλους Καλό Μεγαλοβδόμαδο και Καλή Ανάσταση!!!

Βιβλιογραφία

• Μυρτώ Αχειμάστου – Ποταμιάνου, Εικόνες της Ζακύνθου, Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων, Αθήνα 1997.
• Ζωή Α. Μυλωνά, Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2011.
• Ζωή Α. Μυλωνά, Μουσείο Ζακύνθου, ΥΠ.ΠΟ. – ΤΑ.ΠΑ., Αθήνα 1998.
• Γιάννης Ρηγόπουλος, Εικόνες της Ζακύνθου και τα πρότυπά τους, τόμος Β΄ και Γ΄, Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων, Αθήνα 2006.
• Γιάννης Ρηγόπουλος, Φλαμανδικές επιδράσεις στη Μεταβυζαντινή Ζωγραφική, Προβλήματα Πολιτιστικού Συγκρητισμού, Α΄ Τόμος, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1998.
• Αλκιβιάδη Γ. Χαραλαμπίδη, Συμβολή στη μελέτη της Εφτανησιώτικης Ζωγραφικής του 18^ου αι 19^ου αιώνα, εκδ. Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών-Ίδρυμα Μελετών Ιονίου και Αδριατικού Χώρου, Ιωάννινα 1978.

Λευκώματα

• Εταιρεία Μελέτης Έρευνας Προαγωγής Πολιτισμού ΠΛΑΤΥΦΟΡΟΣ, Δημήτριος Σπυρίδωνος Πελεκάσης Ζωγράφος (1881-1973), Αθήνα 2001.
• Ζάκυνθος, φωτογραφικό λεύκωμα σεισμών 1953, Ράγισε η φλούδα του ροδιού, ΄Εντυπο-Τρίμορφο, Ζάκυνθος 2003.
• Η Ζωγράφος Μαρία Ρουσέα, Γ.Α.Κ. Αρχεία Ν. Ζακύνθου - Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζακύνθου, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ζακύνθου, Ζάκυνθος 2011.

Κατάλογοι Εκθέσεων

• Μουσείο Ζακύνθου 24/8-3/12 2003, …των χειμαζομένων η γαλήνη… Ιστορήσεις της Παναγίας σε εικόνες της Ζακύνθου, ΥΠ.ΠΟ.-6^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Έντυπο,  Ζάκυνθος 1998.
• Μουσείο Ζακύνθου 11/4-28/5 1998, «Τα πάθη τα σεπτά … ως φώτα σωστικά», Το θείο Πάθος σε εικόνες της Ζακύνθου, από το 17^ο στο 19^ο αιώνα, 6^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 1998.
• Holy Passion- Sacred Images, The Interaction of Byzantine and Western Art in Icon Painting, Hellenic Ministry of Culture-Directorate of Byzantine and Postbyzantine Monuments-6^th Ephorate of Byzantine Antiquites, Athens 1999.

Περιοδικά

• Μηνιαία Εικονογραφημένη Επιθεώρησις ΗΩΣ, περίοδος τρίτη, έτος 4^ον, αριθ. 48/49, Νο 7/8, Αθήνα 1961.

π. Κων. Ν. Καλλιανός: ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΟΣ, ΕΛΠΙΔΟΦΟΡΟΣ ΑΝΑΣΑΣΜΟΣ, ΑΝΑΣΧΕΣΕΩΣ ΠΑΝΤΟΕΙΔΟΥΣ ΑΠΟΓΝΩΣΕΩΣ ή Ο ΑΠΟΗΧΟΣ ΜΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΠΙΣΚΕΨΕΩΣ ΣΤΗ ΣΚΟΠΕΛΟ

Σὲ ἀναστάσιμες ἡμέρες, στολισμένες μὲ τῆς Ἀνοίξεως τὶς πλούσιες δωρεές καὶ μυρωμένες μὲ ἄρωμα χαμομηλιοῦ, ἀνθισμένου πεύκου καὶ μαγιάτικου τριαντάφυλλου, τιμήθηκε δαψιλῶς καὶ μὲ κορυφαῖο τρόπο, ὅπως ἠ Ἐκκλησιαστικὴ Τάξις τὸ ἀπαιτεῖ, ὁ Ἅγιος τῆς νήσου Σκοπέλου. Ὁ Ἱερομάρτυς Ἐπίσκοπος Ρηγίνος. Γιὰ δεύτερη φορὰ μέσα σὲ λίγους μῆνες ἀπό τὴν κυριώνυμο ἡμέρα τῆς Μνήμης Του, στὶς 25 Φεβρουαρίου δηλαδή.  Καὶ μὲ τὴν Χάρη Του ἐπίσης, ἄνοιξε ἡ ὡραία πύλη τῶν ἐκδηλώσεων,  γιὰ νὰ συνεκτιμηθοῦν οἱ ἀδελφὲς μὲ τὸν Ἅγιο Μονές: Τόσο τοῦ Τιμίου Προδρόμου, ὅσο καὶ τοῦ θείου Εὐαγγελισμοῦ. Αὐτὰ  τὰ θεοφιλῆ καὶ ἀποπνέοντα ἀνασασμοὺς εὐκατανύκτου ἱστορίας  καὶ προσφορᾶς ἱερὰ τῆς νήσου σεμνώματα. Διότι ἡ μὲν πρώτη ἐπί ἕνα αἰῶνα περίπου φιλοξενοῦσε τὰ τίμιά λείψανά Του, ἡ δὲ ἄλλη, ἐπειδὴ ὀ ἄξιος τῶν κτητόρων της γόνος, ὁ πολὺς Καισάριος μοναχὸς Δαπόντε, ἦταν ἐκεῖνος ποὺ ἀνύψωσε τὴν Μορφὴ τοῦ Ἀγίου ἀπό τὴν ἀφάνεια καὶ τὴν ἄγνοια στὴ θέση ποὺ εἶναι σήμερα.

Τὸ εἰσοδικὸ σ᾿ αὐτὸ τὸ εὐλογημένο τρίπτυχο πραγματοποιήθηκε ἀπό τὸν Μακαριώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος τὸν κύριο Ἱερώνυμο, τὸν ὁποῖο συνόδευαν Ἀρχιερεῖς, οἱ ὁποῖοι καὶ τυγχάνουν  πνευματικὰ συγγενεῖς μὲ τὴν ἁγιοτρόφο νῆσο Σκόπελο. Ὁ Δημητριάδος κύριος Ἰγνάτιος, γείτων τῆς Μητροπόλεως Χαλκιδός Ἱστιαίας καί Βορείων Σποράδων, ἀλλὰ καὶ ἄξιος διάδοχος τοῦ Μητροπολίτου Δημητριάδος Δαμασκηνοῦ, ὁ ὁποῖος τὴν Κυριακὴ  23 Ἀπριλίου 1966,  θεμελίωσε τὸ νέο Καθολικὸ τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου.

 Ὁ Κορίνθου Διονύσιος, προκάτοχος τοῦ Ἁγίου Μακαρίου τοῦ Νοταρᾶ, τοῦ ὁποίου τὸ φιλοκαλικὸ πνεῦμα ραντίζει μὲ Ἁγιορειτικὸ ἄρωμα εὐλαβείας τὰ νησιὰ αὐτά. Τὴ Σκιάθο δηλαδή, μὲ τὴν  περίπυστη Μονὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, μὲ τὴν ὁποία εἶχε ἰκανὀ πνευματικὸ σύνδεσμο ὁ Ἅγιος Μακάριος καὶ φυσικὰ τὴ Σκόπελο μὲ τὴν ἐξίσου ζωντανὴ κολλυβαδικὴ παράδοση. Ὡστόσο δὲν πρέπει νὰ ἀγνοηθεῖ ὅτι ὁ Ἅγιος Κορίνθου ὡς ἱεροκῆρυξ τῆς Μητροπόλεως Χαλκίδος «πάλιν καὶ πολλάκις» φιλοξενήθηκε στὸ νησὶ αὐτὸ, προέστη σὲ δεκάδες πανηγύρων τοῦ Ἁγίου Ρηγίνου καὶ ὄχι μόνο, σφραγίζοντας ἱκανὸ χρόνο τῆς ζωῆς του μὲ τὴ νῆσο τῶν νοσταλγῶν, ὅπως ὀνομάζει τὴ Σκόπελο ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

 Ὁ Θηβῶν καὶ Λεβαδείας κύριος Γεώργιος ἄν καὶ ἔρχεται ὡς Ἐπίσκοπος πρώτη φορὰ στὴ Σκόπελο,  τυγχάνει γνώριμος αὐτῆς, ἀφοῦ κατὰ τὴν παράδοση ὀ Ἅγιος, ποὺ ἦλθε νὰ τιμήσει καὶ διακονήσει, κατάγεται ἀπό τὴν θεόσωστο Ἐπαρχία του. Ὅμως ἐκτὸς αὐτοῦ ἄς μὴ λησμονηθεῖ ὅτι εἶναι ἄξιος διάδοχος τοῦ ἀπό Θηβῶν καὶ Λεβαδείας Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν, τοῦ πρωτοκαθημένου τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας ποὺ ἐπισκέπτεται ἐπισήμως τὴ Σκόπελο.

Γιὰ τὸν Μητροπολίτη Χαλκίδος Ἱστιαίας καὶ Βορείων Σποράδων κ. Χρυσόστομο ἡ Σκόπελος δὲν εἶναι τμῆμα τῆς Ἐπαρχίας του μόνο, ἀλλὰ εἶναι καὶ ἡ δεύτερη πατρίδα του. Γιατὶ γιὰ τριάντα περίπου χρόνια, ἀπό διάκονος ἀκόμη,  τὴν ἔχει ἐπισκεφθεῖ καὶ διακονήσει πολλὲς φορές, ἐνῶ ὡς Ἐπίσκοπος, στὰ δέκα χρόνα τῆς Ἀρχιερωσύνης του, σχεδὸν πάντα ἦταν παρὼν στὴ μνήμη τοῦ προκατόχου του Ἁγίου Ρηγίνου. Μὲ τὴν πρόσκλησή του δὲ καὶ τὸν σεβασμὸ ποὺ ἀποπνέει, ἔδωσε στὴν Σκόπελο καὶ τούτη τὴν σημαντικὴ σελίδα, ὥστε νὰ προσμετρηθεῖ στὶς ἔνδοξες δέλτους τῆς Ἱστορίας,  ποὺ γνώρισε αὐτὸς ὀ τρισόλβιος καὶ καθαγιασμένος ἀπὸ τὴν παρουσία Ἁγίων τόπος τῆς Σκοπέλου.

Ἀλησμόνητες θὰ μείνουν οἱ ὧρες τοῦ ἐαρινοῦ πρωϊνοῦ τῆς Κυριακῆς τῆς 20^ης Μαΐου τοῦ σωτηρίου ἔτους 2012, ὅπου γιὰ πρώτη, φαντάζομαι, φορὰ ἔγινε πολυαρχιερατικὸ συλλείτουργο, ἡγουμένου τοῦ Μακαριωτάτου. Μὲ ἠρεμία καὶ κατάνυξη, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴ μεγαλοπρέπεια ποὺ ἅρμοζε,   τελέσθηκε ὁ Ὄρθρος καὶ ἡ Θεία Λειτουργὶα συλλειτουργούντων ἐπίσης τῶν πατέρων Νικοδήμου, τοῦ Πρρωτοσυγκέλλου τῆς Μητροπόλεως Χαλκίδος, τοῦ π. Ἀλεξίου, ἐφημερίου τοῦ ἱ. Ναοῦ τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ Ἀμπελοκήπων, τοῦ π. Γρηγορίου ἀπό τὴν Ἱ. Μητρόπολη Κορίνθου καὶ τοῦ Ἀρχιερατικοῦ Ἐπιτρόπου Σκοπέλου Ἁλοννήσου π. Νικολάου. Σὺν αὐτοῖς καὶ οἱ διάκονοι π. Ἐπιφάνιος, πρωτοδιάκονος τοῦ Ἀρχιεπισκόπου καὶ π. Καλλίνικος τῆς Ἱ. Μ. Δημητριάδος. Παρὼν ἐκεῖ, διὰ τοῦ σεπτοῦ λειψάνου Του, καὶ ὁ ἴδιος ὁ Ἅγιος Ρηγίνος, Αὐτὸς, δηλαδή,  ποὺ συνεκάλεσε αὐτὴν τὴν φροντισμένη καὶ ἱστορικὴ Πανήγυρι. Καὶ μαζὶ Του ἕνα πλῆθος Ἀρχιερέων, ἱερέων, ἱερομονάχων, μοναχῶν, Ἀρχόντων καὶ πιστῶν τῆς νήσου Σκοπέλου καὶ ὄχι μόνο, ποὺ ἐπί δεκαεπτὰ αἰῶνες τιμοῦν τὸν Ἅγιο καὶ τὸν πανηγυρίζουν. Κατενυγμένοι τὸν πανηγυρίζουν, μὲ τὴ λαμπαδα τῆς ψυχῆς τους ἀναμμένη ἐμπρός Του. Ὅπως ἐμεῖς ὅλοι. Γι᾿ αὐτὸ καὶ οἱ ὧρες αὐτὲς ἀποκτοῦν νόημα, ὑψώνονται στὴ συνείδηση τῶν πιστῶν, ὅπως τὰ Τίμια Δῶρα πρὶν τὴ Θεία Μετάληψη... Κι ἀναθάλλει τότε ἡ ψυχὴ τοῦ κάθε πιστοῦ, γιατὶ γνωρίζει πὼς στὴν ἀναίμακτο Μυσταγωγία δὲν εἶναι παρόντες οἱ ὅσοι κυκλώνουν τὸ Θυσιαστήριο ἤ στέκονται στὸν κυρίως ναὸ συνευχόμενοι καὶ προσκαρτεροῦντες τῇ προσευχῇ καὶ τῇ δεήσει... Ἕνα σύννεφο ψυχῶν κατεβαίνει τὶς σεπτὲς αὐτὲς ὧρες ἀπό τὸ Θρόνο τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ Ἐσφαγμένου Ἀρνίου καὶ μὲ ἀνοιχτὰ τὰ μάτια καὶ φορτισμένη τὴν ψυχὴ ἀπό τὴν ἱερὴ συγκίνηση συνέυχεται... Εἶναι ἀναντίρρητα οἱ Κτήτορες, ἐξ ὧν καὶ ὁ ἱερομόναχος Δωρόθεος, ὁ Ἐπίσκοπος Κλήμης ποὺ ἐγκαινίασε τὸ παλαιὸ Καθολικὸ, ὁ ἔσχατος Ἐπίσκοπος Σκιαθου καὶ Σκοπέλου ὁ  Εὐγένιος, ὁ μακαριστὸς Χαλκίδος Νικόλαος ποὺ ἐτέλεσε τὰ ἐγκαίνια τοῦ νέου Καθολικοῦ, οἱ Λαυριῶτες πατέρες, ἀκόμη καὶ ἡ χαροκαμένη Σκοπελίτισσα Εὐδοκία, ἡ προσμονάρισσα τοῦ Ἁγίου στὰ πρῶτα χρόνια τοῦ 20^ου αἰ. ποὺ τὴ μνημονεύει κι ὁ Ἴων Δραγούμης. Καὶ σιμά τους ἡ μεγάλη καὶ τραγικὴ Μορφὴ τοῦ Σκοπελίτη μοναχοῦ Καισάριου Δαπόντε, ποὺ τίμησε ὅσο κανεὶς τὸν Ἅγιο, νὰ τὸν ἐγκωμιάζει μὲ τὸ δικό του τρόπο ἐπισφραγίζοντας τὴν πανήγυρη καὶ τιμώντας τὶς ὅσες ἀκολουθήσουν ἑορτές.

«Χαίροις τὸ ἀγαλλίαμα, ἡ δόξα τῶν Σκοπέλων,

Πλοῦτος ἀγαλλιάσεως, καὶ δόξης , σκοπὸς πέλου.

Χαίροις τὸ τῆς πατρίδος μου πολύφωτος κομήτης

ἐμοῦ δὲ ὁ πολύτιμος, ἔκλαμπρος μαργαρίτης»...

Ἀλήθεια, δίκαιο δὲν ἔχει;

Σκόπελος, 20-5-2012

Δύο βιβλία από τη ΣΑΝΤΡΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ: «Ο ΚΗΠΟΣ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ» και «ΙΣΜΑΗΛ»

ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ γράφει η ΜΑΡΙΑ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ   

Δύο βιβλία γεμάτα τρυφερότητα και αθωότητα, δύο βιβλία ύμνος στη δύναμη της αγάπης, γραμμένα σαν από μιας Νεράιδας χέρι, είναι «Ο Κήπος με τα όνειρα» [εκδόσεις Πατάκη] και ο «Ισμαήλ» [εκδόσεις Κέδρος]. Εξαιρετικά επιμελημένες εκδόσεις και οι δύο, μας προϊδεάζουν, με τα πανέμορφα εξώφυλλά τους, για τη μαγεία τουπε ριεχομένου! Δημιουργός τους η εξαίρετη δημοσιογράφος της Καθημερινής Σάντρα Βούλγαρη, η οποία αποδεικνύεται και ταλαντούχος συγγραφέας. Το συγγραφικό της σύμπαν, ονειρικό, ποιητικό, παραμυθένιο, απευθύνεται στην αθωότητα των παιδιών και στη «δική» μας. 

Τρία διηγήματα «φυτρώνουν» στον «Κήπο με τα όνειρα», που κόσμησε με το εξώφυλλο και τις βινιέτες της η Βάσω Ψαράκη, και μεγαλώνοντας  κατακτούν τις καρδιές μικρών και μεγάλων. Σ’  ένα κόσμο οραματικό, βυθισμένο στην ομορφιά, ζει η μικρή «Τριανταφυλλένια». Όταν ο αγαπημένος της την εγκαταλείπει, για να αναζητήσει τα όνειρά του, ανήμπορη να συνεχίσει τη ζωή, παρακαλεί το Θεό να την πάρει κοντά Του. Εκείνος τότε θα τη μεταμορφώσει σε δέντρο, που όμοιό του δεν υπάρχει. Στα κλαδιά και τα  λουλούδια  του πετούν οι φίλοι της, τα πουλιά, και οι άνθρωποι απολαμβάνοντας τη σκιά του,  συνομιλούν μαζί της. Ξέρουν ότι το δέντρο είναι η Αγάπη, είναι η  Τριανταφυλλένια τους που έγινε θρύλος και τους βύθισε σε θλίψη, αλλά, μη θέλοντας να τους στερήσει την αγάπη, τούς την προσφέρει με τη μορφή της σκιάς της. Ξαφνικά ένα νέο κορίτσι έρχεται στη ζωή και καθώς  μεγαλώνει, αγαπά όπως και η Τριανταφυλλένια ένα αγόρι. Αλίμονο, η ιστορία  επαναλαμβάνεται και το αγόρι της φεύγει μακριά. Απελπισμένη η κόρη κλαίει σπαρακτικά στην αγκαλιά της Τριανταφυλλένιας χωρίς κανένα από τα παρηγορητικά λόγια να της γλυκάνουν την καρδιά, γι' αυτό, μην αντέχοντας τον πόνο, το κορίτσι  παρακαλεί το Θεό να την κάνει δέντρο ή λουλούδι. «Πρέπει ν’ αντέξεις και να βρεις τη χαρά» της ψιθυρίζει η Τριανταφυλλένια. Και γίνεται το θαύμα. Το νέο κορίτσι φέρνει στον κόσμο μια καινούργια ζωή και όλοι μιλούν για το θρύλο της Τριανταφυλλένιας. Το κοριτσάκι  μεγαλώνει, προσφέροντας χαρά στους ανθρώπους. Γίνεται κι αυτή μια πανέμορφη νέα, ίδια με την Τριανταφυλλένια και αγαπά. Κι ενώ όλοι νομίζουν πως το  κακό του χωρισμού δε θα επαναληφθεί και ότι η αγάπη έχει νικήσει, η τραγική ημέρα δεν αργεί. Το παλικάρι μπαίνει κι αυτό με τη σειρά του στο καράβι και φεύγει. Μια καταιγίδα έρχεται να ολοκληρώσει το κακό. Η Τριανταφυλλένια  κοντεύει να ξεριζωθεί από τη θλίψη.  Παλεύει με δυνάμεις άγνωστες ν’ αλλάξει τον κόσμο. Το πρωινό θα φέρει τη γαλήνη, οι άνθρωποι θ’ αντικρίσουν τον ήλιο  και πέρα στα βάθη της θάλασσας ένα καράβι φέρνει πίσω το αγόρι της και μαζί του «επιστρέφουν» εκείνοι που αγαπήθηκαν από  τη Μητέρα της και την Τριανταφυλλένια. Το ίδιο βράδυ παντρεύονται  και χορεύουν γύρω από τον κορμό της  ενώ εκείνη τους ραίνει  με τα ροδοπέταλά της. «Τα μάγια είχανε λυθεί. Κι αν κάποια μέρα θέλετε κι εσείς να το διαπιστώσετε κοιτάξτε ένα ουράνιο τόξο το πρωί μετά από βροχή. Εκεί στην άκρη του που χάνεται μέσα στον ουρανό είμαι σίγουρη πως θα δείτε την Τριανταφυλλένια αγκαλιά με τον αγαπημένο της  να σας λέει πως μια μέρα η αγάπη θα κυβερνήσει τον κόσμο». Με την ίδια επινοητική και δημιουργική φαντασία, η συγγραφέας συνθέτει και τα άλλα δύο διηγήματα της συλλογής της, «Το Κυκλάμινο» και το  ο «Κάρλος  ο ρομαντικός  ψαράς».  

Στο δεύτερο βιβλίο της, τη νουβέλα «Ισμαήλ», των εκδόσεων Κέδρος, με εξαιρετικό, ανυπόγραφο εξώφυλλο, η Σάντρα Βούλγαρη, με τις λεπτές ψηφίδες των μύθων της δημιουργεί τον άυλο κύκλο της αγάπης. Ο έρωτας ζωντανεύει αργότερα μέσα από  τις  αισθήσεις  με πολύτιμο καρπό την μικρή Αιμιλία.  Όλα αρχίζουν και τελειώνουν σαν σε πίνακα του Μαρκ Σαγκάλ, που, μέσα στις εικαστικές του αποσκευές, φέρει τον πλούτο των λαϊκών παραμυθιών της πατρίδας του και την πίστη  ότι η φύση και οι άνθρωποι μοιράζονται την ίδια μοίρα. Οι ήρωες του βιβλίου,  όπως και στις συνθέσεις του Ρώσου ζωγράφου, αιωρούνται  μέσα από τα σύννεφα και τα χρώματα και  ο τίτλος του πρώτου κεφαλαίου του παραμυθιού ξεπετιέται  και γράφεται σ’ ένα τσαλακωμένο χαρτί: «Κήπος», «ένα κομμάτι του παράδεισου στη γη». Τη φροντίδα του φανταστικού ή υπαρκτού κήπου έχει ένα αγόρι, που τα βράδια στοχάζεται και αναρωτιέται: πώς θα ήταν η μακρινή του χώρα,  αν έπαυαν οι μάχες του πολέμου; Πως θα ήταν οι κάτοικοι αν αποκτούσαν ξανά  τη χαμένη τους γη; Κι αν μια μέρα ο ίδιος κέρδιζε την πολύτιμη ελευθερία του κι έφευγε μακριά από τον κήπο του, τι άραγε θα συνέβαινε; Έτσι αρχίζει η ιστορία του «Ισμαήλ» με ερωτήματα, νεανικούς φόβους, σκληρά βιώματα, με νέους και κόρες που θέλουν ν’ αγαπηθούν και να αγαπήσουν.  Όλα κυλούν ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα σε ένα σύγχρονο παραμύθι με ήρωα έναν Κούρδο πρόσφυγα από το Ιράκ, περαστικό από την Ελλάδα με τελικό προορισμό του τη Σουηδία και ηρωίδα την Γκούεν, Ελληνίδα από πατέρα και  Αγγλίδα από  μάνα. Το όνομά της από το Γκουίνεβιρ παραπέμπει στους μεσαιωνικούς θρύλους των ιπποτών. Οι δυο νέοι αποζητούν τη ζεστασιά και τη μέθη της αγάπης. Συναντώνται και αγαπιούνται. Η ιστορία τους ξετυλίγεται μέσα από μία συναρπαστική γραφή άλλοτε με τη μορφή ρεαλιστικής αφήγησης άλλοτε με τη μορφή του παραμυθιού. Γεγονότα πραγματικά μεταμορφώνονται σε ονειρικά και το ηχόχρωμα των λέξεων προσδίδει στον πλούσιο συναισθηματισμό των ηρώων μια απόκοσμη αέρινη νότα, που γίνεται ορατή με την καρδιά. Ο αναγνώστης βυθίζεται στις φανταστικές, ποιητικές  εικόνες  του βιβλίου και απολαμβάνει  την αφηγηματική τέχνη της συγγραφέως, που με τη μαγική της ράβδο  μεταμορφώνει τα πλάσματα του Θεού! Την ίδια απόλαυση νιώσαμε κι εμείς και ευχόμαστε στη νέα συγγραφέα να μας δώσει κι άλλα βιβλία κρατώντας πάντα το ήθος της γραφής και της ευαισθησίας της!

Μια ακόμα συμμετοχή σε μια εικαστική Γκιόστρα

Γράφει ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΦΛΕΜΟΤΟΜΟΣ

Η Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία “Giostra di Zante”, όπως είναι σε όλους γνωστό, εκτός από την επαναφορά στην σημερινή πραγματικότητα των ιστορικών ιπποτικών αναμετρήσεων, προσπαθεί ν’ αναζητήσει την ταυτότητα του νησιού μας, να γνωρίσει τον αληθινό πολιτισμό του και να ενισχύσει την σημερινή δημιουργία, η οποία δεν θα είναι μια απλή αντιγραφή, αλλά μια προσαρμογή του χθες στο σήμερα, έτσι ώστε να μπορέσουμε να μιλάμε και πάλι για άνθιση και όχι για παρηγοριά στον άρρωστο.

Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας το Σωματείο αναθέτει κάθε χρόνο και στις δύο βασικές του εκδηλώσεις, την μεγάλη Γκιόστρα, αλλά και αυτήν του Άι – Γιωργιού, σε έναν από τους εικαστικούς καλλιτέχνες του νησιού μας, τους τόσο πολλούς και ταλαντούχους, να φιλοτεχνήσει ένα έργο, σχετικό με το θέμα, το οποίο χρησιμοποιεί για την αφίσα των εκδηλώσεων.

Τα έργα των έως τώρα δημιουργών εκτέθηκαν τον περασμένο Αύγουστο στο πάντα δραστήριο Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων και με τον τρόπο αυτό τα γνώρισε όχι μόνο το ντόπιο κοινό, που έτσι και αλλιώς τα ήξερε από τις αφίσες, τα προγράμματα και τις άλλες δημοσιεύσεις, αλλά και πολλοί επισκέπτες του νησιού μας, που έμαθαν για το σημαντικό αυτό κομμάτι της ιστορίας μας, αλλά γνώρισαν και τη νεότερη καλλιτεχνική παραγωγή του τόπου μας.

Είναι πράγματι αξιοθαύμαστο το πώς ο κάθε καλλιτέχνης είδε την Γκιόστρα της Ζακύνθου, πώς την συνέδεσε με άλλα αξιοσημείωτα γεγονότα, όπως οι «Ομιλίες», πώς την ενέταξε στο σήμερα και πώς είδε την συνέχειά της. Αν βρεθούν τα χρήματα, στους χαλεπούς καιρούς που ζούμε και όλα αυτά τα δημιουργήματα εκδοθούν σε ειδικό τόμο, ο νεότερος ερευνητής θα μπορέσει να διαπιστώσει το πώς η ιστορία επαναλαμβάνεται ομόκεντρα και το πώς η τέχνη εκφράζει την κάθε κοινωνία και την ιδιαιτερότητά της.

Φέτος το έργο για την αφίσα της Γκιόστρας της Ζακύνθου 2012 φιλοτέχνησε μια νέα και πολλά υποσχόμενη ζωγράφος, η ήδη γνωστή από την ως τώρα προσφορά της Θάλεια Ξενάκη, δίνοντας έτσι την δική της εκδοχή, αλλά, πιστεύω και της γενιάς της, για την πανάρχαια αυτή ιστορία, η οποία ακόμα μπορεί να συγκινήσει και να εμπνεύσει.

Κεντρικό, αλλά και μοναδικό, πολύ σωστά, πρόσωπο του έργου, ένας ιππότης, ο οποίος μπρος από τους κρίκους προσπαθεί να κερδίσει το έπαθλο, αλλά και όλα τα συνακόλουθα. Δεν είναι του σήμερα, ούτε του χθες, αλλά διαχρονικός και αιώνιος. Ουσιαστικά λαβαίνει μέρος στην ιπποτική αναμέτρηση, που ξεκίνησε από τον Αρίγκο της Μπόχαλης, κατέβηκε στην Πλατεία Ρούγα και σήμερα επιβιώνει στην πλατεία Σολωμού, της δικής μας σχόλης και της τουριστικής μας συνάθροισης, αλλά συγχρόνως συμμετέχει στην «Ομιλία» του Ρωτόκριτου, είναι κάτι από τις σκηνές της «Ευγένας», του κυρ – Θεόδωρου Μοντσελέζε και αποκτά και πιο πέρα διαστάσεις, θυμίζοντας και Δον Κιχώτη, με ή χωρίς ανεμόμυλους.

Το φόντο η Πλατεία Ρούγα της προσεισμικής ακμής, αλλά και της σημερινής πραγματικότητας. Λιτό το τοπίο, γι’ αυτό και πολυδιάστατο. Μπορεί, όμως να είναι, εκτός από τις καμάρες του κέντρου της πόλης και αυτές της παραποιημένης Στράτας Μαρίνας, αλλά και του δρόμου του προστάτη Αγίου μας, με την καμπυλότητα, η οποία δεν διακρίνει μόνο την ντόπια αρχιτεκτονική παράδοση, αλλά και τις περισσότερες εκφράσεις του πολιτισμού μας. Μπορεί να είναι και η πλατεία Αγίου Μάρκου, με τις διηγήσεις της πλακόστρωσής της, όπως βίωσε τις σημαντικότερες στιγμές της ιστορίας του νησιού, μέχρι να πληγωθεί από την τουριστική προχειρότητα ή και η άλλη, η κάτου Πλατεία, αυτή του Εθνικού ποιητή, όπου το Μουσείο με τα εναπομείναντα. Εκεί εξάλλου γίνεται στις μέρες μας το αγώνισμα και το χθες περνά στο σήμερα.

Η Θάλεια Ξενάκη δούλεψε με αφαίρεση και γι’ αυτό το έργο της είναι πολυδιάστατο. Παρουσιάζει την ουσία και αφήνει τον θεατή να προσθέσει τα όσα γνωρίζει ή φαντάζεται. Περιορίζει για να μπορέσει να διηγηθεί. Απλοποιεί για να δώσει την πολύμορφη διάσταση της ιστορίας.

Μέσα από τα χρώματά της, τα εντελώς απαραίτητα, δίνει την ταυτότητα του νησιού, είτε αυτή προέρχεται από την μακραίωνη ιστορία του, είτε διεξάγεται στο σήμερα, με τις αναζητήσεις και τους προβληματισμούς.

Τα έργα των ντόπιων εικαστικών δημιουργών, τα οποία μέχρι τώρα ιστορήθηκαν για την αφίσα των εκδηλώσεων του πανάρχαιου ιπποτικού αγωνίσματος της Ζακύνθου κάνουν και αυτά, εντελώς αθόρυβα, μια δική τους Γκιόστρα. Σ’ αυτήν την περίπτωση, μάλιστα, η νίκη έρχεται σε έσχατη αναζήτηση. Εδώ μετρά η συμμετοχή και η δημιουργία, όπως παντού θα έπρεπε να συμβαίνει.

Η τέχνη έφιππη βαδίζει προς τον κρίκο. Η ισόψηφη νίκη δεν είναι ατομική, αλλά του συνόλου. Εδώ πράγματι επαληθεύεται το αποστολικό «ουδείς στεφανούται ή μη νομίμως αθλήσει».

Είναι πράγματι παρήγορο που η τέχνη της ζωγραφικής, όπως και της ποίησης, ανθίζουν ακόμα στο νησί μας. Ευλογούν την καθημερινότητά μας και ισορροπούν την κακοδαιμονία μας.

Ας κάνουν πάντα τη δική τους Γκιόστρα!

π. Γεώργιος Σταθόπουλος. Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ: ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΔΙΑΘΡΗΣΚΕΙΑΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΩ (μεταπτυχιακή διατριβή)