© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Δευτέρα 24 Μαρτίου 2008

Γιώργη Παυλόπουλου, ΤΡΙΑΝΤΑΤΡΙΑ ΧΑΪΚΟΥ


«Αν πράγματι με θες, θα μ΄ έχεις»


1

Κρυφό μου σώμα
τα μυστικά σου μόνος
εγώ τα ξέρω.


2

Όταν χορεύει
σηκώνει τη φούστα της
να ιδώ την ελιά.


3

Πάλι το δρόμο
γυμνή στο παράθυρο
κρυφοκοιτάζει.


4

Κάπου στ΄ όνειρο
σ΄ άκουγα πουλάρι μου
να χλιμιντρίζεις.


5

Στις τρεις τη νύχτα
το γκαρσόνι μάς πήρε
τα δυο ποτήρια.


6

Πάνω στ' αμόνι
μενεξές το σίδερο
του μπαλκονιού της.


7

Δυο μάτια σπαθιά
σκίζαν τα βλέφαρά του
κι έμενε γυμνή.


8

Τρεις φίλοι παίζαν
στα ζάρια το φιλί της.
Κι άλλος το πήρε.


9

Κούμαρο μέλι
κι ο κότσυφας άπληστος
ο κερομύτης.


10

Όταν κοιτάζει
στου πηγαδιού το βάθος
βλέπει τον τράγο.


11

Δες! Δυο κουνούπια
στο καψούλι της βόμπας
κάνουν έρωτα.


12

Πέθαινα λέει
και πάνω στο σώμα μου
έφεγγε η αυλή.


13

Να θέλω κι άλλο
κι άλλο ακόμη. Κι εσύ
να μη μου δίνεις.


14

Μέρα και νύχτα
με σκοινί αόρατο
κάποιος μας δένει.


15

Σπουργίτης φονιάς
σκοτώνει τον τζίτζιρα
κι αυτός τραγουδάει.


16

Σταυροί στην πλαγιά
κι η θάλασσα πιο κάτω
λάμπει στον ήλιο.


17

Άκουγα κουπιά
χωρίς να βλέπω βάρκα
μέσα στο πούσι.


18

Θάλασσα χλωμή.
Με την ψόφια ουρά της
παίζουν τα παιδιά.


19

Βαθιά στη λάσπη
αυλακιές από ρόδες
και φύλλα ξερά.


20

Πίσω απ΄ τα βουνά
κάποιοι βγαίνουν τα βράδια
και μας κοιτάζουν.


21

Στον Ν.Δ.Τ.

Άχνα δε βγάζω
θαλασσινό μου αηδόνι
να σε ακούω.


22

Μικρό καράβι
στο μπουκάλι κλεισμένο
πού αρμενίζεις;


23

Νεκρός κι ο Έκτωρ.
Τρομάζει τον Όμηρο
η αναίρεσή του.


24

Ουρά παγωνιού
σε πισινό μαϊμούς
τούτος ο κόσμος.


25

Ώχου κι απόψε
δε γλιτώνεις το ξύλο
Καραγκιόζη μου.


26

Είναι οι λέξεις
στο ψ της Ιλιάδας
ή τα τσεκούρια;


27

Είπε ο Ζήνων:
«Ουκ άρα έστιν ο τόπος».
Λες να ΄ναι αλήθεια;


28

Γελάει ο λύκος.
Κάτι τού ψιθύρισε
στ΄ αυτί το αρνάκι.


29

Άνθη μυγδαλιάς
πέφτουνε στον ύπνο μου.
Ποια με φίλησε;


30

Φτωχό κόκαλο
στην άμμο της ερήμου
με τόσο ύφος.


31

Το ένα σου μάτι
στο ποίημα˙ και τ΄ άλλο
να σε δικάζει.


32

Ακίνητοι. Σαν
να φωτογραφήθηκε
η Γη για πάντα.


33

Όλοι χωράμε
οι ζωντανοί κι οι νεκροί
σ΄ ένα ποίημα.

Σάββατο 15 Μαρτίου 2008

Οδυσσέα Ελύτη, ΣΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΝ


Από την έκδοση του ΕΡΜΕΙΑ, Αθήνα 1980
***

Ρήσεις από το ποιητικό έργο «Μαρία Νεφέλη»
***

Ο Νόμος που είμαι
δεν
θα
με υποτάξει

Ένα σώμα γυμνό είναι
η μοναδική προέκταση
της νοητής γραμμής
που μας ενώνει με το μυστήριο

Κάνε άλμα
πιο γρήγορο
από
τη
φθορά


Το άπειρο
υπάρχει για μάς
όπως η γλώσσα
για τον κωφάλαλο


Δεν εγεννήθηκεν ακόμη
ο Μαγγελάνος
ενός τριαντάφυλλου


Ο τρομοκράτης
είναι
ο άξεστος
των θαυμάτων

Το «κενό»
υπάρχει
όσο δεν
πέφτεις μέσα του


Θάλασσα
λανθασμένη
δεν γίνεται

Αν
κάτι αδημονεί
μέσα στην άγρια μέντα
είναι
της αγιοσύνης σου το λαγωνικό


Από τον στοχασμό σου
πήζει ο ήλιος
μες στο ρόδι
κι ευφραίνεται

Έτη φωτός
στους ουρανούς
έτη Αρετής
μες στον ασβέστη

Τέτοιαν εύστοχη
δείξε
αδεξιότητα
και να:
ο Θεός!


Δεν
έχει φτέρνες
η
τελειότητα


Όταν ακούς αέρα
είναι η Γαλήνη
που βρυκολάκιασε


Από φυσικού της
η μαυρίλα
πρέπει νά ‘ναι
και κλεπταποδόχος


Την αλήθεια
την «φτιάχνει» κανείς
ακριβώς
όπως
φτιάχνει και το ψέμα


Θε μου
τι μπλε ξοδεύεις
για
να
μη σε βλέπουμε!


Προσπάθησε
να οδηγήσεις
την τεχνική τελειότητα
στη φυσική της κατάσταση

Kι από την ανάποδη
φοριέται η φαντασία
και
σ' όλα τα μεγέθη της


Τρώγε την πρόοδο
και με τα φλούδια
και με τα κουκούτσια της

Δυστυχώς
και η Γη
με δικά μας έξοδα
γυρίζει


Στην κακή μοιρασιά
πάντοτε
ο Θεός ζημιώνεται


Χαράξου κάπου
με οποιονδήποτε τρόπο
και μετά πάλι
σβήσου
με γενναιοδωρία


Ψαρεύοντας
έρχεται
η θάλασσα


Κάπου
ανάμεσα
Τρίτη και Τετάρτη
πρέπει να παράπεσε
η αληθινή σου μέρα

Έχει
τη
μέση της
και
η
άκρη-άκρη

Παιδιά κι αγγόνια της απάρνησης
είναι
όλα τους
μπάσταρδα


Κείνο που
σού προσάπτουνε τα χελιδόνια
είναι η άνοιξη
που
δεν έφερες

Η λύπη
ομορφαίνει
επειδή της μοιάζουμε


Στο χωριό της γλώσσας μου
τη Λύπη
τήνε λένε
Λάμπουσα


Δίνε δωρεάν τον χρόνο
αν
θες
να σού μείνει λίγη αξιοπρέπεια


Είναι διγαμία
ν’ αγαπάς και να ονειρεύεσαι

Αν δεν στηρίξεις
το ένα σου πόδι
έξω απ’ τη Γη
ποτέ σου δεν θα μπορέσεις
να σταθείς επάνω της


Φτασμένες
οι προλήψεις
σε μια καθαρότητα μαθηματική
θα μας βοηθούσανε
να κατανοήσουμε
τη βαθύτερη δομή του κόσμου

Είναι αγένεια
να κάνεις του Χάρου
χειροφιλήματα

Μακριά
μέσα στ’ απώτατα βάθη
του Αμνού
ο πόλεμος συνεχίζεται


Όταν
η συμφορά συμφέρει
λογάριαζέ την
για πόρνη


Θα πρέπει
να δημιουργούμε αντισώματα
και για την Ευθύνη


Όταν ακούς
«τάξη»
ανθρωπινό κρέας μυρίζει


Μια νομοθεσία
εντελώς άχρηστη για τις Εξουσίες
θα ‘τανε
αληθινή σωτηρία


Όταν
η ζωή μάχεται
οι νεκροί στον Άδη
Μηδίζουν


Από τον Θεό
τραβιέται
ο άνθρωπος
όπως
ο καρχαρίας
από το αίμα


Όποιος
μπορεί και φορτίζει την ερημιά
έχει ακόμη ανθρώπους μέσα του

Αν είναι να πεθάνεις
πέθανε
αλλά
κοίτα να γίνεις
ο πρώτος πετεινός μέσα στον Άδη

Σάββατο 8 Μαρτίου 2008

π. Παναγιώτη Καποδίστρια, ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΜΕΓΑΣ ΧΟΡΗΓΟΣ (Κανών ωφελιμώτατος)



[Ωδή α΄]

Χάραμα των ήσκιων
της νύχτας πταίσματα
πλανώδια φώτα
σαν κυριακάτικα
στην κάμαρή μου αρμόζονται
του αργαλειού τα πρώτα πείσματα
δημοσίας κρίσεως
ο χτύπος νανουρίζει με.


Μάρτη να φορέσεις
κλωνά του φόβους σου
αλλότριοι στίχοι
της τάβλας του έρωτα
γυρεύουν αποστήθιση
της πατρίδος τα καμώματα
των θνητών τα σήματα
η αλήθεια τσουρουφλίζει με.


Να, πού μαθητεύω:
Του μύθου άμαθος
στο φρύδο της δύσης
αναστηλώνοντας
μικρών ηρώων θαύματα
της αγάπης τα τοξεύματα
με τον ήλιο χιόνι μου
τον βίο φως αβίωτο.


[Ωδή β΄]

[παραλείπεται συνήθως
δια το πένθιμον]



[Ωδή γ΄]

Ύδατα της αγάπης
ποιος νάξερε να τα χύνει στον δρόμο…
Κερώνονται οι λέξεις
κακοκαιριάζουν αιφνίδια.
Τώρα θα βρω τον αίτιο.
Πού σπάζει θάλασσα
να μαζέψω τα συντρίμμια της;


Με το άλλο αυτί ν’ ακούσεις
ποιος έφταιξε και φυραίνουν οι μέρες.
Τα πρώτα στα χαρίζω
μη μού ζητάς και τα δεύτερα.
Νόστο δεν είχες άλλοθι.
Πού ‘ναι το κράτος σου
να κηρύξω επανάσταση;


Μοιάζει φωνήεν τέλους
η άνοιξη που βουίζει στα δέντρα
ωμέγα τοσοδούλι
σαν την αλήθεια του ψέματος.
Άρα και ‘γω σαν άλλοτε
το πήρ’ απόφαση
να μοιράσω τα υπάρχοντα.


[Ωδή δ΄]

Ασβεστωμένοι στίχοι του συρμού
καταργούν την οργή
και τα περίλυπά της
μέχρι να δουν τα μάτια μου
νέο ποντισμό
το βάθος των ονείρων
σαββατοκύριακο.


Άκου, σφαδάζει γόης ουρανός
αψηφά τους καημούς
και τις μικρές ευθύνες
χάρες δεν έχει αύριο
φως απ’ τη σχισμή
τη ζήλια των αγγέλων
ανταποδίδοντας.


Των ασωμάτων πόλη νυκτική
ικριώματα θεών
πολυτελή σερβίτσια
ώσπου να δω χαιρέκακα
χόβολη ψυχών
το χώμα των σωμάτων
νεροαμμόσπιτα.


[Ωδή ε΄]

Σα να μιλώ γλώσσα νεκρή
θα σπαραχθώ απ’ τις γλώσσες του κόσμου.
Εσπερίζω ξένος αναλφάβητος
στην αυλή του πρώτου σχολείου μου
απελπίζοντας τα παιδιά
μην επουλώσουν τις ουλές των δακρύων
και πάντες λησμονηθούν στην πρώτη Ανάσταση.


Έξω σκουριάζουν τα νερά
ώσπου να βγεις απ’ το τσόφλι της λήθης
και ζηλεύω την ακτημοσύνη σου
που δεν έχω δραχμή ν’ ανταλλάξω˙
α, Παλαιέ των Ημερών,
πώς ευωδιάζει αναπόδραστα ο τόπος
στον Άδη λες κιθαρίζεται Απρίλιος.


Θρόισμα φέρνει την οργή
στρώνεις τραπέζι απουσιαζόντων
μα των ζώντων έρωτες ανώφελοι
νεφελώνουν στίχους του Ακαθίστου
αποδιώχνοντας τα πουλιά
να μη ραμφίζουν το ψωμί και το αίμα
πλην όμως στήνεις καρτέρι Άρχων Μάιος.


[Ωδή στ΄]

Αμπαρώνεις μα δεν ασφαλίζεις
χάνεις την πρόβα του φωτός
έτη νυκτός στον τάφο
να γλιστράς ως τη μέσα θυρίδα
για ν’ ανταλλάξεις τα λίγα σου κέρματα
ενώ τρίζει το κρυφό κατώι
σφοδρά γρυλίζουν από πάνω ουρανοί
άλφα ονομάζοντας τ’ ωμέγα τους.


Επισκέψεις γλυπτών ονομάτων
έρχονται λένε τον καφέ
εύκολα παίρνουν λόγια
δωρεάν οι αισθήσεις εφέτος
κοινή συναινέσει θάβουν τις ώρες μου
τους ριψάσπιδες ανέμους πάλι
μπροστά στο λάκκο μαρμαρώνουν τις ευχές
φεύγοντας σφραγίζουν την εξώπορτα.


Αγκωνάρι καιρού αποσπόρι
λάμνει στο βέβαιο πρωί
τ’ άλλα πεθαίνουν πρώτα
κουρκουρίτσες εκπλήσσονται νάτες
ξερό Πηγάδι τα πρόσωπα στέρεψε
τα τζιτζίκια στορίζουν εξόδους۠˙۠۠
αχ, να υπήρχε νυχτοβάτης οφθαλμός
άριστα θ’ απέδιδε το δίκιο τους.


[Ωδή ζ΄]

Δάκρυα χάμου
κι ανατριχιάζουν τα χώματα
της αγάπης μέγας χορηγός
ελί-χρυσο θαύμα κρινάκι φύεται
για να μυρίζει ανόρθωση πενθούντων˙
Τη Χαρά
να φοράτε μη λυπάσθε.


Νήπιος λόγος
των ηφαιστείων αντίλογος
των ωραίων όροι και βουνά
σεμνότατο δίχτυ διασώζει κόκαλα
για να μυρίζει ανόρθωση πενθούντων˙
Τη Χαρά
να φοράτε μη λυπάσθε.


Φως επηρμένο
αποτεφρώνει τα έντομα
των αθώων πρώτη φυλακή
γυμνάζει αχόρταγο σώμα πύθωνα
για να μυρίζει ανόρθωση πενθούντων˙
Τη Χαρά
να φοράτε μη λυπάσθε.


[Ωδή η΄]

Μόλις βρεθούνε τα κλειδιά
να διαπλατώσετε τις πορτίτσες του παντός
αφού πριν απ’ το μέγα σκίρτημα
δημοπρατείσθε σχεδόν
ανάγκη λοιπόν νέων τραυμάτων˙
μα όσο θα μπορείτε
τις πνοές να οσφρανθείτε
ενώ θ’ ασθμαίνουν όλα
στο Κάλλος αφεθείτε.


Λάμψη μεγάφωνη παντού
κι αν λίγο σύρετε το καπάκι της γιορτής
λυγμοί βοούν πατροπαράδοτοι
των προγραμμένων φιλιά
κολόνες επειγόμενες να γύρουν˙
μα όσο θα μπορείτε
τις πνοές να οσφρανθείτε
ενώ θ’ ασθμαίνουν όλα
στο Κάλλος αφεθείτε.


Όψιμο Πάσχα και τυφλό
αποκλαδίζετε τις γαζίες της αυλής
το πάρε-δώθε παρατράβηξε
πανευλαβή πτηνά
ωραία εισοδεύετε στο Έαρ˙
μα όσο θα μπορείτε
τις πνοές να οσφρανθείτε
ενώ θ’ ασθμαίνουν όλα
στο Κάλλος αφεθείτε.


[Ωδή θ΄]

Λόγω των όντων υπάρχεις
υπομένεις ακόμη
αλαφιασμένες Κυριακές
ξανά στη διαπασών
κυλιόμενα μίση της γενέτειρας
καντηλήθρες εν καύσει
προπέτασμα λυγμού.
Κατά χρέος, Μητέρα, μη γράφεις Ποίηση.


Γλώσσα κρυπτή δασκαλεύεις
ποιο κλειδάκι θ’ ανοίξει
τα συρταράκια ιδεών
τ’ αρχεία της ψυχής
δια χειρός επωνύμου θεομόναχου
μιλημένου να στέλνω
μηνύματα γραπτά.
Για κανόνες εξαίρεσης δεν ευθύνεσαι.


Έχω δεν έχω σκοτάδι
κατοικίδια πένθη
ευθανασίες αντοχές
όσο έχω φωνή
συγκαλώ τα ευρύχωρα ονόματα
επισκέπτες ελέους
χειρόγραφα νερά
τον σωσία του Θάνατου οπωσδήποτε.

[Μάρτιος 2002]

Κυριακή 2 Μαρτίου 2008

Γιάννη Ρίτσου, Η ΣΟΝΑΤΑ ΤΟΥ ΣΕΛΗΝΟΦΩΤΟΣ


Πέμπτη 28 Φεβρουαρίου 2008

Μίκη Θεοδωράκη [ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΚΟΠΙΑΝΟ]

Τέλος στην προδοσία και στην ασχήμια.
Ανεξάρτητα από τα αποτελέσματα των αμερικανικών εκλογών, δηλαδή ανεξάρτητα από το ποιος θα είναι ο μελλοντικός πρόεδρος, η κολοσσιαία πολεμική μηχανή έχει ήδη μπει μπροστά με στόχο την εξόντωση όλων όσων θεωρεί εχθρούς της ακόμα και αυτών όπως η Ελλάδα που δεν υπακούνε τυφλά της εντολές της. Ιράν, Κορέα, Αραβικός κόσμος νέοι υποτελείς και φυσικά άμεσα η Ρωσία και στο βάθος η Κίνα. Μετά θα έρθει η σειρά των "ατάκτων" της Νότιας Αμερικής, ένας νέος θανάσιμος κίνδυνος πολυπρόσωπος, πολυπλόκαμος σαν χταπόδι κάνει αργά αλλά σταθερά την εμφάνισή του στο προσκήνιο της παγκόσμιας ιστορίας.
Σημερινός στόχος είναι τα Βαλκάνια, με κύριο σύμμαχο την "Μεγάλη Αλβανία" ξεκινώντας από το Κόσοβο με συνεργάτες τους υπεύθυνους για μαζικές δολοφονίες UCK.
Και σα να μην έφταναν όλα αυτά, γεγονός πρωτοφανές για την χώρα μας, μερικοί "επιστήμονες" επέλεξαν το αμφιθέατρο του Παντείου Πανεπιστημίου για να αναπτύξουν δημόσια υποστήριξή τους σε ένα βασικό αίτημα της "Μεγάλης Αλβανίας" την κατάκτηση της Ηπείρου έως την Πρέβεζα με την δικαιολογία ότι ανήκει στην Αλβανική Τσαμουριά απ' όπου τους έδιωξαν με εγκληματικές πράξεις οι Έλληνες. Ασφαλώς πρόκειται για οργανωμένη προβοκάτσια των ΗΠΑ ώστε να μελετηθούν οι δικές μας αντιδράσεις και να προπαρασκευαστεί ψυχολογικά η εδαφική επέκταση της Αλβανίας μετά το Κόσοβο και σε ένα μεγάλο τμήμα των αλβανόφωνων περιοχών των Σκοπίων και ακολούθως και σε δικά μας εδάφη.
Από την άλλη μεριά η σύμπλευση της Τουρκίας με τις ΗΠΑ στο Κόσοβο που έσπευσε πρώτη αυτή να το αναγνωρίσει προετοιμάζει το έδαφος για πονηρά σχέδια σε βάρος της χώρας μας, με βάση όχι μόνο το Αιγαίο και την Κύπρο αλλά και την Μουσουλμανική μειονότητα στη Θράκη που ακολουθώντας το παράδειγμα του Κοσόβου μπορεί να διεκδικήσει τη δική της ανεξαρτησία.
Η ηγεσία των Σκοπίων φαίνεται να γνωρίζει από πρώτο χέρι τα σχέδια των ΗΠΑ και γι' αυτό δείχνει αυτή την αλαζονική αδιαλλαξία. Και πράγματι σε αυτή τη φάση συμπορεύονται με την πολιτική που εκθέσαμε. Όμως, τι θα κάνουν όταν ξεκινήσει η επόμενη φάση της φιλοαλβανικής τακτικής οπότε το κρατίδιό τους θα κοπεί στη μέση; Γιατί θα πρέπει να γνωρίζουν τόσο αυτοί όσο και οι ΗΠΑ ότι μπορούν να αυτοαποκαλούνται Μακεδόνες όμως φυλετικά είναι Σλάβοι και ως εκ τούτου κατατάσσονται ουσιαστικά στη χωρία των εχθρών των ΗΠΑ μαζί με τη Ρωσία τη Σερβία αλλά και την Βουλγαρία που και αυτή δεν πρέπει να έχει αυταπάτες.
Έτσι γυρίζοντας σε 'μας τους Έλληνες θα πρέπει να δούμε ότι η κατάσταση όντως εξελίσσεται όπως εξελίσσεται και είναι παραπάνω από τραγική. Δεδομένου ότι οι Αμερικανοί δεν πείθονται πια από τις όσες υποκλίσεις και αν κάνουν απέναντί τους οι ποικιλόμορφες αμερικανόφιλες ηγεσίες και αυτό γιατί φοβούνται και μισούν το λαό μας για τον οποίο είναι βέβαιοι ότι στη μεγάλη του πλειοψηφία απορρίπτει τα φιλοπόλεμα σχέδιά τους και γι' αυτό θέλει να μας τιμωρήσει με κάθε τρόπο. Εκτός και αν αποφασίσουμε όλοι μαζί να γονατίσουμε και να φιλήσουμε τα πόδια τους παίρνοντας όρκους ότι από εδώ και στο εξής θα ήμαστε καλά παιδιά και πειθήνια όργανα στην όποια πολιτική τους, όμως αφού το παιχνίδι είναι έτσι και αλλιώς για εμάς χαμένο τότε ας πέσουμε με το κεφάλι ψηλά.
Ας μην περιμένουμε βοήθεια από πουθενά ούτε έχουμε συμμάχους. Είμαστε εμείς και εμείς.
Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να είμαστε τουλάχιστον ωραίοι, περήφανοι και γιατί όχι χαρούμενοι αφού θα έχουμε πάρει τη μεγάλη απόφαση να γίνουμε όλοι μας μια γροθιά ενωμένοι μπροστά στην προδοσία και την ασχήμια που χτυπάει την πόρτα μας, γιατί είναι προδοσία η αναγνώριση του Κοσόβου χωρίς την έγκριση της Διεθνούς Κοινότητας του ΟΗΕ δηλαδή μιας επαρχίας που από αιώνες αποτελεί τμήμα της Σερβίας, και τι θα νοιώθαμε εμείς αν μεθαύριο έπαιρναν με το έτσι θέλω την μισή Κύπρο, τη Θράκη ή την Ήπειρο.
Όπως είναι ασχήμια να ανεχόμαστε να μας περιφρονούν και να μας υβρίζουν οχυρωμένοι κάτω από τα σκέλια των Αμερικανών οι Σκοπιανοί και εμείς να τους παρακαλάμε και να ζητάμε μεσολάβηση των Αμερικανών χάνοντας κάθε μέρα πιο πολύ την αξιοπρέπειά μας και την υπερηφάνειά μας.
Ας κλείσουμε τα σύνορα ας σταματήσουμε τις διπλωματικές και οικονομικές μας σχέσεις και ας τους αφήσουμε να αυτοαποκαλούνται όπως θέλουν κοροϊδεύοντας τους εαυτούς τους.
Οφείλουμε να περάσουμε και από αυτή τη νέα δοκιμασία με το κεφάλι ψηλά. Μπορεί να υποφέρουμε, όμως το ζητούμενο για μας είναι να παραμείνουμε Έλληνες. Και θα παραμείνουμε Έλληνες.
Ας μην ξεχνάμε από πόσες σκληρές δοκιμασίες περάσαμε ως τώρα όμως στο τέλος πάντα βγήκαμε νικητές. Το ίδιο θα συμβεί και στο μέλλον.
Μίκης Θεοδωράκης
Σημείωση: Η Επιστολή αυτή απευθύνεται προς το κοινό, μέσω της σατιρικής, τηλεοπτικής εκπομπής του Λάκη Λαζόπουλου "Αλ Τσαντίρι News", την Τρίτη 26 Φεβρουαρίου 2008.

Σάββατο 9 Φεβρουαρίου 2008

Κάρολου Παπούλια: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ: ΙΣΧΥΣ ή ΔΙΚΑΙΟ;

[Ομιλία του Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Κάρολου Παπούλια στην Τελετή Αναγόρευσής του σε Επίτιμο Διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Αθήνα, 8 Φεβρουαρίου 2008]


Κυρίες και Κύριοι,

Αποτελεί ξεχωριστή τιμή για μένα η αναγόρευσή μου σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Νομικής, της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η συγκίνησή μου είναι μεγάλη, γιατί εδώ είχα την τύχη να μυηθώ στην νομική επιστήμη, εμπνεόμενος από σπουδαίους πανεπιστημιακούς δασκάλους. Και ήμουν ιδιαίτερα περήφανος, όταν διαπίστωσα, κατά τις σπουδές μου στο εξωτερικό για τη διδακτορική μου διατριβή, ότι τα εφόδια που μου έδωσαν οι δάσκαλοί μου του Καποδιστριακού με είχαν καταστήσει επιστημονικά ισοδύναμο των συναδέλφων μου φημισμένων ευρωπαϊκών πανεπιστημίων.

Επέλεξα ως θέμα της σημερινής μου ομιλίας την έννοια της διεθνούς κοινωνίας, τη σχέση της Ισχύος και του Δικαίου.

Η σωρευμένη ανθρώπινη εμπειρία νομίζω ότι έχει καταδείξει με τον πιο οδυνηρό τρόπο τις συνέπειες που ανακύπτουν, όταν η Διεθνής Κοινωνία δε νοείται ως κοινωνία συλλογικότητας και αλληλεγγύης.

Στο πλαίσιο αυτό, το δίλημμα ισχύος και δικαίου, τόσο στις διεθνείς όσο και στις εσωτερικές σχέσεις, είναι από τα παλαιότερα στις ανθρώπινες κοινωνίες.

Η νομοθεσία του Σόλωνα επιχείρησε να θεραπεύσει την αντίθεση των δύο εννοιών, εισάγοντας με την σεισάχθεια την έννοια του ορίου, πέραν του οποίου το τυπικό δίκαιο παύει να αποτελεί δίκαιο υπό την ουσιαστική έννοια και θα πρέπει να αλλάξει.

Ο Θουκυδίδης εξάλλου στον αξεπέραστο διάλογο Αθηναίων - Μηλίων παραθέτει με διαχρονική ενάργεια τα επιχειρήματα των δύο πλευρών αποδεχόμενος όμως, εκ του αποτελέσματος, τα πρωτεία της ισχύος και προκαλώντας, ίσως, τις επόμενες γενιές να αλλάξουν τον συσχετισμό αυτό.

Στην εποχή μας οι δύο πόλεμοι του 20ού αιώνα και η τραγικότητά τους επέβαλαν στην ανθρωπότητα την εισαγωγή των ανθρωπιστικών αρχών του διαφωτισμού στις διεθνείς σχέσεις. Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών υπήρξε ένα σημαντικό βήμα, που όμως πολλές φορές έμεινε κενό γράμμα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση υλοποίησε σε μεγάλο βαθμό τις αρχές αυτές δημιουργώντας ένα νέο παράδειγμα, όχι βέβαια χωρίς ατέλειες, αλλά οπωσδήποτε που εξέφραζε με πρωτόγνωρη σαφήνεια αυτό το σύστημα αρχών.

Δυστυχώς την τελευταία δεκαετία διαπιστώνουμε μία τάση υποχώρησης ή και σχετικοποίησης των αρχών αυτών του δικαίου. Ίσως γιατί η πάροδος των χρόνων από την λαίλαπα του φασισμού και των πολέμων που εξόντωσαν εκατομμύρια αμάχους μας κάνει να ξεχνάμε τους καταστροφικούς κινδύνους που εκκολάπτει η εκτός δικαίου άσκηση δύναμης. Μας κάνει να ξεχνάμε ότι έσφαλαν οικτρά, όσοι πίστεψαν πως με εκτός δικαίου συμπεριφορές που παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα επιτυγχάνεται ασφάλεια.

Σήμερα η έννοια του διεθνούς δικαίου δεν είναι ούτε απόλυτη ούτε αντικειμενική. Έντονη συζήτηση γίνεται αυτές τις μέρες για την ύπαρξη ή την ανυπαρξία διεθνούς νομιμότητας στην αποστολή ευρωπαϊκής διοικητικής δύναμης στο Κοσσυφοπέδιο και πολύ περισσότερο, στην αναγνώριση της κυοφορούμενης ανεξαρτητοποίησής του. Ιδιαίτερα αμφισβητήσιμη είναι και η ηθική νομιμοποίηση του δόγματος του «προληπτικού πολέμου». Τα παραδείγματα αυτά δείχνουν με δραματικό τρόπο τη σχετικότητα των ορίων στην ερμηνεία του διεθνούς δικαίου και τη σύγκρουση μεταξύ ισχύος και δικαίου.

Τα παραπάνω δεν πρέπει βέβαια να εκληφθούν ως επιχειρήματα κατά της συμβολής του Διεθνούς Δικαίου στον εκπολιτισμό της ανθρωπότητας. Η σημασία του στην εξέλιξη αλλά και την σημερινή πραγματικότητα των διεθνών σχέσεων είναι καθοριστική. Η χώρα μας μάλιστα το έχει καταστήσει βασικό πυλώνα της εξωτερικής της πολιτικής, όσον αφορά τις σχέσεις με τους γείτονές μας.

Κυρίες και Κύριοι,

Στο σημείο αυτό θέλω να υπογραμμίσω ιδιαίτερα το θέμα του περιβάλλοντος. Καθοριστική για τη διατήρηση της ζωής στον πλανήτη μπορεί να αποβεί η απόφαση όλων και ιδίως των ισχυρών χωρών να προχωρήσουν στις αναγκαίες πράξεις. Το δίκαιο όμως δεν δίδει πάντα απαντήσεις και η ισχύς συχνά δίδει λανθασμένες απαντήσεις. Αλλά η στοιχειώδης λογική υπαγορεύει ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ανάπτυξη χωρίς σεβασμό στη φύση και να επικρατεί η επιδίωξη της κερδοφορίας επί της συλλογικής ανάγκης για προστασία του περιβάλλοντος. Μαίνονται λοιπόν διαρκείς και άνισες μάχες μεταξύ επιχειρηματικών συμφερόντων, κρατικών αγκυλώσεων και εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών για να επιτευχθούν τα ελάχιστα προκειμένου να σταματήσει η πορεία της ανθρωπότητας προς τον όλεθρο. Απαιτούνται πολιτικές πρωτοβουλίες σε υπερεθνικό επίπεδο που θα ενισχύσουν την αίσθηση του κοινού μέλλοντος της διεθνούς κοινωνίας των λαών και θα οδηγήσουν στη διάσωση του φυσικού μας πλούτου καθώς και σ’ένα πιο αποτελεσματικό Διεθνές Δίκαιο του Περιβάλλοντος.

Μου δημιουργεί πάντως αισιοδοξία το γεγονός ότι όλο και περισσότερες δυνάμεις παγκοσμίως συστρατεύονται για τη σωτηρία του περιβάλλοντος.

Η σύγκρουση επίσης ισχύος και δικαίου βρίσκεται πίσω από το διαχρονικό και διεθνές φαινόμενο της διαφθοράς, είτε πρόκειται για το «μαύρο» πολιτικό χρήμα, είτε πρόκειται για τη συναλλαγή της οικονομικής με την πολιτική ελίτ. Όταν η οικονομική δύναμη και το συμφέρον υποτάσσουν την ευθύνη των εκπροσώπων του λαού να υπερασπίζεται τα συμφέροντά του, τότε η προσπάθεια για μία δίκαιη και ισόνομη κοινωνία ναρκοθετείται.

Κυρίες και Κύριοι,

Η διαπίστωση της ανάγκης να αντιμετωπιστούν οι αδικίες που δημιουργεί το διεθνές οικονομικό σύστημα παραγωγής και διανομής αγαθών, καθώς και η πιεστική απαίτηση για αποτελεσματική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε παγκόσμια κλίμακα, οδήγησε στην ανάπτυξη, κατά τα τελευταία χρόνια, του λεγόμενου Διεθνούς Δικαίου της αλληλεγγύης. Ενδεικτικές πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση είναι η ρύθμιση για κοινή εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων στον «διεθνή», όπως ονομάζεται, βυθό της θάλασσας και οι διάφορες μορφές διεθνούς θεσμικής προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Το καθήκον αυτό της αλληλεγγύης οφείλει να νοείται και ως εκδήλωση της αρωγής απέναντι σ’ εκείνους τους λαούς που για οποιουσδήποτε λόγους (φυσικές καταστροφές, πολέμους, απουσία πλουτοπαραγωγικών πηγών) βρίσκονται σε αδυναμία να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Πιστεύω ότι ένα, κατ’αυτό τον τρόπο νοούμενο, καθήκον αλληλεγγύης συμβάλλει στην ενίσχυση της αρχής της ισότητας στις διεθνείς σχέσεις: Αποτελεί στοιχείο αναδιανεμητικής δικαιοσύνης σε παγκόσμιο επίπεδο.

Κυρίες και Κύριοι,

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης απαιτείται να τεθεί εκ νέου το ζήτημα των όρων της συμμετοχής πολιτών και εθνών στην παγκόσμια αγορά που δημιουργείται. Επιβάλλεται, κατά τη γνώμη μου, να κάνουμε ένα ακόμη βήμα και να αναζητήσουμε αποτελεσματικότερους μηχανισμούς αναδιανομής του πλούτου σε διεθνή κλίμακα, για να περιοριστούν τουλάχιστον οι συνέπειες της άδικης μεταχείρισης, την οποία υφίστανται ορισμένοι λαοί.

Η αντιμετώπιση του αναπτυσσόμενου από τον αναπτυγμένο κόσμο δεν είναι απλώς άδικη, είναι και επικίνδυνη για τη δημιουργία εκρηκτικών κοινωνικών καταστάσεων. Οι δυτικές κοινωνίες, η ποιότητα της δημοκρατίας μας και ο κοινωνικός μας πολιτισμός, δοκιμάζονται σήμερα από πολιτικές εντάσεις και συχνά εγκληματικές πράξεις που συνιστούν αντίδραση σε σωρευμένο αίσθημα αδικίας. Δοκιμάζονται επίσης από τη λαθρομετανάστευση και την άνιση μεταχείριση των μεταναστών, φαινόμενα τα οποία διαρκώς θα επιδεινώνονται, όσο οι φτωχοί θα γίνονται φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι.

Κυρίες και Κύριοι,

Έχω επίγνωση του ότι, στο περιορισμένο πλαίσιο της σημερινής μου ομιλίας, δεν ήταν δυνατόν να θίξω παρά μόνον ορισμένα από τα ζητήματα που αφορούν φαινόμενα της διεθνούς ζωής, όπου είναι έντονη η παρουσία ή και η κατάχρηση της ισχύος. Μιας ισχύος κεκαλυμμένης ή απροκάλυπτης, και μάλιστα σε μορφές που είτε θεωρούσαμε ότι ανήκουν οριστικά στο παρελθόν, είτε ότι δεν θα εμφάνιζαν την ίδια ένταση και επικινδυνότητα.

Αυτές οι σκέψεις επιβάλλουν να μη σταματήσουμε να αγωνιζόμαστε για να οικοδομήσουμε μια διεθνή κοινωνία που θα σέβεται τον άνθρωπο και να μείνουμε προσηλωμένοι στις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης και στην προστασία των αδυνάτων. Και οι ίδιες σκέψεις με κάνουν υπερήφανο για την τιμή που μου κάνει σήμερα το Καποδιστριακό. Το Πανεπιστημιακό Ανώτατο Ίδρυμα που από την γέννηση του νέου ελληνικού κράτους προσφέρει στην ελληνική κοινωνία ένα από τα στοιχεία που έχει πάντα μεγάλη ανάγκη: Επιστήμονες υψηλού επιπέδου που συμβάλλουν στην ανάπτυξη της χώρας μας με κοινωνική συνείδηση. Γιατί χωρίς υψηλού επιπέδου επιστημονικό δυναμικό με κοινωνική ευαισθησία, καμία χώρα δε μπορεί να προοδεύσει.

Προσωπικά, δε θα πάψω να εκφράζω, όπως έχω κάνει επανειλημμένα, την πίστη μου στην παράδοση του διαφωτισμού και του ουμανισμού, μια πίστη που γεννά μέσα μου αισιοδοξία και εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του ανθρώπου. Στο τέλος, θα μπορέσουμε να οικοδομήσουμε μια διεθνή κοινωνία που θα σέβεται τον άνθρωπο, αρκεί να μείνουμε προσηλωμένοι στις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης και στην προστασία των αδυνάτων.

Σας ευχαριστώ.-

Σάββατο 26 Ιανουαρίου 2008

Κικής Δημουλά, ΣΑΣ ΑΦΗΣΑ ΜΗΝΥΜΑ (ποίημα)

΄

Ἐμπρὸς ἐμπρὸς μὲ ἀκοῦτε; Ἐμπρὸς
ἀπὸ μακριὰ τηλεφωνῶ. Δὲν ἀκούγομαι
τί, ξεφορτίστηκε ἡ ἀπόσταση;
Ἀπὸ κινητὸ διάστημα μιλᾶτε;
Νὰ ξαναπατήσω τὸ μηδέν; Κι ἄλλο;
Μὲ ἀκοῦτε τώρα;
Ναὶ μου δίνετε σᾶς παρακαλῶ τὴ μαμά μου;
Τί ἀριθμὸ πῆρα; Τὸν οὐρανὸ
αὐτὸν μοῦ ἔχουν δώσει. Δὲν εἶναι κεῖ;
Μπορῶ νὰ τῆς οὐρλιάξω ἕνα μήνυμα;
Εἶναι μεγάλη ἀνάγκη πεῖτε της
εἶδα στὸν ὕπνο μου ὅτι πέθανε κι ἐγὼ
μικρὸ παιδὶ κατουρημένο γοερὰ
μούσκεμα ὁ φόβος ὡς ἀπάνω
κι ἀκόμα νὰ στεγνώσει.

Νὰ ῾ρθεῖ νὰ τὸν ἀλλάξει.

Ἂν δὲν μπορέσει, τῆς λέτε ἀκόμα ὅτι

ὡρίμασε ἐκείνη ἡ παλιὰ φοβέρα της
πὼς θὰ μὲ φάει ὁ γέρος ἂν δὲν τελειώσω
τὸ φαγητό μου.
Ὡρίμασε ἔγινα γεῦμα γήρατος.
Ὄχι σὲ ταβερνάκι ὀνείρου.
Σὲ κάποιο λαϊκὸ μαγέρικο ποὺ ἄνοιξε
ὁ καθρέφτης.

Τρίτη 27 Νοεμβρίου 2007

Jolanda Capriglione ΣΟΛΩΜΟΣ, Ο ΙΤΑΛΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΕΝΑΣ ΤΕΛΕΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ

Σχεδόν πάντα, για εκατονταετίες, σκεφτόμαστε πως το Ιόνιο πέλαγος, τα υπέροχα νησιά του, ήσαν ένα καλότυχο Ιταλικό τμήμα, πέρα από τη θάλασσα. Και, κατά βάθος, έτσι ήταν, μέχρι τα τελευταία χρόνια του 17ου αιώνα, όταν ένας πρόστυχος πόλεμος προκάλεσε πένθη και μια θλιβερή κατοχή, που απομάκρυνε τη Ζάκυνθο από τη Βενετία, αυτήν την πλούσια, καλλιεργημένη, κοσμοπολίτισσα Βενετία, για την οποία η Ζάκυνθος ήταν η θεμελιώδης γέφυρα σύνδεσης με την Ανατολή. Μάλιστα, η βενετσιάνικη γλώσσα παρέμεινε, ως επίσημη γλώσσα, μέχρι το 1851, που αντικαταστάθηκε από την ελληνική. Την ιταλική-βενετσιάνικη γλώσσα, συνέχισαν να ομιλούν οι αριστοκράτες, που θεωρούσαν την Ιταλία, ως χώρο μιας πορείας πολιτισμού και ιστορίας. Δεν είναι τυχαίο, συνεπώς, ότι ο Φώσκολος, ένας από τους μεγαλύτερους Ιταλούς ποιητές, ο οποίος γεννήθηκε στη Ζάκυνθο, το 1778, θεωρούσε την Ιταλία πατρίδα επιλογής, κι ένας από τους μεγαλύτερους και σπουδαιότερους Έλληνες ποιητές, ο Σολωμός, θεωρούσε, ως πρώτη του γλώσσα, την ιταλική.
Αυτός υπήρξε ένας από τους εξήντα νέους που, σύμφωνα με τον Κάλβο, κάθε χρόνο, μετέβαινε στην Ιταλία για σπουδές. Αυτό δε σημαίνει ότι τα Επτάνησα δεν έζησαν τη δική τους σημαντική πολιτιστική ανάπτυξη, αλλά οφείλουμε πάντα να θυμούμαστε, ότι επρόκειτο για μια κοσμοπολίτικη κουλτούρα, πλούσια από τις τόσες γλώσσες, που μιλούσαν αυτοί οι ποιητές, για να θυμηθούμε, επί τούτου, το νεοκλασικό Κάλβο. Αυτός, δεν είναι τυχαίο πως είχε τις πρώτες αναγνωρίσεις στη Γαλλία, ενώ ο μέντορας του, ο Ούγκο Φώσκολο, ταξίδευε, μεταξύ Λονδίνου και Μιλάνου, ο Ανδρέας Μαρμοράς εξέδιδε, στην ιταλική γλώσσα, την «Ιστορία της Κέρκυρας», ο Ιωάννης Καντούνης μετέφραζε τα μελοδράματα του Πιέτρο Μεταστάσιου και ο Δημήτριος Γουζέλης μετέφραζε, σε υπέροχη ελληνική γλώσσα, εμπλουτισμένη με βενετσιάνικη επιρροή, την «Απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ» του Torquato Tasso, που εκδόθηκε, το 1807, στη Βενετία. Στο μεταξύ, στην Κέρκυρα, ο Λόρδος Guilford άνοιγε, το 1823, την Ιόνια Ακαδημία, το πρώτο ελληνικό Πανεπιστήμιο, ιδρύθηκε, στην Αθήνα, το 1837, και, κατόπιν, την Ιόνια Βιβλιοθήκη, με περισσότερους από 30.000 τόμους και που, δυστυχώς, καταστράφηκε στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο. Σ’ αυτόν τον εξαιρετικό πολιτιστικό οργασμό της Επτανήσου γεννήθηκε, το 1798, ο Διονύσιος Σολωμός, που, στην ηλικία των 10 χρόνων, μετά το θάνατο του πατέρα του, του Κόντε Νικολό, στάλθηκε να σπουδάσει στην Ιταλία μαζί τον παιδαγωγό του, τον αβά Santo Rossi. Πρώτα, στο κολέγιο της Αγίας Αικατερίνης στη Βενετία και, κατόπιν, στην Κρεμόνα, πατρίδα του αβά Rossi, όπου είχε την τύχη να συναντήσει υπέροχους δασκάλους, όπως τους Bellini και Giordani.

Είναι πολύ γνωστά γεγονότα, αλλά και αιτία περηφάνιας, ειδικά για μια φιλέλληνα Ιταλίδα, σαν εμένα, και, συνεπώς, ας μου επιτρέψετε να πω ότι πολλοί από εμάς θεωρούν τον Διονύσιο Σολωμό, ως έναν Ιταλοέλληνα ποιητή, καθόσον πλάστηκε εξ ολοκλήρου ιταλικά, όπως επιβεβαιώνει η υπέροχη επιγραφή της Ζακύνθου που είναι αφιερωμένη στον ποιητή και όλοι σας γνωρίζετε. Γνωρίζουμε, όντως, ότι ήταν ο Σπυρίδωνας Τρικούπης, ο ιστορικός ηγέτης της ελληνικής εξέγερσης, που ενθάρρυνε τον Σολωμό να γράψει στη γλώσσα των πατέρων του, και για πολιτικούς λόγους, αφού η γλώσσα ήταν και είναι ένα σημείο ενοποίησης του έθνους, κυρίως σε μια δύσκολη φάση, όπως εκείνη που έζησαν οι Έλληνες, τα πρώτα χρόνια του 1800. Το αποτέλεσμα της ενθάρρυνσης του Τρικούπη ήταν ο «Ύμνος στην Ελευθερία», που ενδιαφέρει εμάς εδώ, γιατί στη μορφή και τη δομή του παραπέμπει στους ιερούς Ύμνους του Alessandro Manzoni, τον οποίο ο Σολωμός είναι πολύ πιθανόν να είχε γνωρίσει χάρη στον Ανδρέα Μουστοξύδη, που ζούσε στο Μιλάνο, όταν ο Σολωμός σπούδαζε στην Παβία.

Ο Ύμνος στην Ελευθερία είναι σίγουρα διαποτισμένος από ηθικό πάθος, αλλά δεν μπορούμε να μην υπογραμμίσουμε πως υπάρχει μια ιερή «οργή», μια δύναμη σχεδόν θρησκευτική που τον ωθεί να πιστεύει στην ελευθερία ως ένα υπέρτατο Καλό. Σχετικά μ’ αυτό, δικαίως, ο Roussel, (στο Toujours Solomos, που εκδόθηκε στο Παρίσι, το 1929, σελ. 609), γράφει: «Ο Σολωμός νιώθει την ίδια θρησκευτική λαχτάρα του Manzoni για εκείνα τα δώρα από τα οποία ο ποιητής γνώριζε ν’ αποκομίζει την πρωταρχική έμπνευση που τον ενέπνευσε», μια πρωταρχική και μη αναχαιτίσιμη δύναμη. Ο Σολωμός, εν ολίγοις, υιοθετεί την ιδεολογική κληρονομιά του Manzoni, για να την μεταθέσει σε πεδίο ανθρωπιστικό, κοινωνικό και πολιτικό, γεγονός που τον καθιστά έναν από τους μεγάλους γεννήτορες της σύγχρονης Ελλάδας, κι, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Γιώργος Σεφέρης, ήταν «ένας άνθρωπος κυριευμένος από ένα απόλυτο πνεύμα» (σελ. 205). Αρκεί, γι’ αυτό, να θυμηθούμε μια ονομαστή φράση του Σολωμού: «Τι άλλο να έχω στο πνεύμα μου, αν όχι την ελευθερία και τη γλώσσα;».

Εδώ, θυμάμαι την αγωνία των συναισθημάτων στα μεγάλα λευκά διαστήματα του ποιήματος για την πολιορκία του Μεσολογγίου: θραύσματα γραφής και λευκά κενά που μαρτυρούν το σπαραγμό, το κολοσσιαίο πάθος, που διατρέχει τον ποιητή απέναντι σ’ αυτή την τερατώδη τραγωδία. Ισχυροί είναι οι αντίλαλοι μια ιταλικής αναγεννησιακής ρητορείας, που επανέρχεται στο διάλογο με τη Δαντική δομή, όπου –ακριβώς με το ύφος του Δάντη– μπορούμε να τον ονομάσουμε ελληνικό De vulgari eloquentia, δηλαδή τον ξακουστό «Διάλογο του ποιητή και του λογοτέχνη διδασκάλου» (1824). Το γλωσσικό ζήτημα ήταν πολύ ισχυρό στην Ιταλία και, συνεπώς, ο Διονύσιος Σολωμό, που διέθετε μια πλούσια θεωρητική κληρονομιά, διαμορφωμένη από τον Δάντη και τον Manzoni, συναντιέται με τις θεωρίες του Βηλαρά και του Χριστόπουλου, όχι μόνον σε λογοτεχνικό πεδίο, αλλά και στην πολιτική της κοινής γλώσσας, που βρίσκεται μακριά από τις καθαρολογίες των Αθηναίων «Κωνσταντινοπουλιτών» εκείνης της εποχής. Συνεπώς, στη σωστή διάσταση, μεταξύ δυσκολονόητης καθαρεύουσας και της καθομιλουμένης δημοτικής, συναντιέται με τις θεωρίες του Manzoni, που γνωρίζει καλά ότι δικαίως χαρακτηρίστηκε ο «πατέρας» της καθομιλουμένης ιταλικής γλώσσας.

Ακριβώς σ’ αυτή την περίπτωση θυμάμαι μια σημαντική φράση του Σολωμού: «Καθυποτάξου στη γλώσσα του λαού και αν έχεις αρκετή δύναμη, κατάκτησέ την!». Θα είναι ο Κωστής Παλαμάς, μας είναι γνωστό, που θα εμφυσήσει τον αγώνα για τη Δημοτική, γεγονός που δε θα ήταν δυνατόν να συμβεί, χωρίς τις εξευγενισμένες θεωρητικές επεξεργασίες δύο μεγάλων Ζακυνθίων, του Σολωμού και του Κάλβου (δεν είναι τυχαίο ότι τον Κάλβο «ανακάλυψε» ο Παλαμάς), αν και ξέμακροι μεταξύ τους, όπως γράφει ο Κωστής Παλαμάς: «Οι ποιητές των Επτανησίων έχουν άμεση ή έμμεση προέλευση από τον Σολωμό: ο Κάλβος δεν ακολούθησε τα μαθήματα κανενός από τους σύγχρονούς του». Παρ’ όλα αυτά, ο Διονύσιος Σολωμός υπήρξε ένας Δάσκαλος, επιπροσθέτως, γιατί απέναντι στις ανησυχίες του Κάλβου, αντιπαράθεσε την ατελείωτη περιέργεια που τον ωθούσε να πλευρίσει την ελληνική κουλτούρα, ακόμη κι εκείνη που ο Κάλβος θα ονομάσει «μονοτονία των κρητικών ποιημάτων», που, όμως, ο Σολωμός γνώριζε, ότι οδηγούσαν σε χιλιετίες παράδοσης και ιστορίας. Συμπερασματικά, η διγλωσσία του Σολωμού θα γίνει αιτία, ηθική αβουλία, δύναμη κριτικής αμφισβήτησης που διατρέχει όλα τα κείμενα του ποιητή, που, ενώ μοιάζει να ζει ολοσχερώς τα βάσανα της πατρίδας του, δεν παραγνωρίζει και δεν θα μπορούσε να παραγνωρίσει, το γίγνεσθαι «πέρα από την θάλασσα».

Πράγματι, η ιταλική γλώσσα, χάρη στην οποία μπόρεσε να αναπτύξει τόσο πολύ την πολιτιστική του διαμόρφωση, βρίσκεται πάντα εκεί, ως μια ακουστική φαντασίωση, για να χρησιμοποιήσουμε μια χαρακτηριστική έκφραση του Σεφέρη. Βρίσκεται εκεί μαζί με τα προβλήματά της και τη μουσική της, όπως επιβεβαιώνει ο υπέροχος επικήδειος ύμνος, που αφιερώνει στο μεγάλο Ούγκο Φώσκολο, που πεθαίνει το 1927. Η γλώσσα, η κουλτούρα, που τον διαμόρφωσε νεολαίο στην Βενετία, την Παβία, την Κρεμόνα, βρίσκονατι πάντα εκεί, κι αυτό τον κάνει τον πιο σημαντικό Ιταλό της Ελλάδας: έναν τέλειο άνθρωπο της Μεσογείου.


Η Jolamda Capriglione είναι καθηγήτρια ΙΙ Πανεπιστημίου Νάπολης Ιτάλιας. Το κείμενο είναι η ανακοίνωση της στο Διεθνές Συνέδριο με τίτλο "Η διαχρονικότητα του έργου του Διονυσίου Σολωμού: Η Ελληνική γλώσσα και οι Ελληνες της διασποράς" στη Σχολή Saheti του Γιοχάνεσπουργκ στις 2/11/2007

Τρίτη 23 Οκτωβρίου 2007

Θανάση Κωσταβάρα (1927-19.10.2007) ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ

Η μάχη

Δεν αξιώθηκα έναν όμορφο θάνατο
Εκεί πάνω στο Πήλιο τότε που δεκάξι χρονών παλικάρι
ζωσμένος τα φυσεκλίκια χτυπούσα και μάτωνα.

Έτσι να τέλειωνα τότε εκεί πάνω.
Από κείνο το βόλι που πέρασε μόνο δυο ίντσες πλάι στην καρδιά
κάτω από τα δασιά πλατάνια στεφανωμένος με λαμπερά αμάραντα
αμάραντος μέσα στις ιστορίες των λυπημένων συντρόφων
και τις άγρυπνες νύχτες (πλάι στης γυναίκας το σώμα που το
διεκδικούν φτηνά ταξίδια) στα μάτια τους.

Δε θα 'μουνα τώρα ένα ανθρωπάκι κυκλωμένο από φόβους
από χολές από οσφυαλγίες κι' εμφράγματα.
Από κείνο τον άλλο κυρίως φόβο που δεν παίρνει γιατρειά:
Για ποιο καινούριο ξέφτισμα με περιμένει αύριο ποιο
καινούριο γονάτισμα
μακριά από κείνη την περηφάνεια που είχε αγγίξει τα μάτια
μακρύτερα από χτες κι από πάνταγια πάντα πια τώρα: όλο και πιο μακριά.


" Συμπληρώματα", 1970



Τα διαπιστευτήρια της σιωπής

Διάβασα πάλι όλα μου τα ποήματα

που έχω γράψει για σένα.
Τόσα πολλά λόγια
και τόσα λίγα τα ειπωμένα, τόσα στο βάθος τ' ανείπωτα.

Όμως εσύ που μπορείς να διαβάσεις

τους άγραφους νόμους του μέσα μου σύμπαντος
εσύ που έχεις ακούσει το μοναχικό τριζόνι της νύχτας
που είδες το αόρατο φέγγος μιας τρομερής αποκάλυψης
εσύ, προπάντων εσύ
που συνεχίζεις ν' ανθίζεις
πάνω στο μαύρο χιόνι που απλώνεται γύρω μου
μη βιαστείς να με κρίνεις
να κλείσεις τους δρόμους, να διαβάσεις λάθος το μήνυμα.

Κοίταξέ με μόνο στα μάτια

μέτρησε τη βαθιά πληγή που ανοίγεται μέσα τους
άκου τη σιωπή που κάνει να τρίζουν τα φύλλα στις αστροφεγγιές τους
κι όταν ημερέψεις το φόβο
που σαν το παγιδευμένο αγρίμι ουρλιάζει
τότε θα καταλάβεις.

Θα δεις τι πόθοι ασφυκτιούν

το πάθος συντηρούν στις κρύπτες τους
τα ζυγιασμένα λόγια.

"Οι μεταμορφώσεις των Κήπων", 2003



Η αγάπη δεν είναι ζάλη

Η αγάπη δεν είναι ζάλη.
Δεν είναι άνθος που μεθάει απ' το φιλί της άνοιξης.
Μυρωμένο τραγούδι που απλώνεται πάνω στη σάρκα γλυκά.
Η αγάπη είναι φόβος.
Δεν είναι σώμα που ζητάει να βρει παρηγοριά.
Tρυφερή αύρα που λικνίζει τα νοσταλγικά απογεύματα.
Είναι ποτάμι που περνάει μέσα από τα μαύρα λιβάδια.
Άγριος αγέρας που σπάζει τα κλαδιά στους κήπους και στα όνειρα.
Δεν είναι ζάλη η αγάπη.
Δεν είναι σιγανή φωτιά.
Ούτε χωράει στα κλειστά, στα σίγουρα βράδια.
Βγαίνει έξω και χτυπιέται με το δαίμονα.
Παλεύει όλη νύχτα στ' αναμμένα αλώνια.
Βαδίζει στα τυφλά πάνω στο τεντωμένο σύρμα.
Όταν κάτω απ' τα πόδια ανοίγονται
Τα κοφτερά φαράγγια.
Όμως δεν είναι ζάλη η αγάπη.
Αγάπη είναι ο τρόμος που η ζωή μετράει το ανάστημά της.
Μετριέται με το άδειο πρόσωπο που βγαίνει απ' το σκοτάδι.



ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ
(2006)


τώρα εις μνήμην

ΤΑ ΦΑΝΕΡΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΡΥΦΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΤΗΣ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑΣ

Τι όμορφη που είναι η Αγάπη μου.
Πόσο απλόχερα μοιράζει στον κόσμο τις χάρες της.
Στολίζει με τον έρωτά της τις μέρες μου.
Διαβάζω το πρόσωπο της
αποστηθίζω τα μάτια της
χάνομαι
στα νυχτερινά της μαλλιά.
Ξαφνικά και μόνο που την κοιτάζω παίρνω φωτιά, λαμπαδιάζω ολόκληρος.
Όλοι βέβαια το ξέρουν
πόσο όμορφη είναι η Αγάπη μου.
Όμως εγώ μόνο μπορώ να μετρήσω
όλη την ομορφιά της.
Εγώ μόνο ξέρω
πόσο ανεξάντλητος είναι ο μέσα της πλούτος.
Πόσο μοναδικά
είναι τα κρυφά της χαρίσματα.
Ένα δώρο για μένα είναι πάντα η Αγάπη μου.
Κι αν κάποτε με πληγώνει
αν ματώνει απ’ τα λόγια της η καρδιά μου
για το καλό μου το κάνει.
Γλυκά με κεντρίζει, η μέλισσα μου.
Ένα δώρο για μένα είσαι πάντα Αγάπη μου.


ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟ ΑΠΟΓΕΥΜΑ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ

Σαν το άνθος της βουκαμβίλιας
αέρινο
είναι το χάδι σου.
Και σαν του ροδιού τους σπόρους
αμέτρητα
τα χαρίσματα σου.
Κι όπως του ρυακιού το ανάβρυσμα
έτσι κυλάει η φωνή σου.
Καθώς μου τραγουδάει τα κελαρυστά
ρήματα της Αγάπης.
Μου περιγράφει τα φανταστικά ταξίδια
που μας έχει προγραμματίσει ο Έρωτας.
Τελικά, ένας ανθισμένος κήπος είσαι.
Μια όαση μέσα στην έρημο.
Με τα νερά, τα πουλιάτα φιλιά και τα χάδια σου.




ΑΝΘΗ ΘΑΛΕΡΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ

Σε είχα δει πριν απ’ τον Έρωτα.
Σε είδα μέσα στα πλήθη που πλημμυρίζουν τους δρόμους.
Ήσουν απίστευτα όμορφη.
Ήσουν για μένα
μοναδική.
Και ήσουν κιόλας δική μου.
Κι ας μη με είχες φαντασθεί ως τότε ποτέ σου.
Ας ήταν χαμένα τα όνειρα σου.
Ας μην είχες ακούσει τα τραγούδια μου
που είχα γράψει για σένα.
Γιατί σε είχα ξεχωρίσει
πολύ πριν να συναντηθούμε.
Μέσα στους κήπους των παιδικών μου πόθων
εγώ ο ονειροπόλος κι εσύ η ονειρεμένη
σαν διαλεγμένοι από την καλή μας τη μοίρα
είχαμε ήδη
αγαπηθεί.
Έτσι όπως σε ονειρεύτηκα τότε
έτσι σε βλέπω και τώρα.
Κάτω απ’ τα φώτα της ανθισμένης ροδιάς
να μου χαμογελάς και να λάμπεις.
Να μου μιλάς τη γλώσσα που μιλούν οι μανόλιες
και που φωταυγούν τα χρυσάνθεμα.
Να μου στέλνεις με το θρόισμα των φύλλων της λεύκας
τρυφερές υποσχέσεις για τις αυριανές συναντήσεις μας.
Είσαι όπως πάντα, ασύγκριτα ωραία.
Μέσα στον πολύφθογγο κήπο του Έρωτα
σκορπίζεις το άρωμα σου.
Σαν άνθος η ομορφιά σου στολίζει τον κόσμο.
Σαν άνθος που ξεχωρίζει
σε φροντίζει η Αγάπη μου.



ΜΟΝΟΝ Ο ΥΠΝΟΣ

Μόνον ο ύπνος σε παίρνει από κοντά μου.
Ο ύπνος σου.
Σε φέρνει σε άλλους δρόμους.
Κι εσύ γλιστράς αθόρυβα.
Με ιστορίες παράξενες κινάς και ταξιδεύεις.
Σε ξεχασμένους θρύλους χάνεσαι.
Και σε τοπία ερημικά ξεχνιέσαι αποστηθίζοντας
αρχαία ερωτικά ποιήματα.
Κλείνεις σε σχήματα θαμπά, γνωστά κι άγνωστα
πρόσωπα.
Στέλνεις μ’ αυτά μηνύματα αινιγματικά.
Μόνον ο ύπνος σε παίρνει από κοντά μου.
Ο ύπνος σου.
Άδεια και φοβισμένη μένει η καρδιά μου.
Τις ώρες που η άγρια μοναξιά
αφήνει λυτά τα σκυλιά της ξοπίσω μου.
Έρημοι οι δρόμοι που περπατήσαμε.
Σκοτεινιάζουν τ’ αστέρια. Και τα πουλιά
κουρνιάζουν βουβά και λυπημένα στον κήπο μου.
Μόνον ο ύπνος σου σε παίρνει από κοντά μου.
Κι η μόνη μου πάντα παρηγοριά
είναι πως θα συναντηθούμε αύριο πάλι.
Γιʼ ακόμα μια φορά θα μου χαρίσεις τα μάτια σου.
Θα μου μιλήσεις για την Αγάπη.
Όλη τη μέρα θα είσαι δικιά μου.
Κι η αγκαλιά μου
θα είναι μια ζεστή φωλιά.
Να φωλιάζεις με τα φτερωτά σου λόγια.
Και τα κελαηδιστά τραγούδια σου.
Ώσπου να σε πάρει πάλι ο ύπνος.
Αυτός: ο λατρεμένος μάγος της νύχτας.
Ο μοναδικός μου αντίζηλος.



ΟΠΩΣ ΕΝΑ ΠΟΤΑΜΙ


στην απόλυτη σιωπή ακόμα
ακούω το σώμα σου.
Και κάτω από του φεγγαριού το αράγιστο σελάγισμα
και στ’ άγρια ουρλιαχτά μιας καταιγίδας
εγώ αφουγκράζομαι το τρίξιμο της σάρκας.
Μέσα από τα κρυφά της ρίγη
μαθαίνω τα μυστικά σου.
Τα μυστικά του κόσμου που μου τα εμπιστεύεσαι.
Σαν το νεράκι που κυλάει ανάμεσα
στα χόρτα και τις πέτρες.
Ημερεύοντας τ’ αγρίμια του δάσους
που κατεβαίνουν να ξεδιψάσουν.
Φαντασμαγορικά νερά πετάγονται απ’ τα χείλη σου.
Άσπρα λιοντάρια και γαλάζιοι πάνθηρες
παίζουν στα όνειρα σου.
Και τα φιλιά σου
ένα απέραντο λιβάδι με παπαρούνες στο λιόγερμα.
Ένα ποτάμι είσαι τελικά.
Που κατεβαίνει απ’ τα βουνά.
Χαρίζοντας δροσιά και βλάστηση
στους αναμμένους κάμπους.



ΟΜΩΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΜΦΙΒΟΛΙΑ ΠΕΡΝΑΕΙ ΠΑΝΤΑ Ο ΕΡΩΤΑΣ


Έτσι όπως περνάει ένας αέρας μέσα από τα μαλλιά σου
κι εσύ σηκώνεις το χέρι.
Και ξέρεις πως κάποιος σου μίλησε.
Σού είπε για τα όνειρα που ταξιδεύουν τον άνθρωπο.
Για τα πουλιά που συνεχίζουν το τραγούδι, στον ύπνο τους.
Όμως ποιος έχει περάσει
τα σκιερά μονοπάτια του αισθήματος;
Ποιος έχει ζήσει τα σκοτεινά του χαράματα;
Δεν ξέρεις βέβαια από πού έρχεται αυτό το γκρίζο
σύννεφοπου αγγίζει το πρόσωπο σου.
Που αλλάζει φθόγγους και χρώματα.
Που φεύγοντας αφήνει ένα περιβολάκι
με κάποια τρελά χελιδόνια στον ίσκιο του.
Δεν ξέρεις.
Σκέφτομαι τώρα πόσες φορές πέρασες πλάι μου
δίχως να με προσέξεις.
Πόσες νύχτες ξαγρύπνησα κάτω απ’ τα κλειστά όνειρα σου
χωρίς να το νιώσεις.
Κι ούτε ποτέ θα πιστέψεις
πόσο πολύ σ’ αγάπησα.
Πόσο παθιασμένα σου δόθηκα.
Πόσο βαθιά ωρίμασα
δυστυχώντας, για σένα.



ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΡΩΤΑ


Και μόνο να σε κοιτάζω.
Κι ας είναι τα μάτια μου
δυο λυπημένα πουλιά.
Κι ας χάνεται η φωνή μου
πίσω από ένα φοβισμένο χαμόγελο.
Έστω και μόνο να μ’ αξιώνεις μ’ ένα σου βλέμμα μου φτάνει.
Μεταμορφώνομαι.
Γίνομαι αέρας να σ’ αγκαλιάζω.
Γίνομαι χάδι και ψίθυρος.
Κι αν δεν πετάω μακριά σου, αν δεν χάνομαι
είναι γιατί δεν μπορώ να φύγω από κοντά σου.
Είμαι βαθιά ριζωμένος στον Έρωτα μας.
Γίνομαι δέντρο, γεμίζω από κλώνους και φύλλα
ανθίζω σε άσπρα και κόκκινα άνθη
στολίζομαι μόνο για να σ’ αρέσω
και σαν να είμαι γεμάτος αηδόνια
σου τραγουδώ.
Σού μιλώ σε μιαν άλλη, άγνωστη γλώσσα
σου στέλνω απ’ τους αστερισμούς του ονείρου, μηνύματα.
Σ’ αγγίζω σαν χνούδι•
σαν τρυφερή αύρα, σαν από κάποιο υπερκόσμιο φως.
Εγώ ο δειλός, ο σκοτεινός, ο αμήχανος
σου γράφω παθιασμένα ποιήματα.
ΜΟΝΟ ΜΕ ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΙΣΤΟΡΕΙΤΑΙ Ο ΑΓΡΙΟΣ ΕΡΩΤΑΣ


Αν με ρωτήσουν γιατί τόσο πολύ σ’ αγάπησα
τόσο πολύ σε πόθησα και πόνεσα για σένα
δε θα μπορέσω ν’ απαντήσω.
Μόνο θα δείξω τους στίχους μου.
Αφού μόνο με το τραγούδι μπορεί ν’ ακούσει κανένας
του πουλιού το ραγισμένο κελάηδισμα.
Να νιώσει τη μοναξιά και τη θλίψη του
έξω από την Αγάπη.
Γιατί αυτός που έχει διασχίσει τη φοβερή έρημο της αγρύπνιας
αυτός που επέζησε μέσα από την απόγνωση
αυτός που μια ζωή ολόκληρη έλιωσε περιμένοντας
δεν έχει λόγια να μιλήσει.
Να πει πώς λουλουδίζει η ψυχή του ανθρώπου κάποτε.
Να περιγράψει τη στιγμή
την τρομερή στιγμή που βγαίνοντας
από σκληρή πολύχρονη μάχη
δε σκέφτεται τίποτε άλλο
παρά μόνο το ταίρι του.
Αυτός μόνο να κλάψει•
μόνο να ουρλιάξει και να τραγουδήσει μπορεί.
Πάνω στο νήμα του θανάτου ακροβατεί ο σημαδεμένος.
Μέσα απ’ τα όνειρα του προχωρεί.
Και μόνο η καρδιά του κατορθώνει και ιστορεί το φόβοτου.
Μόνο η καρδιά του τραγουδάει τον άγριο Έρωτα του.



ΜΟΝΟ ΜΕ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ ΣΟΥ


Μόνο με την Αγάπη σου
μπορώ να επιζήσω.
Να μη χαθώ μέσα στο μαύρο δάσος.
Ν’ αψηφήσω τον άγριο σκύλο
που μ’ ακολουθεί σα να ‘ναι ο ίσκιος μου.
Μόνο με την Αγάπη σου.
Να χτίσω ένα άλλο πρόσωπο.
Να γίνω πάλι ένα μικρό αγόρι.
Αθώο σαν το τρεχούμενο νερό.
Και να γνωρίζω τον κόσμο
μ’ ένα καινούργιο θάμπωμα.
Μόνο με την Αγάπη σου
μπορώ να λέω τραγούδια από άλλους, άγνωστους τόπους.
Να γίνομαι ένας γρύλος άγρυπνος•
και να κεντώ τ’ όνομα σου, με στίχους αέρινους.
Να μιλώ μόνο για σένα.
Να σε καλημερίζω μ’ έναν φοβισμένο κορυδαλλό
κρυμμένον στο στήθος μου•
και να μου αποκρίνεσαι μ’ ένα ξεχασμένο μου ποίημα.
Μόνο για την Αγάπη σου.
Μπορώ να περνάω την κάθε μου μέρα
απαγγέλλοντας τους πικρούς στεναγμούς
και αγιογραφώντας τους αίνους
απ’ το μέγα θαύμα του Έρωτα.
Να σου λέω τέλος καληνύχτα
και να με παίρνεις μαζί σου, στον ύπνο σου.
Για να με σεργιανίσεις μεθυσμένονστα μαγεμένα σου όνειρα.
Μόνο με και για την Αγάπη σου
μπορώ να γίνομαι όλο και πιο ανθρώπινος.
Να φαίνομαι όλο και λιγότερο λυπημένος.



ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ, Ι


Αναζητώνταςτην τέλεια ομορφιάένιωσα
(νιώθει κανένας μέσα του)
βαθιάτο ρίγος του θανάτου.
Πέρα απ’ το θάμπος του Έρωτα
πριν απ’ το μέγα σκότος
σε ώρα μυστική, αναδύεται
η φοβερή αποκάλυψη.
Είναι όμορφη και είναι σκληρή η ζωή.
Η Αγάπη ακόμα σκληρότερη.


1.5.06 Γ.Ν.Α. «Γ. Γεννηματάς»



ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ, ΙΙ

Περνάω τις ώρες μου κεντώντας μαύρους στίχους.
Για να ξεχνιέμαι
αφηγούμαι κόκκινα ταξίδια στα κυκλάμινα
χαρίζω βιολετιά και κίτρινα στολίδια στα παγώνια.
Και στα μικρά ψαράκια αφήνω γαλανά κοχύλια
κι άσπρα βότσαλα.
Για να μην μένουν τα παιδιά δίχως παιχνίδια.
Για να μην χάνεται η μικρή μας η Αγγελική στην άγρια
μοναξιά.
Πυκνή πια, αδιαπέραστη συννεφιά
με τυλίγει που χάνεσαι.
Μια γκρίζα πάχνη πέφτει πάνω σ’ όλα τα πρόσωπα.
Κι αφήνω της καρδιάς τα φώτα αναμμένα
μήπως και ‘ρθει η φωνή σου και δεν βρει το δρόμο της.
Και φύγει το όραμα σου από κοντά μου και χαθεί.
Μέσα στη σκοτεινή σιωπή που πάει να σκεπάσει τονκόσμο.



Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΥΚΝΟΥ


Ένας λυγμός για την αποδημία της Αγγελικής
Ούτε ο θεός σε θυμήθηκε
τις ατέλειωτες ώρες του τέλους σου
ούτε όσο ζούσες οι άνθρωποι
σε είχαν γνωρίσει έτσι όπως σου άξιζε.
Μόνο κάποιοι υποψιασμένοι, σ’ αγάπησαν.
Γιατί εσένα η καρδιά σου
δεν ήταν σαν τα άνθη της βιτρίνας, με τα έντονα φώτα
και τα ψεύτικα χρώματα.
Ένα αγριολούλουδο ήταν.
Σαν αυτά που φυτρώνουν ψηλά, στ’ απόκρημνα βράχια.
Κι έξω από κάποιους παράτολμους
μόνον ο αγέρας χαίρεται τα φιλιά τους.
Ο αγέρας και τα πουλιά. Που έρχονται μαγεμένα
να τρυγήσουν κάτι απ’ τ’ ασυνήθιστα χρώματα τους
να τονίσουν μ’ αυτά, τα τραγούδια τους.
Εσύ δεν ήσουν μόνον ωραία.
Εσύ, σ’ όλη σου τη ζωή, ονειρεμένη και ονειρική
ήσουν δοσμένη στο ανειρήνευτο πάθος.
Τώρα, πλαγιασμένη σ’ ένα άσπρο σύννεφο, ταξιδεύεις.
Είσαι κιόλας μακριά, πέρα απ’ τα σύνορα
του εφήμερου κόσμου.
Κι εμείς μένουμε μόνοι και λυπημένοι
χαμένοι σ’ αυτή την πικρή ερημιά.
Πουθενά και ποτέ πια δεν θα συναντηθούμε.
Πουθενά και ποτέ πια δεν θα ξανακούσουμε τη φωνή σου.
Λεν θα μας αγγίξουν τα χέρια σου.
Δεν θα βαδίσουμε πλάι-πλάι
δεν θα κοιταχτούμε στα μάτια.
Αφήνοντας την καρδιά να μιλήσει.
Να τραγουδήσει τις χαρές και τα βάσανα της Αγάπης.
Ούτε και θα διαβάσεις ξανά τα ποιήματα.
Τ’ αγαπημένα σου ποιήματα.
Ακόμα κι αυτά που είναι γραμμένα για σένα.
Άδειες θα είναι τώρα οι μέρες μας
και σκοτεινά για μας και κρύα τα βράδια.
Όμως το φως πού το πνεύμα σου άφησε πίσω του
θα είναι ανέσπερο.
Θα μας βοηθάει ν’ ανιχνεύουμε τα σκοτάδια.
Να βρίσκουμε τα πολύτιμα εκείνα πετράδια
που κάποιοι ευαίσθητοι άνθρωποι
κρύβουν μέσα στους στίχους τους.
Αυτά που τα συλλέγουν απ’ τα κρυφά όνειρα τους
και στολίζουν μ’ αυτά τα γραφτά τους
αθανατίζουν τα έργα τους.
Έφυγες και εμείς ορφανέψαμε.
Όμως εσύ και πέρα ακόμα απ’ το πουθενά
δεν θα πάψεις να είσαι κοντά μας.
Εσύ που μας δίδαξες την Αγάπη
θα μας διδάσκεις το χρέος.
Εσύ που μας έμαθες ν’ αναζητούμε παντού και πάντα την Ομορφιά
θα μας δίνεις θάρρος και δύναμη.
Εμείς και με τη σκέψη σου μόνο θα αισθανόμαστε
δυνατότεροι.
Πιο δυνατοί απ’ όλους τους ισχυρούς που δυναστεύουν τον κόσμο.
Απ’ τους φτωχούς σε αισθήματα που λατρεύουν τον πλούτο
εμείς θα είμαστε πλουσιότεροι.
Όλοι εμείς, οι δικοί σου.
Οι αγαπημένοι σου, οι συνοδοιπόροι, οι φίλοι σου.
Θα είμαστε υπερήφανοι που σ’ αγγίξαμε και μας άγγιξες.
Επιτέλους θα ξέρουμε τι σημαίνει να είμαστε άνθρωποι.
4.5.ο6

Δευτέρα 15 Οκτωβρίου 2007

Μητροπολίτου Ζακύνθου Χρυσοστόμου: ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΕΩΣ

Εἰσήγηση ἐνώπιον τῆς Σεπτῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος(Ὀκτώβριος 2007)

«Ὁρᾶτε καί φυλάσσεσθε ἀπό πάσης πλεονεξίας» (1)
Ὁ παραινετικός αὐτός λόγος τοῦ Ἀρχηγοῦ τῆς Πίστεώς μας, ὄντως ἀψευδής καί ἀφορώντας σέ κάθε πτυχή τῆς ἀνθρώπινης καθημερινότητας καί δή στήν κατάσταση τῆς παρακμῆς της, μπορεῖ ἐπιτυχῶς -θεωρῶ- νά τεθεῖ ὡς προμετωπίδα τῆς σημερινῆς μου εἰσηγήσεως (2), ενώπιον τῆς Σεπτῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, καθώς διαπραγματεύομαι τόν καίριο προβληματισμό περί τῆς συμβολῆς τοῦ θεολογικοῦ μας λόγου στήν δημιουργία οἰκολογικῆς συνειδήσεως στον σύγχρονο κόσμο.
Ὡσαύτως, αὐτός ὁ λόγος θά ἠμποροῦσε νά ἀποτελεῖ προμετωπίδα ὅλων τῶν οἰκολογικῶν καί περιβαλλοντικῶν ὀργανώσεων, οἱ ὁποῖες δραστηριοποιοῦνται ἤδη στό πλαίσιο τοῦ γενικότερου σκεπτικισμοῦ γιά τήν σωτηρία τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος ἀπό βέβαιο ἀφανισμό.
Μέχρι τήν ἐποχή μας, ἀπό πολλές πλευρές ἀκούγεται ἡ ἄποψη περί δυνατότητος αὐτοϊάσεως τῆς τραυματισμένης φύσεως. Καί δικαίως. Μέχρι πρότινος κάτι μποροῦσε να κατορθωθεῖ. Ὅμως ἡ ἄποψη αὐτή πάμπολλες φορές λειτούργησε ὡς ἄλλοθι καί ἡ κάθε εἴδους ρύπανση καί καταστρεπτική συμπεριφορά ἐπί τῆς φύσεως συνεχίστηκε ἀνεξέλεγκτα. Ἤδη, κατά τίς ἐπισημάνσεις τῶν εἰδικῶν ἐπιστημόνων, οἱ δυνατότητες διορθώσεως ἐξαντλοῦνται δραματικῶς, μιά δυσοίωνη κατάσταση, ἡ ὁποία ἀφορᾶ στούς πάντες: Ἄρχοντες καί ἀρχομένους, πολιτεία καί πολίτες, ἀλλά –ἐν προκειμένῳ καί ἀπό μιάν ἄλλη ἄποψη- ἅπαντα τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, ἐάν ὄντως ἐπιθυμοῦμε ἀξίως νά διατηρούμαστε στό αὐτό Σῶμα, ἐννοῶ τό Σῶμα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ.
Κατά τά τελευταῖα χρόνια τό Περιβάλλον προστατεύεται καί νομικῶς. Ἡ σχετική νομοθεσία ἔχει ἀναπτυχθεῖ κατά πολύ, τόσον ὥστε νά μποροῦμε νά μιλᾶμε γιά «δίκαιο τοῦ περιβάλλοντος», ὡς ἰδιαίτερο κλάδο τοῦ Δικαίου μας (3). Ὅμως, ἀρκεῖ κάτι τέτοιο γιά τήν διόρθωση τῶν τόσων ἡμαρτημένων; Μήπως προϋποτίθεται ἡ ἀνάπτυξη συνειδήσεως; Μήπως ἡ μελέτη καί ἀντιμετώπιση τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος ὡς καρποῦ καί ἀπόρροιας τῆς ἀγαπητικῆς διαθέσεως τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, θά ἔθετε τό πρόβλημα στίς σωστές του διαστάσεις, ἐπαναθέτοντας ἐντέλει προβληματισμό γιά τίς σχέσεις τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Πατέρα καί Δημιουργό του;

Ἡ θεία Χάρη ἔχει ἐκφρασθεῖ πρός τό ἀνθρώπινο γένος «πολυμερῶς καί πολυτρόπως» (4), θαυματουργικῶς καί εὐεργετικῶς. Ἅπαντα τά δημιουργήματα τοῦ Σύμπαντος, μέ ἀνώτερο τόν ἴδιο τόν Ἄνθρωπο, ἐξῆλθαν «καλά λίαν» (5) ἀπό τά χέρια τοῦ Πλάστη. Ὁ ἄνθρωπος ὅμως εἶναι ἐκεῖνος, πού εὐθύνεται γιά τήν ἀφύσικη σημερινή κατάσταση τῆς φύσεώς μας καί ἡ ὁποία ἀνακυκλώνει τήν παρακοή τῶν Πρωτοπλάστων. Ὅπως ἐκεῖνοι μέσα στόν Παράδεισο θέλησαν νά ἀνατρέψουν τήν Τάξη πού ἔθεσε ὁ πάνσοφος Δημιουργός, ἔτσι καί σήμερα ὅλοι ἐμεῖς, μέ πρωτοστατοῦντες καί πρωτοφταῖχτες τούς «δοκοῦντας ἄρχειν τῶν ἐθνῶν» (6) ἐπαναλαμβάνουμε τήν ἴδια τακτική. Διασαλεύουμε τήν ἰσορροπία τῆς κτίσεως, πιστεύοντας, ὅτι ἔτσι ἰδιοποιούμαστε κάτι πού δῆθεν μᾶς ἀνήκει, παρ’ ὅτι κάτι τέτοιο οὐδόλως συμβαίνει.

Ἔχει κατ’ ἐπανάληψιν εἰπωθεῖ καί ὑποστηριχθεῖ ἀπό πολλούς καί διαφόρους διανοητές, ὅτι τό οἰκολογικό εἶναι ἕνα πρόβλημα πολιτικό. Ἐπιτρέψατέ μου νά προσθέσω, ἐπαναλαμβάνοντας παροιμιώδη λόγο τοῦ ἀοιδίμου Πατριάρχου Δημητρίου Α΄, ὅτι εἶναι πρόβλημα κυρίως π ν ε υ μ α τ ι κ ό. Ἐκεῖνος ὁ δυναμικός ἐν τῇ πραότητι καί ἁπλότητί του Πρωθιεράρχης τῆς Ὀρθοδοξίας, χαιρετίζοντας τίς ἐργασίες σχετικοῦ Συνεδρίου στή νῆσο Πάτμο, κατά τίς ἀλησμόνητες καί ἱστορικῆς σημασίας ἑορτές τῆς 900ετηρίδας τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Θεολόγου, ὑπογράμμισε:

«(…) τό οἰκολογικόν εἶναι πρωτίστως πνευματικόν πρόβλημα. Περιορίζων τάς ὑλικάς αὐτοῦ ἀνάγκας ὁ ἄνθρωπος, ὄχι μόνον κατακτᾷ τήν πνευματικήν τελειότητα καί ἐλευθερίαν, ἀλλά συγχρόνως διασώζει καί τήν κτίσιν. Καί εἰς τήν ἀρχαίαν ἑλληνικήν σκέψιν καί εἰς τόν Χριστιανισμόν ἡ ὀλιγοδεΐα εἶναι πνευματικόν κατόρθωμα, ἐνῷ ἡ πολυτέλεια, ἡ σπατάλη καί ἡ τρυφή εἶναι δείγματα βαρβαρότητος. (…)»
(7) .
Συγκρούεται, λοιπόν, καί πάλιν ὁ ἰδεαλισμός μέ τόν ὑλισμό. Ὁ ἄνθρωπος, ὡς δισύνθετο ὄν πού εἶναι, ἀποτελούμενος δηλαδή ἀπό τήν ψυχή καί τό σῶμα, ἀπό στοιχεῖα πνευματικά δηλαδή καί ὑλικά, ἀπό οὐρανό -ἄν θέλετε- καί ἀπό χῶμα, εἶναι ὑποχρεωμένος νά τηρεῖ μιάν ἐξισορροπητική ἁρμονία μεταξύ τῶν δύο. Ἐάν ἡ εἰδική ἀξία τοῦ ἑνός συνθετικοῦ ἀπορροφηθεῖ ἀπό τό ἄλλο, ἐάν ἡ ψυχή δηλαδή ὑπερκεράσει τό σῶμα, ἤ, ἐάν στό σῶμα δοθεῖ ἔμφαση μεγαλύτερη ἔναντι τῆς ψυχῆς, τότε διασαλεύεται ἐπικίνδυνα ἡ ἰσορροπία, τήν ὁποίαν ὅρισε ὁ Δημιουργός καί κατά συνέπειαν ἐκπίπτομε θεολογικῶς, εἴτε στό στρατόπεδο τῶν εὐσεβιστῶν, εἴτε στό στρατόπεδο τῆς λατρείας τῆς ὕλης, σέ δυό ἀκραῖες πάντως καταστάσεις, καταδικασμένες οὕτως ἤ ἄλλως στήν συνείδηση τῆς αὐθεντικῆς Ὀρθοδοξίας, ἡ ὁποία κινεῖται πάντοτε μέ πνεῦμα μέτρου, διακρίσεως καί σοφίας.
Κατ’ ἐπέκτασιν τῆς συλλογιστικῆς μας αὐτῆς, μόλις ὁ ἄνθρωπος ἐθεώρησε, ὅτι τό φυσικό περιβάλλον, μέ τό νά τό ὑποτάξει στίς ὀρέξεις του, θά ἠμποροῦσε νά τοῦ παρέχει περισσότερα ἀπό ὅσα πρέπει, μόλις λάτρεψε τήν ὕλη, ἄρχισε μεταξύ τους μιά ἰδιάζουσα σχέση, καθ’ ὅλα ἀφύσικη: Ὁ ἄνθρωπος διαρκῶς ἔπαιρνε, λήστευε, δυνάστευε τό περιβάλλον καί ἐκεῖνο, ὡς ἐκ τούτου, ἀμυνόμενο νά κρατήσει τήν ἁρμονία πού ὁ Πλάστης εἶχε καθορίσει, ἄρχισε νά ἀντιδρᾶ ἐκδικούμενο.

Διεκτραγωδοῦμε μιάν ἀδιέξοδη κατάσταση, ἡ ὁποία δέν ἔχει λήξει στίς ἡμέρες μας. Τούς πικρούς καρπούς τῆς δεύτερης αὐτῆς πτώσεως γευόμαστε ὅλοι μας καί -δυστυχῶς- θά γεύονται καί τά παιδιά τῶν ἑπομένων γενεῶν. Δέν θά ἀπαριθμήσω ἀπό τήν θέση αὐτήν τίς πληγές καί τά δεινά τοῦ περιβάλλοντος. Αὐτά εἶναι γνωστά ἀπό τίς περιγραφές καί ἀναλύσεις τῶν εἰδικῶν ἐπ’ αὐτοῦ ἐπιστημόνων, ἄ ν ε ἶ ν α ι ἀκόμη ὅλα γνωστά… Σημασία ἔχει, ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐντός ὀλίγου δέν θά δύναται πιά νά ζήσει ἐπάνω στή γῆ. Τά πάντα τόν πολιορκοῦν ἀποδιώχνοντάς τον, ἐπειδή ὁ ἴδιος τά ἐρέθισε πρός τοῦτο. Ἔτσι ἀκριβῶς, ὅπως συνέβη μέ τούς Πρωτόπλαστους: Ἀμέσως μετά τήν παρακοή καί τήν πτώση, ἐκεῖνοι δέν εἶχαν πλέον τό δικαίωμα νά παραμένουν στήν παραδείσια ζωή. Ἀποτελοῦσαν πλέον ξένο σῶμα. Κατ’ αντιστοιχίαν, ἔτσι συμβαίνει καί μέ τόν σημερινό ἄνθρωπο: Ἐξόριστος ἀπό τό φυσικό του περιβάλλον, τό ὁποῖο λεηλάτησε ὁ ἴδιος (πολλές φορές μάλιστα, ἀποδιωγμένος καί ἀπό τόν ἴδιο του τον ἑαυτό) ψάχνει νά εὕρει τόπο κατάλληλο, ὥστε ἐκεῖ νά κρύψει τήν γυμνότητά του.

Ἐάν ὁ ἄνθρωπος σεβόταν τά ἐν σοφίᾳ ποιήματα τοῦ Θεοῦ μέσα στόν κοινό Κῆπο-Κόσμο μας, ἐάν διέκρινε πίσω ἀπό τό κάθε κτίσμα τήν μυστική ἐνέργεια τοῦ Πλαστουργοῦ, τότε θά προσέδιδε στά πράγματα τοῦ Περιβάλλοντος τήν σημασία πού τούς ἀνήκει. Ἀντιθέτως, πασχίζει ὅλο καί περισσότερο νά ἐκμεταλλευθεῖ τήν κάθε πτυχή καί δυνατότητα τοῦ οἰκοσυστήματος, προσβάλλοντας ἔτσι μέ βαναυσότατο τρόπο τίς ὁριοθετήσεις πού ἔθεσε ὁ Δημιουργός. Τό πρόβλημα ἔγκειται σέ αὐτό ἀκριβῶς: Χάνοντας τήν πνευματικότητά μας, μεταθέσαμε τό κέντρο βάρους τοῦ ἐνδιαφέροντός μας στήν θεοποίηση τῆς ὕλης, γι’ αὐτό καί παταγωδῶς ἀποτύχαμε ὡς ὑπάρξεις καί πολιτισμός. Ἄρα, σύμφωνα μέ δηλώσεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολαίου Α΄ στό Πανεπιστήμιο Αἰγαίου, τό 1994,

«ἡ ζητουμένη σήμερον ἀλλαγή στάσεως τοῦ ἀνθρώπου ἔναντι τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος προϋποθέτει ἀλλαγή νοήματος, τό ὁποῖον ἀποδίδει ὁ ἄνθρωπος εἰς τήν ὕλην καί εἰς τόν κόσμον. Ἡ Οἰκολογία δέν θά ἐμπνεύσῃ σεβασμόν τῆς φύσεως, ἐάν δέν ἐκφράσῃ κοσμολογίαν διάφορον τῆς σήμερον κατά τοῦ πολιτισμοῦ ἡμῶν κρατούσης, ἀπηλλαγμένων τοῦ ἀφελοῦς ὑλισμοῦ, ὅσον καί τοῦ ἀφελοῦς ἰδεαλισμοῦ»
(8).
Ἡ συστράτευση τῶν χριστιανικῶν καί δή τῶν ὀρθοδόξων δυνάμεων ἔναντι τοῦ προβλήματος ἔχει ἀνθίσει καί ἐξελιχθεῖ ἱκανοποιητικῶς κατά τήν τελευταία εἰκοσαετία. Πρῶτος διδάξας τήν εὐαισθητοποίηση ὑπέρ τοῦ Περιβάλλοντος ὑπῆρξε ὁ Πατριάρχης Δημήτριος. Εἶναι γνωστόν, ὅτι τό 1989, ἐπί τῆς πατριαρχίας του καθιερώθηκε ἡ 1η Σεπτεμβρίου κάθε ἔτους (ἀρχή τῆς Ἰνδίκτου καί ἐκκλησιαστική Πρωτοχρονιά) ὡς ἡμέρα ἀναπέμψεως εὐχῶν καί ἱκεσιῶν γιά τήν προστασία του περιβάλλοντος. Μέ ἕνα ἐμπνευσμένο Μήνυμά του ἐπεσήμανε τήν ἀναγκαιότητα τῆς πρωτοβουλίας αὐτῆς, προτρέποντας μάλιστα ἀφ’ ἑνός μέν τούς πιστούς, νά νουθετοῦν σχετικῶς καί τά παιδιά τους, ἀφ’ ἑτέρου δέ τούς κυβερνῆτες τῶν λαῶν, νά μή χρονοτριβοῦν στήν προστασία καί διάσωση τῆς φυσικῆς δημιουργίας
(9).
Ἔκτοτε ἡ Ὀρθόδοξη Βιβλιογραφία πλήθει σοβαρότατων και ἐμπεριστατωμένων θεολογικῶν μελετῶν γιά τό ἐν λόγῳ θέμα, διαρκῶς μάλιστα ἐμπλουτίζεται μέ νεώτερες καταθέσεις. Μέ τόν κίνδυνο ν’ ἀδικήσουμε πολλούς ἐμβριθεῖς θεολόγους καί θεολογοῦντες (δίχως ὅμως πρόθεση ἀπό πλευρᾶς μας), ἀξίζει ἐνδεικτικῶς μόνον ν’ ἀναφέρουμε κάποια σημαντικά αὐτοτελῆ πονήματα, κατά σειρά χρονολογική καί χάριν παραδείγματος:

1. Νίκου Νησιώτη, Ἡ φύσις ὡς κτίσις, 1974,
2. Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ἀχελώου Εὐθυμίου Στύλιου, Ἄνθρωπος καί Φυσικό Περιβάλλον. Ἡ χριστιανική ἄποψη γιά τό οἰκολογικό πρόβλημα, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1987 καί 1989,
3. Ἀνέστη Κεσελοπούλου, Ἄνθρωπος καί φυσικό περιβάλλον. Σπουδή στον ἅγιο Συμεών τό Νέο Θεολόγο, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1989,
4. Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Περγάμου κ. Ἰωάννου (Ζηζιούλα), Ἡ Κτίση ὡς εὐχαριστία. Θεολογική προσέγγιση στό πρόβλημα τῆς Οἰκολογίας, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1992,
5. Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου (σήμερα πρώην) Πατρῶν κ. Νικοδήμου (Βαλληνδρᾶ), Ἱερά Ἀκολουθία ὑπέρ προστασίας τοῦ Περιβάλλοντος, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1993,
6. Ἠλία Οἰκονόμου, Θεολογική Οἰκολογία. Θεωρία καί πράξη, Ἀθήνα 1994,
7. Γεωργίου Μαντζαρίδου, Ἡ ἐμπειρική θεολογία στήν Οικολογία καί τήν Πολιτική, ἐκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1994,
8. Χρήστου Κώνστα, Κόσμος σέ ἰσορροπία καί ἁρμονία. Οἰκολογικές ἀναζητήσεις στήν Ἁγία Γραφή, Θεσσαλονίκη 1995,
9. Θεοδώρου Ψαριώτη, Χρῆστες ἤ Καταχραστές: Ἐκκλησία καί φυσικό Περιβάλλον, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1996,
10. Μοναχοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου, Ἱκετήριος προς τον φιλάνθρωπον Θεόν καί Σωτῆρα ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν Ἀκολουθία ὑπέρ τοῦ περιβάλλοντος ἡμᾶς στοιχείου καί εὐσταθείας πάσης κτίσεως, Θεσσαλονίκη 1997 καί
11. Πρωτοπρεσβυτέρου Παναγιώτου Καποδίστρια, Κεφάλαια Θεολογίας τοῦ Περιβάλλοντος, ἐκδ. Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ζακύνθου, Ζάκυνθος 2006.

Στό σημεῖο αὐτό εἶναι ἀπαραίτητο νά μνησθοῦμε τῶν ἀόκνων προσπαθειῶν καί τῶν συντονισμένων οἰκολογικῶν πρωτοβουλιῶν τοῦ σημερινοῦ Πρώτου τῆς Ὀρθοδοξίας, τῆς Αὐτοῦ Θειοτάτης Παναγιότητος, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, ὁ ὁποῖος, ἀμέσως μόλις ἀνέλαβε τά ἡνία τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, τό 1991, υἱοθέτησε ἀμέσως κι ἐπαύξησε κατά τόν καλύτερο τρόπο τά οἰκολογικά ὁράματα τοῦ προκατόχου του Πατριάρχου καί τοῦ Φαναρίου. Εἶναι τέτοιας σημασίας οἱ δραστηριότητές του ὑπέρ τοῦ Περιβάλλοντος, ὥστε ἡ διεθνής κοινότητα, ἀναγνωρίζοντας τήν ἀνιδιοτελῆ συνεισφορά του στήν μεγάλη ὑπόθεση τῆς εὐαισθητοποιήσεως τοῦ σύγχρονου κόσμου ὑπέρ τῶν δικαίων τῆς Κτίσεως, ἔχει δώσει πρός Αὐτόν τό χαρακτηριστικό προσωνύμιο «Πράσινος Πατριάρχης». Πολλά, διάφορα καί ὑψίστης σημασίας σκέπτεται καί πραγματοποιεῖ ὁ Παναγιώτατος, συνεπικουρούμενος ἀπό τήν περί Αὐτόν Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδο τοῦ Φαναρίου ὑπέρ τοῦ κοινοῦ στόχου. Ἐπιγραμματικῶς, ἀναφέρω:

Α. Τά πέντε Οἰκολογικά Σεμινάρια στήν Θεολογική Σχολή τῆς Χάλκης, ἤτοι:
* Τό 1ο τοῦ 1994, μέ θέμα
«Θρησκευτική ἐκπαίδευσις καί περιβάλλον»,* τό 2ο τοῦ 1995, μέ θέμα «Οἰκολογία καί Ἠθική»,* τό 3ο τοῦ 1996, μέ θέμα «Περιβάλλον καί Κοινωνία»,
* τό 4ο τοῦ 1997, μέ θέμα «Περιβάλλον καί Δικαιοσύνη» καί
* τό 5ο τοῦ 1998, μέ θέμα «Περιβάλλον καί Πτωχεία: Νομικαί Διαστάσεις καί Ἠθική Εὐθύνη».

Β. Τά ἑπτά, μέχρι σήμερα, Διεθνῆ ἐν πλῷ Οἰκολογικά Συμπόσια, ἤτοι:
* Τό Α΄, στό Αἰγαῖο καί Πάτμο, τό 1995, ἐπί τοῦ θέματος «Ἀποκάλυψις καί Περιβάλλον 95-1995»,
* Τό Β΄, στήν Μαύρη Θάλασσα, τό 1997, ἐπί τοῦ θέματος
«Θρησκεία-Ἐπιστήμη-Περιβάλλον: Ἡ Μαύρη Θάλασσα ἐν κινδύνῳ»,* Τό Γ΄, στόν Δούναβι Ποταμό, τό 1999, ἐπί τοῦ θέματος «Δούναβις: Ποταμός Ζωῆς»,
* Τό Δ΄, στήν Ἀδριατική Θάλασσα, τό 2002, ἐπί τοῦ θέματος:
«Ἡ Ἀδριατική: Μία ἀπειλούμενη Θάλασσα»,* Τό Ε΄, στήν Βαλτική Θάλασσα, τό 2004, ἐπί τοῦ θέματος «Ἡ Βαλτική Θάλασσα: Κοινή Κληρονομιά καί Εὐθύνη»,* Τό Στ΄, στόν Ἀμαζόνιο Ποταμό, τό 2006, ἐπί τοῦ θέματος «Ἀμαζόνιος: Πηγή ζωῆς» καί
* Τό Ζ΄, στήν Ἀρκτική Θάλασσα, φέτος (πρό ὀλίγων μόλις ἡμερῶν), ἐπί τοῦ θέματος
«Ἀρκτική: Ὁ Καθρέπτης τῆς Ζωῆς».
Πλήν τῶν ἀνωτέρω, ἀξίζει νά ἀναφερθοῦν δύο ἐπιπλέον κορυφαῖες στιγμές τοῦ Πατριάρχου μας:

1. Ἡ ὑπογραφή ἀπό τόν κ. Βαρθολομαῖο καί τόν μακαριστό Πάπα Ἰωάννη Παῦλο Β΄ τῆς «Διακηρύξεως τῆς Βενετίας» (Βενετία-Ρώμη, 10 Ἰουνίου 2002) καί
2. ἡ ἀπονομή στόν Πρῶτο τῶν Ὀρθοδόξων τοῦ Νορβηγικοῦ οἰκολογικοῦ Βραβείου τῆς Ὀργανώσεως Sophie γιά τό 2002, γνωστότερου ὡς «Πράσινου Νόμπελ».

Ἅπαντα τά ἀνωτέρω ἐπιβεβαιώνουν, ὅτι ὁ θεολογικός μας λόγος προβληματίζεται, σκέπτεται, συνδιαλλέγεται, εἶναι καίριος καί σαφέστατος, ὡς πρός τό δέον γενέσθαι, ἔναντι τῆς διασαλεύσεως τῆς συμπαντικῆς τάξεως, ἐξαιτίας τῆς ἀνθρώπινης βουλιμίας. Ἀπό τήν ὑπάρχουσα Βιβλιογραφία σταχυολογοῦμε θεολογικές σκέψεις-ἀπόψεις, οἱ ὁποῖες καταδεικνύουν τήν σωτήρια ἔξοδο ἀπό τόν κίνδυνο.

1. Σύμφωνα μέ Μήνυμα τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς 143ης περιόδου τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας πρός τά Μέλη τοῦ 11ου Πανελληνίου Συνεδρίου Οἰκολογικῶν Ὀργανώσεων συγκαλουμένου τό 1999 στήν Λαμία,
«(…) Ἡ χριστιανική Ἐκκλησία διαπαιδαγωγεῖ τούς ἀνθρώπους γιά τήν σωτηρία τους μέ τρόπο ὁλοκληρωμένο, πού συμπεριλαμβάνει κάθε ἀγωγή καί τήν οἰκολογική. Ἡ ἀρχαιότερη γιά τούς χριστιανούς οἰκολογική ἀγωγή εἶναι συνδεδεμένη μέ τήν σωτηριολογική ἀγωγή καί τίς δογματικές ἀρχές τῆς πίστεως, πού ἐκφράζονται ὡς λειτουργική πράξη καί ἀτομική καί κοινωνική συμπεριφορά. Ἡ οἰκολογική διάσταση τῆς Ὀρθοδόξου λατρευτικῆς πράξεως εἶναι πλουσιοτάτη, ἐμπεριεχομένη στις λατρευτικές Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου, στίς λατρευτικές τελετές τῶν 7 Μυστηρίων καί ἰδιαιτέρως στις εὐχές τῆς Θείας Λειτουργίας “Ὑπέρ εὐκρασίας ἀέρων καί εὐφορίας τῶν καρπῶν τῆς γῆς” καί στίς ὑπόλοιπες ἁγιαστικές Ἀκολουθίες.
Εἶναι ἀναμφισβήτητο γεγονός, ὅτι ἡ λησμοσύνη τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ ἐκ μέρους τοῦ ἀνθρώπου, ὡς τοῦ τελικοῦ αἰτίου τῆς ἀφθονίας τῶν ἀγαθῶν τῆς γῆς, ὁδηγεῖ τον ἄνθρωπο στήν ἀπολυτοποίηση τῆς ἀξίας τῆς ἀφθονίας, στον θαυμασμό τῶν ἔργων του, δηλαδή, πολλάκις, σέ μιά μορφή συγχρόνου εἰδωλολατρείας. Αὐτή ἡ λατρεία ὁδηγεῖ στήν καταστροφή, γιατί ἀπολυτοποιεῖ τό σχετικό καί παραγνωρίζει τόν ἀληθινό Θεό καί Δημιουργό. (…)»
(10)

2. Κατά τόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱερόθεο,
«Ὅποιος ἐπισκεφθῆ ὀρθόδοξα Μοναστήρια, θά διαπιστώση πολύ καλά τήν ὀρθή στάση τῶν πατέρων καί μοναχῶν ἔναντι τοῦ κόσμου, τῆς δημιουργίας καί γενικά τῆς κτίσεως. Εἶναι ἀληθινοί οἰκολόγοι, γιατί εἶναι πραγματικοί θεολόγοι. Ἡ εὕρεση καί βίωση τοῦ Θεοῦ εἶναι συγχρόνως εὕρεση καί τῆς ἀληθινῆς στάσεως ἔναντι τῆς κτίσεως. (…)
Ἡ ὀρθόδοξη οἰκολογία δέν μπορεῖ νά ἀνεξαρτητοποιηθῆ ἀπό τήν ὀρθόδοξη θεολογία καί τήν ὀρθόδοξη ἀνθρωπολογία, δηλαδή ἀπό τήν θεολογία περί τοῦ προσώπου τόσο τοῦ Θεοῦ ὅσο καί τοῦ ἀνθρώπου. Ὅσο ὁ ἄνθρωπος γίνεται πρόσωπο, ὅσο γίνεται ἐν Χάριτι ὑπόσταση, τόσο καί περισσότερο ἔχει σωστές σχέσεις μέ τον Θεό, τον συνάνθρωπο, τήν κοινωνία καί τό φυσικό περιβάλλον.»
(11)
3. Κατά τόν σοφό Καθηγητή μας Εὐάγγελο Δ. Θεοδώρου,
«Ἡ ἀκεραιότητα τῆς Δημιουργίας προϋποθέτει καί τήν δι’ αὐτοπροστασίας καί αὐτοκαθάρσεως συνεχῆ ἐξυγίανσι τῆς πνευματικῆς ἀτμοσφαίρας, ἡ ὁποία –κατά τή μαρτυρία τῆς ψυχοσωματικῆς Ἰατρικῆς- ἔχει ἀντανάκλασι καί ἐπιπτώσεις καί στή σωματική καί βιολογική σφαῖρα.
Ἑπομένως, γιά νά μή εἶναι ἡ παγκόσμια οἰκολογική προσπάθεια ἀτελής, συρρικνωμένη καί ἀποσπασματική, πρέπει, ἐκτός λ.χ. τοῦ Πρωτοκόλλου τοῦ Κιότο ἤ τῶν ἀποφάσεων (…) στό Παγκόσμιο Οἰκολογικό Συνέδριο Κορυφῆς τοῦ Γιοχάνεσμπουργκ, οἱ ἰθύνοντες τίς τύχες τοῦ πλανήτου μας ἤ τῶν ἐπί μέρους τμημάτων του σέ συνεργασία μέ τήν Χριστιανική Ἐκκλησιαστική Ἡγεσία νά συντονίσουν τίς προσπάθειές τους πρός δημιουργίαν κάποιου νέου Πρωτοκόλλου ἐξυγιάνσεως καί προστασίας καί τῆς πνευματικῆς ἀνθρωπόσφαιρας. Ὅσον καί ἄν τό αἴτημα αὐτό φαίνεται κάπως οὐτοπιστικό στον ἐκκοσμικευμένο κόσμο, πρέπει τοὐλάχιστον οἱ ἐκπρόσωποι τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας νά τό ἐπαναλαμβάνουν συνεχῶς μέσα στις σφαῖρες τῆς ἐπιρροῆς τους. Πρέπει κάποτε νά ἀφυπνισθοῦμε καί νά συνειδητοποιήσωμε τήν ὁλότητα τῶν ὑλικοβιολογικῶν καί πνευματικῶν διαστάσεων τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος.»
(12)

4. Ὁ Καθηγητής Ἀλέξανδρος Μ. Σταυρόπουλος, δικαίως καί αὐτοκριτικῶς, ἀναρωτιέται:
«(…) Ὁ ὀρθόδοξος ἄνθρωπος εἶναι τελικά “ὁ ἐν τῷ ὀλίγῳ ἀναπαυόμενος” καί ὁ “θέλων τό μή ἔχειν ὡς θέλει τις τό ἔχειν”; Σέ μία, ὅμως, παγκόσμια κοινωνία ὅπως ἐξελίσσεται τώρα μπορεῖ, βέβαια, ὁ ὀρθόδοξος λόγος νά θέλουμε νά ἔχει τη βαρύτητα ἑνός ἀκρογωνιαίου ἤ θεμελίου λίθου˙۠ ὀφείλει ὅμως νά συνεργασθεῖ μέ ἄλλους λόγους πού ἐκεῖνοι θά ἔχουν τούς “λόγους” τους γιά νά προβάλουν ἤ νά ἐπιβάλουν τίς ἀπόψεις τους. Καί εἶναι πολλοί ἐκεῖνοι πού ἀπασχολοῦνται σοβαρά σήμερα γιά τήν ἔκβαση αὐτῶν τῶν πραγμάτων καί στή χώρα μας καί στό ἐξωτερικό. (…)» (13)

5. Ὁ Καθηγητής Μάριος Μπέγζος, ὑπογραμμίζει μέ σαφήνεια:
«Ἡ θεία ευχαριστία, τό θεμελιῶδες μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας, ἐμπνέει οἰκολογικό ἦθος. (…) Ὁ ἄνθρωπος εὐχαριστεῖ τό Θεό γιά τά δῶρα καί τίς δωρεές Του, τη χάρη καί τά χαρίσματά του, δίνοντας πάλι πίσω στον Κύριο ὅ,τι Ἐκεῖνος μᾶς δώρισε. Ἔτσι μαθαίνουμε καί ἐμεῖς νά Τον μιμούμεθα, δηλαδή δηλαδή νά φερόμαστε μέ ἀγάπη καί ἐλευθερία. Ὅπως ὁ Θεός δημιουργεῖ τη φύση φύση ὡς κτίση ἀπό ἀγάπη (ὄχι ἀπό ἀνάγκη) καί μέ ἐλευθερία, ἔτσι ὁ ἄνθρωπος σέβεται τή φύση ὡς κτίση Θεοῦ, ὅπως ἀκριβῶς σέβεται τόν Κτίστη της.
Ἡ ἀσκητική παράδοση τοῦ μοναστικοῦ κοινοβίου γιά 2000 χρόνια καί ἡ κοινοκτημοσύνη τῶν πρώτων χριστιανικῶν κοινοτήτων ἐνσαρκώνουν ἄριστα τό οἰκολογικό ἦθος τῆς θείας εὐχαριστίας στήν Ἐκκλησία μέχρι σήμερα. Ἀσκητική δέ σημαίνει νά φύγουμε ἀπό τόν κόσμο, ἀλλά δείχνει πῶς μποροῦμε νά ζοῦμε μέσα στόν κόσμο χωρίς νά τόν καταστρέφουμε ἄλλο πιά. Πῶς; Μέ τήν αὐτάρκεια καί τήν ὀλιγάρκεια, δηλαδή νά ἀρκούμεθα στά λίγα, νά μήν πλεονεκτοῦμε, καί ἔτσι θά ἔχουμε ἐπάρκεια ἀγαθῶν, ὥστε ἡ φύση νά εὐτυχεῖ μαζί μας.»
(14)
Σεβασμιώτατοι Πατέρες καί Ἀδελφοί,

Ὅταν συντάσσονταν ὅλα τά ἀνωτέρω ὑπῆρχε μόνον ἡ ἐντονότατη ἀγωνία γιά τήν ἐξέλιξη καί τήν προοπτική τῶν πραγμάτων τοῦ Περιβάλλοντος. Ἐν τῷ μεταξύ, ἡ ἀγωνία μεταβλήθηκε σέ κραυγή, πόνο, θάνατο, καταστροφή ἐξ αἰτίας των ἐκτεταμένων Πυρκαγιῶν τοῦ ἐφετινοῦ Καλοκαιριοῦ. Κατ’ ἀρχήν ἡ τραγικότατη περίπτωση τῆς Πάρνηθας, μετά ἡ κατακαμένη Πεντέλη, ὕστερα πλεῖστα ὅσα μέρη τῆς πατρίδας μας καρβουνιασμένα κι ἐσχάτως ἡ κορύφωση: Τό θλιβερότατο Ὁλοκαύτωμα τῆς Νότιας Πελοποννήσου. Ὅλη αὐτή ἡ ἀποτρόπαιη κατάσταση μᾶς λυπεῖ -εἶμαι βέβαιος- ἁπαξάντες, μᾶς πληγώνει βαθύτατα, ὁδηγώντας τήν σύγχρονη Ἑλλάδα καί τόν Πολιτισμό της πολύ-πολύ πίσω, ἀλλά καί συντομότερα στό χεῖλος τῆς περιβαλλοντικῆς Ἀβύσσου.

Κατακλείοντας αὐτές μας τίς σκέψεις, ἠμποροῦμε ὡς Συνοδικό Σῶμα νά προβοῦμε σέ ὁρισμένες κινήσεις εὐαισθητοποιήσεως τοῦ πιστοῦ μας λαοῦ, δεδομένου ὅτι ὁ ρόλος μας εἶναι πνευματικός καί ἡ Ἐκκλησία μας μόνον ὡς στοργική Μητέρα δύναται νά νουθετήσει ἄρχοντες καί ἀρχόμενους. Ὁ σύγχρονος θεολογικός μας λόγος, σταχυολόγηση τουῦ ὁποίου ἀναφέρθηκε στήν παροῦσα Εἰσήγηση εἶναι ἀνάγκη να γίνει κτῆμα «πάντων καί πασῶν». Ξέχωρα ἀπό τό ὁτιδήποτε σκέπτεται ἤ ἤδη ἐφαρμόζει ὁ καθένας ἐξ ἡμῶν ἐντός τῶν ὁρίων τῆς ἐπισκοπικῆς του εὐθύνης, εἶναι ἀνάγκη νά ὑπάρξει ἕνα συνοπτικό corpus τῆς σύγχρονης «θεολογικῆς Οἰκολογίας» (15), σύμφωνα μέ τόν εὔστοχο ὅρο τοῦ Καθηγητῆ Ἠλία Οἰκονόμου. Τό συλλογικό αὐτό ἔργο θά πρέπει νά φθάσει σέ κάθε μέλος τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ Σώματος καί ὄχι μόνον. Ὁ θεοπρεπής περί Οἰκολογίας λόγος μας εἶναι ἀπαραίτητο νά γνωσθεῖ ἀπό μαθητές, σπουδαστές, φοιτητές καί ὅλους τούς νέους μας, δασκάλους, καθηγητές ὅλων τῶν βαθμίδων, κατοίκους τῶν πόλεων καί τῆς ὑπαίθρου, μοναχούς, μονάζουσες, ἱερεῖς, ἀρχιερεῖς. Κλῆρο και Λαό ἐν γένει.
Διότι ἡ Γνώση ὑποψιάζει κι ἐν τέλει σώζει, ἀποδυναμώνοντας τήν κάθε εἴδους Ἀπόγνωση, ὁδηγώντας μᾶλλον στήν Ἐπίγνωση τῶν πραγμάτων τοῦ ὁρατοῦ καί τοῦ ἀόρατου Κόσμου μας, πρός δόξαν τοῦ Δημιουργοῦ τῶν Πάντων Ἁγίου Θεοῦ ἡμῶν.

Σᾶς εὐχαριστῶ γιά τήν ὑπομονή Σας!

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Λκ 12,15.
2. Μᾶς εἶχε δοθεῖ παλαιότερα ἡ εὐλογημένη εὐκαιρία νά δημοσιοποιήσουμε τίς ἀπόψεις μας ἐπί παρομοίου θέματος. Ἐκείνη τήν Ὁμιλία μας, τῆς 5ης Ἰανουαρίου 1995, ὑπό τόν τίτλο «Τά οἰκολογικά τῶν Φώτων», βλ. στό Πρωτοπρεσβυτέρου Παναγιώτου Καποδίστρια, Κεφάλαια Θεολογίας τοῦ Περιβάλλοντος, ἐκδ. Ἱερᾶς Μητροπολέως Ζακύνθου, Ζάκυνθος 2006, σσ. 137-140.
3. Βλ. Εὐαγγελίας Κουτούπα-Ρεγκάκου, Δίκαιο τοῦ περιβάλλοντος, ἐκδ. Σακκουλᾶ, Ἀθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σ. 6.
4. Ἑβρ 1,1.
5. Γεν 1,31.
6. Μκ 10,42.
7. Βλ. Ἰ. Μ. Χατζηφώτη, «Χρονικό 900ετηρίδος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Θεολόγου Πάτμου», Περιοδικό Ἐκκλησία 65 (1988) 603 ἑξ.
8. Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου, Μηνύματα καί Ὁμιλίαι διά τό Περιβάλλον, ἐκδ. Φανάριον, Ἀθῆναι 2002, σ. 221.
9. Βλ. ὅ.π., σ. 8 ἑξ.
10. «Μήνυμα τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος πρός τά Μέλη τοῦ 11ου Πανελληνίου Συνεδρίου Οἰκολογικῶν Ὀργανώσεων Συγκαλουμένου εἰς Λαμίαν τήν 26ην Νοεμβρίου ἐ.ἔ.», Περιοδικό Ἐκκλησία 76 (1999) 728 ἑξ.
11. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Παρεμβάσεις στήν σύγχρονη Κοινωνία, ἐκδ. Ἱ. Μονῆς Γενεθλίου Θεοτόκου (Πελαγίας), τ. 2, 25.
12. Εὐαγγέλου Δ. Θεοδώρου, «Φαινομενολογία τῆς ἱεραρχικῆς δομῆς τῆς Κτίσεως», Περιοδικό Ἐφημέριος 51 (2002) τεῦχ. Σεπτεμβρίου, σ. 7.
13. Ἀλεξάνδρου Μ. Σταυροπούλου, «Ἕνας λόγος γιά τό περιβάλλον», ὅ.π., σ. 20.
14. Μάριου Μπέγζου, «Ὀρθόδοξη Θεολογία καί Οἰκολογία», ὅ.π., 52 (2003), τεῦχ. Νοεμβρίου, σ. 11.
15. Βλ. Ἠλία Οἰκονόμου, Θεολογική Οἰκολογία. Θεωρία και πράξη, Ἀθήνα 1994.
Related Posts with Thumbnails