Τάκη Κεφαλληνού: Σ Ι Ω Π Ε Σ (ποίημα)

Ι

Τα εαρινά σου βήματα

ως δικαιοπάροχος ελευθερίας αρχέτυπης,

ακολούθησα.

Ο αγέρας της ψυχής μας δυνατός

ξερίζωσε τα ηχηρά επινίκια.

Τώρα, βαδίζει δρόμο μυστικό

φυλακισμένος μιας γλυκιάς εσωστρεφούς

γαλήνης.

ΙΙ

Σε τετράδια άγρυπνα

πορείες σιωπηλές ονομάζω.

(πένθη και εγκώμια σκιών, που μαγεύουν)

Όμως οι μυστικές ευχές

η μόνη πραμάτεια μας, και τα ανεκπλήρωτα όλα.

Ω! Πώς λούζονται στο φως οι σιωπές μας.

ΙΙΙ

Έφυγες όπως ήλθες

Δωρική.

Το κληροδότημα του εαυτού σου

ανέγγιχτο

και

η τρικυμία του έρωτα,

με εκκωφαντικές σιωπές

τραγουδισμένη.

ΙV

Οι κύκλοι της ζωής

σε προδοσία φυγής

ταξιδεύουν.

Όταν θα μπεις

ολοζωής στο φως,

πού θα κρυφτεί το δάκρυ

από τις σιωπές σου;

Ποιοι τυραννούν κόσμους περίκλειστους;

Μα οι πολιορκητές ονείρων!

V

Στον μέγα κόσμο των πραγμάτων

βρήκα νεράιδες ζωντανές

να κρύβονται και στα δικά μου λόγια*.

Αγκαλιές ψιθύρων

καλωσορίζουν ημερολόγια αγαπημένα.

Γίνονται ξόρκια

θλίψεις ευφρόσυνες˙

καθώς μαζεύουν τις σιωπές απ’ τις κραυγές

και

όλες

τις χαρές των μαρτυρίων μας.

----------------

*τα λόγια:

από αμνημόνευτους καιρούς

αμετάφραστα˙

επιπλέουν στους μεγάλους κατακλυσμούς

σε "απιστίες" ανέστιες.

Ποιον θα λατρέψουν οι καιροί

ώστε να δικαιούται να του ανήκουν;

--------------------------------------------

[Εικαστικό σχόλιο: Γ. Κεφαλληνός, Κεφάλι αλόγου (1935). Ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο, 24 εκ. x 22 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου]

Γιάννη Ρηγόπουλου: ΤΑ ΔΙΑΛΕΛΥΜΕΝΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ∙ Η ΤΥΧΗ ΤΟΥΣ, ΔΟΚΙΜΗ ΕΠΑΝΑΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥΣ

  πρωτοδημοσιευόμενη εργασία 

«… ὠφελεῖ δὲ ἕκαστος πάντως ὡς δύναται τῆς ἀπολαύσεως τῶν μειζόνων παρὰ τῶν πλουσιωτέρων χορηγουμένης»

Γρηγορίου Νύσσης, Εἰς τοὺς Τεσσαράκοντας Μάρτυρας, Γ΄ λόγος, ἐγκωμιαστικὸς ρηθεὶς ἐν τῷ μαρτυρίῳ, έκδοση Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, τ. 29, Αθήναι 1990, σ. 345

Στην εφημερίδα Ερμής της Ζακύνθου (8 Ιουλίου 1997) δημοσιεύσαμε άρθρο στο οποίο δοκιμάσαμε να αποκαταστήσουμε την εικόνα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου που εκτίθεται στο Μουσείο Ζακύνθου (Μυλωνά 1998, αρ. 108) με τμήματά της που είχαν εντοπιστεί ως τότε (1997). Στη συνέχεια παρουσιάστηκε η εικόνα από την Αχειμάστου-Ποταμιάνου Α., Εικόνες της Ζακύνθου, Αθήνα 1997 αρ. 35• από τη Μυλωνά (ό.π.) και από εμάς, Εικόνες της Ζακύνθου και τα πρότυπά τους, Αθήνα 2006, τ. Β΄, αρ. 5.18.

Στο Αρχαιολογικό Δελτίο Χρονικά Β3, 52 (1997), σσ. 1207-1208, πίν. 452α δημοσιεύτηκε φωτογραφία εικονιδίου «που αποτελεί πιθανότατα τμήμα μεγάλης εικόνας με παράσταση του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και σκηνών του βίου του, διαστ. 0,17x0,196 μ.» (αυτόθι). Το εικονίδιο περιγράφεται (αυτόθι) ως εξής: «Ο άγιος μπροστά στην Ωραία Πύλη ευλογεί δύο πιστούς που προσκλίνουν μπροστά του με την παρουσία ενός διακόνου. Δεξιά μπροστά στην πύλη του διακονικού ο άγιος μεταδίδει την Αγία Κοινωνία σε δύο πιστούς. Το εσωτερικό του ναού αποδίδεται με τοξοστοιχία, ενώ στο ξυλόγλυπτο τέμπλο ζωγραφίζονται οι δεσποτικές εικόνες. Στο χρυσό βάθος προβάλλονται οι τρεις τρούλοι του ναού. Η εικόνα μπορεί να χρονολογηθεί στα μέσα του 17ου αιώνα (βλ. εικόνα Χρυσοστόμου με σκηνές του βίου του στο Μουσείο Ζακύνθου• Μυλωνά, 264-267). Στην κατοχή Αικατ. Δράκου» (εικ. 1).

(εικ. 1) Το εικονίδιο της συλλογής Αικατ. Δράκου.

Αντιστοιχίζουμε το εικονίδιο της συλλογής Αικατ. Δράκου (τώρα στην κατοχή Γιάννη Δράκου) στο τμήμα αρ. 571 του καταλόγου της Συλλογής Λοβέρδου στο Βυζαντινό Μουσείο (Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός Α., Μουσείον Διονυσίου Λοβέρδου, Αθήναι 1946) και στο τμήμα αρ. 13 της δικής μας αρίθμησης (Ρηγόπουλος 2006, τ. Β΄, ό.π., 333).

Υποθέσαμε (αυτόθι) ότι στο τμήμα αυτό, του οποίου ως τότε (2006) αγνοούσαμε την ύπαρξή του, εικονίζονταν δύο σκηνές από το βίο του Χρυσοστόμου:

α) ο άγιος «λειτουργών μετά τινος διακόνου εσκανδαλίσθη» ο διάκονος (Μέγας Συναξαριστής, σ. 425) και β) ο άγιος διατάσσει να κατασκευάσουν στο γυναικωνίτη δικτυωτά (καφάσια) (Μ. Σ., αυτόθι).

Η υποθετική μας ταύτιση επαληθεύτηκε ως προς την πρώτη σκηνή «ο άγιος λειτουργών μετά τινος διακόνου εσκανδαλίσθη» ο διάκονος, ενώ η δεύτερη σκηνή δεν αισθητοποιήθηκε. Αντί αυτής στο δεξιό διάχωρο του εικονιδίου απεικονίστηκε η σκηνή με την αιρετική γυναίκα ενός πλούσιου Μακεδονιστή. Παραθέτω το σχετικό κείμενο από το Συναξάρι του αγίου: «Ἄνθρωπός τις ἦτο πλούσιος Μακεδονιστὴς αὐτὸς καὶ ἡ γυναῖκα του. Μακεδονισταί δὲ ἐλέγοντο οἱ ὀπαδοί τοῦ αἱρετικοῦ Μακεδονίου τοῦ ποτὲ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, ὁ ὁποῖος ἐβλασφήμει εἰς τὸ Ἅγιον πνεῦμα. Ὁ μὲν ἀνὴρ ἀκούων τοῦ Ἁγίου τὴν διδαχὴν ἐπέστρεψεν εἰς τὸ ὀρθόδοξον δόγμα• ἡ δὲ γυνὴ του, μὲ τὸ στόμα μὲν ἔλεγε πὼς εἶναι Χριστιανή, ἐντὸς δὲ τῆς καρδίας ἐκράτει στερεῶς τὴν αἵρεσιν. Ὅταν δὲ εἰς ἑορτὴν τινα ἐκοινώνουν οἱ Χριστιανοί, αὐτή πῆγε κρυφίως εἰς τοὺς ἱερεῖς τῶν Πνευματομάχων, καὶ ἔλαβε τὸν ἄρτον εἰς τὰς χεῖρας της διὰ νὰ κοινωνήσῃ, διότι οὕτως ἦτο συνήθεια, ἔδιδον τὸν ἄρτον μόνον εἰς τὰς χεῖρας ἐκείνου ὅστις ἔμελλε νὰ μεταλάβῃ, καὶ ὕστερον τὸν ἐπότιζον τὸν οἶνον εἰς τὸ στόμα του. Ἀφοῦ ἔλαβε τὸν ἄρτον ἐκείνη ἡ γυνή, δὲν τὸν ἔφαγεν, ἀλλά τὸν ἔδωκε κρυφίως τῆς δούλης της, ἥν εἶχεν μεθ’ ἑαυτῆς νὰ τὸν φυλάττῃ• εἰς δὲ τὴν ὥραν τῆς λειτουργίας τῶν Χριστιανῶν, ὑπῆγεν πάλιν εἰς τὸ φανερὸν μὲ τὸν ἄνδρα της νὰ κοινωνήσῃ. Καὶ ὡς ἦλθεν ἡ ὥρα τῆς κοινωνίας, ἔλαβε καὶ αὐτὴ μετά τῶν ἀλλων τὸν ἅγιον ἄρτον ἐκ τῆς χειρός τοῦ Ἁγίου εἰς τὰς χεῖρας της κατὰ τὴν τότε συνήθειαν• ἔπειτα κρυφίως ἔλαβεν πάλιν τὸν ἄρτον τῶν αἱρετικῶν• ἀφοῦ δὲ τὸν ἔβαλεν εἰς τὸ στόμα της, παρευθύς, ὤ τοῦ θαύματος! ὁ ἄρτος ἔγινε λίθος εἰς τὸ στόμα της. Τοῦτο ὡς τὸ εἶδεν ἡ γυνή ἐφοβήθη, καὶ μετὰ φωνῆς μεγάλης διηγήθη τὸ συμβάν, καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς ἐπίστευσε τῷ Χριστῷ. Τότε ὁ Ἅγιος ἔβαλε τὴν πέτραν ἐκείνην εἰς τὸ Σκευοφυλάκιον πρὸς ἐνθύμησιν τοῦ θαύματος» (Μ. Σ., σ. 328).

Είναι πολύ πιθανόν η σκηνή στο δεξιό διάχωρο του εικονιδίου να αναπαράγει το κείμενο που παραθέσαμε: ο άγιος όρθιος μεταδίδει την κοινωνία σε άνδρα και γυναίκα• δηλαδή στην αιρετική γυναίκα η οποία με θαυμαστό τρόπο πίστεψε στο Χριστό και στον άντρα της ο οποίος «ακούων του Αγίου την διδαχήν επέστρεψεν εις το ορθόδοξον δόγμα» (ό.π.). Η πρώτη σκηνή καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη έκταση του εικονιδίου. Στο κέντρο μετωπικός, όρθιος ο άγιος λειτουργεί• στα δεξιά του νεαρός διάκονος ενδεδυμένος τη στολή του διακόνου κρατεί το οράριον προσκλίνων προς τον Άγιο. Στη σκηνή εικονίζεται το Άγιον Πνεύμα με μορφή περιστεράς να κατεβαίνει πάνω από το κεφάλι του Αγίου, σύμφωνα και με την αφήγηση του Συναξαρίου: «Λέγουσιν, ὅτι ὅταν ἐλειτούργει ὁ Ἅγιος, ἔβλεπε τὸ Ἅγιον Πνεῦμα, ὅπερ κατέβαινεν εἰς τὰ τίμια καὶ ἅγια Δῶρα μὲ σημεῖον, ὅπερ ἔβλεπε μόνον ἡ καθαρά του ψυχή καὶ ἀμόλυντος. Λειτουργοῦντος ποτε τοῦ Ἁγίου μετὰ τινος διακόνου, οὗτος ἀτενίσας πρὸς τὸν γυναικωνίτην εἶδεν γυναῖκα ὡραίαν καὶ ἐσκανδαλίσθη. Ἐννοήσας τοῦτο ὁ Ἅγιος, βλέπει ὅτι δὲν κατέβη τὸ Ἅγιον Πνεῦμα κατὰ τὴν συνήθειαν• τότε τὸν μὲν Διάκονον τὸν διέκοψεν ἀπό τὴν λειτουργίαν ἐκείνην, καὶ εἶδε τὸ Ἅγιον Πνεῦμα• μετὰ δὲ ταῦτα, διὰ νὰ μὴ συμβαίνῃ καὶ ἄλλοτε οὕτως καὶ βλάπτονται οἱ λειτουργοῦντες, προσέταξε νὰ κατασκευάσουν εἰς τὸν γυναικωνίτην τὰ λεγόμενα (δικτυωτά) καφάσια, ὥστε αἱ γυναῖκες νὰ βλέπουν πρὸς τὸ Ἅγιον Βῆμα, οἱ δὲ κληρικοί κλ.π. νὰ μὴ βλέπουν πρὸς τὰς γυναῖκας» (Μ. Σ., σ. 327-328). Η σκηνή αναπαριστά τη στιγμή κατά την οποία ο Άγιος κατάλαβε ότι σκανδαλίστηκε ο διάκονος και είδε το Άγιον Πνεύμα να κατεβαίνει.

Αδυνατώ να συσχετίσω τη δημιουργία των δικτυωτών στο γυναικωνίτη με το εν λόγω επεισόδιο από το βίο του Χρυσοστόμου και να προσδιορίσω χρονικά την εμφάνιση του αρχιτεκτονικού αυτού στοιχείου. Και επειδή «ουδέν κακόν αμιγές καλού» να σημειώσουμε ότι η ωραία γυναίκα και η αμαρτία του διακόνου «ευθύνονται» για την εμπνευσμένη κατασκευή των καφασωτών (δικτυωτών) στους γυναικωνίτες. Πρόχειρα παραπέμπω σε καφασωτά σε εκκλησίες της Ζακύνθου (Διονύση Α. Ζήβα, Η αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ΄ μέχρι τον ΙΘ΄ αιώνα, 2Αθήνα 1984, εικ. 198: ναός Αγίας Μαρίνας Φαγιά• εικ. 199: Παναγία η Κεριώτισσα• εικ. 200: Άγιος Νικόλαος Μουζάκι• εικ. 201: Παναγία Σκουλικάδου. Ντ. Κονόμος, Τέχνης Οδύσσεια, τχ. Β΄, Αθήνα 1989, εικ. 44: ναός Φανερωμένης πόλης• εικ. 47: ναός Αγ. Γεωργίου των Κομούτων• εικ. 31: ναός του Αγίου Νικολάου των Ξένων κ.ά.

Ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον έχει η διακόσμηση του ξύλινου ζωγραφιστού τέμπλου στο εικονίδιο. Από το σύνολο του γραπτού διακόσμου του τέμπλου έχει ξεχωριστή σημασία να εξετάσουμε πώς διακοσμούνται τα θωράκιά του. Η διάκριση της διακόσμησης των θωρακίων σε φυτική, γεωμετρική κ.ά. και διακόσμηση με παραστάσεις που βρίσκονται σε αντιτυπική σχέση με τις υπερκείμενες δεσποτικές, μπορεί να βοηθήσει στη χρονολόγηση και των θωρακίων στο ζωγραφισμένο τέμπλο και γενικότερα της εικόνας.

Σε εικόνα του Γεωργίου Κλόντζα στο Σεράγεβο (Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Μια άγνωστη κρητική εικόνα στο Σεράγεβο», ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, τ. ΙΒ΄ [1984], 383-398, εικ. 10. Βλ. και Όλγα Γκράτζιου, «Η εικόνα του Γεωργίου Κλόντζα στο Σεράγεβο και τα επάλληλα επίπεδα σημασιών της», ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, τ. ΙΔ΄ [1987-1988], 9-32, εικ. 1-2), σε μικρογραφίες κρητικού χειρογράφου (Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Οι μικρογραφίες ενός κρητικού χειρογράφου του 1600», ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, τ. ΙΓ΄ [1987-1988], 191-207, εικ. 3-5 καιμ9-10), σε εικόνα του Εμμανουήλ Λαμπάρδου στην οποία εικονίζεται ο άγιος Μηνάς με σκηνές βίου, των πρώτων δεκαετιών του 17ου αιώνα (Chatzidakis 1962, 83, πίν. 43 και Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 144, εικ. 81) τα θωράκια τέμπλου κοσμούνται με φυτικό κόσμημα. Είναι επισφαλές βέβαια να δοκιμάζεις να αιτιολογήσεις τους λόγους χρήσης ενός μοτίβου, εμφάνισης και διάρκειάς του αλλά και αντικατάστασής του• γιατί π.χ. το φυτικό μοτίβο αντικαθίσταται από παραστατικά θέματα και πότε συμβαίνει αυτό. Τα ευάριθμα παραδείγματα που ανέφερα δεν είμαι σε θέση να δείξω πόσο μπορούν να στηρίξουν την άποψή μου• για την αντικατάσταση των φυτικών μοτίβων από παραστάσεις• φαίνεται ωστόσο ότι στο τέλος του 16ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του επόμενου να προτιμάται το φυτικό κόσμημα (πβ. εικόνα αγίου Μηνά με ζωγραφική αναπαράσταση τέμπλου, ό.π.). Τα πρωιμότερα θωράκια με παραστάσεις που εξαίρουν την αντιτυπική σχέση με τις υπερκείμενες δεσποτικές χρονολογούνται από τις αρχές του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα και είναι έργα του Ηλία Μόσκου (Ρηγόπουλος 1998, 121 κ.ε.).

Επανέρχομαι στο ζωγραφιστό τέμπλο του εικονιδίου. Όσο μού επιτρέπει η ποιότητα της φωτογραφίας που διαθέτω, τα θωράκια διακοσμούνται με φυτικά μοτίβα απροσδιορίστου σχήματος. Σε συνδυασμό και με άλλα εικονογραφικά και στιλιστικά στοιχεία, όπως οι περιορισμένες επιδράσεις από τη φλαμανδική τέχνη, η εικόνα του Χρυσοστόμου μπορεί να χρονολογηθεί στις τελευταίες δεκαετίες του πρώτου μισού του 17ου αιώνα.

Σχηματική παράσταση των έξι τμημάτων της εικόνας του Ιωάννου Χρυσοστόμου και βραχύ σχόλιο για την ιστορία της εικόνας.

1 Π. - Π. Μ. Λ., αρ. 565 διαστ. 195x17 εκ. Το τμήμα αυτό δημοπρατήθηκε από τον οίκο Sotheby’s το 1981 (Ρηγόπουλος 2006, τ. Β΄, 328, εικ. 211).

13 Π. - Π. Μ. Λ., αρ. 571 διαστ. 165x165 εκ. Το τμήμα αυτό είναι στην κατοχή του Γιάννη Δράκου, εγγονού της Αικ. Δράκου, της πρώτη κατόχου, η οποία το αγόρασε από γυρολόγο, σύμφωνα με πληροφορία του γιου της Παναγιώτη Δράκου. Βλ. και Αρχ. Δελτίο. Χρονικά 53 (1997, 1207-1208, πίν. 452α).

14 Π. - Π. Μ. Λ., αρ. 581 διαστ. 21x17 εκ. Το τμήμα αυτό δεν έχει εντοπιστεί ακόμη. Υπάρχει; Βλ. στου Ρηγόπουλου 2006, τ. Β΄, 333, αρ. 14• υποθετική ταύτιση του θέματος του τμήματος.

15 Π. - Π. Μ. Λ., αρ. 393 Ανάπτυξη συντομογραφιών Π. - Π. Μ. Λ.: Παπαγιαννόπουλος Παλαιός Α., Μουσείον Διονυσίου Λοβέρδου, Αθήναι 1946. Τα τμήματα 15-17 και 393 του Π. - Π. Μ. Λ. σώζονται σε τρεις επάλληλες ζώνες (Ρηγόπουλος 206, τ. Β΄, εικ. 212).

16

17

Τα έξι αυτά τμήματα βρίσκονταν στο Μουσείο Διονυσίου Λοβέρδου πριν από το 1946, χρονολογία εκπόνησης του καταλόγου από τον Παπαγιαννόπουλο-Παλαιό (ό.π.). Αυτό σημαίνει ότι η ανόσια και βέβηλη απόσπαση των τμημάτων από το αριστερό κάθετο πλαίσιο της εικόνας είχε συντελεστεί ήδη στη Ζάκυνθο, όταν η εικόνα ήταν ακόμη στο ναό του Αγίου Ιωάννου του Τράφου, που ήταν μετόχι της μονής του Αγίου Γεωργίου των Γκρεμνών. Στα ινβεντάρια του 1757 και τον κώδικα Β΄ της μονής αναφέρονται δύο εικόνες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου• πιθανόν η μία ήταν αυτή που παρουσιάζουμε εδώ (Ρηγόπουλος 2006, τ. Β΄, 328) (εικ. 2 και 3).

(εικ. 2) Αγνώστου, Ιωάννης ο Χρυσόστομος και σκηνές του βίου του, πρώτο μισό 17ου αι., Μουσείο Ζακύνθου.

(εικ. 3) Η εικόνα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου με επανατοποθέτηση των αποσπασμένων τμημάτων. Η αποκατάσταση έγινε υπό κλίμακα από τη Σοφία Ριζοπούλου, τελειόφοιτη της Αρχιτεκτονικής.

Η σπουδαία αυτή εικόνα δεν είναι βέβαια έργο ντόπιου ζωγράφου, όπως γράφει ο Κονόμος (1988, 96, εικ. 50), αλλά αγνώστου κρητικού τεχνίτη που θα μεταφέρθηκε από πρόσφυγες μετά την πτώση του Χάνδακα (1669). Η Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, 144 θεωρεί την εικόνα «άριστο έργο ζωγράφου ίσως της δυτικής Κρήτης, από τους σπουδαίους του 17ου αιώνα...».

Την άποψή της για την προέλευση της εικόνας δεν ενισχύει με συγγενή παραδείγματα. Θα αναζητούσε κανείς αναλογίες της εικόνας μας με έργα του Ιερεμία Παλλαδά, του Εμμανουήλ Λαμπάρδου, με πρώιμα έργα του Εμμανουήλ Τζάνε και άλλων κυρίως στο επίπεδο το στυλιστικό.

Εκείνο που θα άξιζε να προσέξει και να εξετάσει κάποιος είναι η ταυτόχρονη ύπαρξη ετερόκλιτων στυλιστικών στοιχείων στην εικόνα, όπως στοιχείων της Κρητικής Σχολής που είναι και τα κυρίαρχα μορφολογικά χαρακτηριστικά του έργου, στοιχείων του Φλαμανδικού Μανιερισμού που εντοπίζονται σε σκηνές του βίου του Χρυσοστόμου και στοιχείων μπαρόκ που χαρακτηρίζουν το θρόνο του αγίου. Με τα προβλήματα που αφορούν τα φαινόμενα και τα συμπτώματα του στυλιστικού συγκρητισμού στη μεταβυζαντινή τέχνη του 17ου και 18ου αιώνα υπάρχουν ερευνητικά συμπεράσματα χωρίς να μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι έχουν φωτιστεί όλες οι πτυχές του σχετικού προβλήματος (βλ. εργασίες Γιάννη Ρηγόπουλου).

Οι ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ του Χρήστου Μπάρλου. Παρουσίαση στο BARRAGE CULTURE, 3-8-2011

Της Κατερίνας Δεμέτη

Αγαπητοί Φίλοι,

Η παρουσίαση μιας έκθεσης Γλυπτικής, μοιάζει κατά κάποιον τρόπο μ’ ένα ταξίδι: Ο ομιλητής κόβει το εισιτήριο, ταχτοποιεί τους επισκέπτες στα βαγόνια και τους ξεναγεί στα αξιοθέατα, φωνάζοντας κάθε τόσο για την επόμενη στάση! Εμπεριέχει μ’ άλλα λόγια το χαρακτήρα της κατευθυνόμενης θέασης του κόσμου του Δημιουργού και κατά συνέπεια μιας προσέγγισης γεμάτης από κανόνες και ορολογίες. Αυτό όμως, αγαπητοί Φίλοι, κατά τη γνώμη μου, αδικεί το έργο, αφού καλουπώνει τον επισκέπτη, και βάζει όρια στη δική του ερμηνεία, που λειτουργούν σαν φίλτρα παραπλανητικά.

Γι’ αυτό στην απόφασή σας, να βρεθείτε απόψε μαζί μας στο μαγικό χώρο του BARRAGE, για να δείτε τα έργα του Χρήστου Μπάρλου, που εμπεριέχει ήδη την πρώτη και βασικότερη επιλογή, δεν θα παρεισφρήσω. Σαν επισκέπτης κι εγώ, θα ταξιδέψω στο τρένο της μαγικής του Τέχνης, την οποία είχα τη χαρά να γνωρίσω σε μια προσωπική επίσκεψη στο σπίτι του στο Ακρωτήρι και μέσα απ’ αυτή τη διαδρομή, να κυλήσω επάνω στις ράγες του τρένου του.

Γιατί πιστεύω ότι η Τέχνη του Χρήστου Μπάρλου δεν χρειάζεται συστατικές επιστολές και ξεναγούς, αφού, όπως γράφει ο Δημήτρης Πικιώνης στη «Συναισθηματική Τοπιογραφία»: «περπατώντας επάνω σε τούτη τη γη, το πνεύμα μας ευφραίνεται από τους άπειρους συνδυασμούς των τριών διαστάσεων του Χώρου, που μας συντυχαίνουν κι αλλάζουν στο κάθε βήμα γύρω μας. Προσπερνούμε δίπλα σε τούτο το βράχο, τον κορμό του δέντρου ή κάτω από τούτο το θύσανο της φυλλωσιάς του. Και ανεβαίνουμε, κατεβαίνουμε μαζί με το έδαφος, απάνω εις τα κυρτώματά του, τους γήλοφους, τα όρη ή βαθιά μέσα στις κοιλάδες. Χαιρόμαστε την επίπεδη έκταση της πεδιάδος, μετρούμε τη γη με τον κόπο του κορμιού μας...».

Ερμηνεία λοιπόν της ζακυνθινής φύσης που τον περιβάλλει, είναι η εικαστική δημιουργία του Χρήστου Μπάρλου, που η τύχη και η ζωή τον έριξε σ’ αυτό το «αλωνάκι». Κι αξιοπρόσεχτη η ερμηνευτική του γλώσσα, αφού σ’ αυτήν μπορούμε να εντοπίσουμε τις αρχετυπικές μορφές, που βλέπει γύρω του και εμπεριέχονται στο ξύλο, την πέτρα, το σίδερο.

Επιλέγει το λιγότερο βιασμένο από τον άνθρωπο, υγρό στοιχείο, και μέσα απ’ αυτό ανασύρει, τα ελάχιστα απομεινάρια, που απολιθώνουν την ουσία της ύπαρξης της ζακυνθινής φύσης και ψυχής.  Βλέπει σ’ αυτά όχι απλά ένα αντίγραφο ενός αληθινού αντικειμένου, ούτε ένα διακοσμητικό μοτίβο οσοδήποτε περιγραφικό, αλλά κάτι πιο ουσιαστικό κι αιώνιο: βλέπει έναν εσωτερικό ρυθμό με πολλαπλές διεξόδους διαφυγής & ανάγνωσης, που του επιτρέπουν να αισθανθεί τη δύναμη που περικλείεται στο κουκούτσι κάθε έμψυχου- άψυχου όντος.

Αδιάφορο εάν το format των έργων του είναι ένα κλειστό ή ανοιχτό σχήμα, η σύνθεση των κατασκευαστικών του στοιχείων, εκπορεύεται από ένα κέντρο και διαχέεται από μέσα προς τα έξω.

Γιατί ο Μπάρλος δεν αρχίζει το έργο του κοιτάζοντας το μοντέλο του. Κοιτάζει πρώτα την πέτρα και η επιθυμία του ξεκινά από το να «βγάλει κάτι» από εκεί μέσα. Και το πράττει, όχι κατατεμαχίζοντάς την, αλλά ΕΠΕΜΒΑΙΝΟΝΤΑΣ σ’ αυτήν, ψηλαφώντας την, χαράσσοντάς την και προσπαθώντας να βρει τι «ήθελε» να πει η ίδια η πέτρα. Αν από μέσα βγαίνει κάτι που θυμίζει ζώο, αντικείμενο ή ανθρώπινη μορφή, του φτάνει, και για να τη «δέσει», προσθέτει στοιχεία από σίδερο, μπρούτζο, χαλκό.

Έτσι τα έργα του γίνονται η «παγίδα», με το πιασμένο κιόλας θήραμα - το θήραμα είναι η εικόνα, που αποτελεί συνάμα και την αναπαράσταση και τα πράγματα που αναπαριστάνονται.  Με μνήμες από ένα παρελθόν αγνό, που πάντα ενυπήρχε γύρω του, δεν προσπαθεί να φτιάξει μια γυναίκα από πέτρα, αλλά μια πέτρα που υποβάλλει τη γυναικεία μορφή.

Με τη φαντασία του, προσθέτει εξώγλυφα εγχάρακτα στοιχεία χρησιμοποιώντας συνθετικά υλικά, που δεν ενώνονται με την κύρια ύλη που επεξεργάζεται, ή πάλι καταλήγει σε ολόγλυφα έργα για να μας θυμίσει ότι πάντα ο άνθρωπος ΕΠΕΝΕΒΑΙΝΕ στη φύση, πάντα τη βίαζε, προσπαθούσε να την καταλάβει, την ερμήνευε, την φυλάκιζε, την εξόρκιζε…

Τα έργα του Μπάρλου έχουν δύναμη. Παρ’ όλο το μικρό μέγεθός τους είναι στέρεα σχεδόν μνημειακά. Γιατί αντιμετωπίζει τις εικόνες που βλέπει σαν μια δύναμη που τη μεταχειρίζεσαι, όχι απλά σαν κάτι όμορφο που το κοιτάζεις. Είναι η ίδια η δύναμη της ζακυνθινής φύσης, που όσο και αν ΕΠΕΜΒΑΙΝΟΥΜΕ σ’ αυτή, μας εμπεριέχει, διατηρώντας πάντα κάτι από τη στερεότητα και την απλότητα της πέτρας.

Ιδανικός τόπος για την περιπέτεια του ταξιδιού μας στον κόσμο της Τέχνης του Χρήστου Μπάρλου το BARRAGE, που τολμά και ανοίγει τις πόρτες του για πρώτη φορά σε μια ατομική έκθεση Γλυπτικής. Και οι ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ του γλύπτη γίνονται ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ του BARRAGE CURTURE στην ντόπια εικαστική πραγματικότητα, που τον τελευταίο καιρό συνεχίζει να μας εκπλήσσει ευχάριστα με την ποιότητα, την πρωτοτυπία και την άρτια οργάνωση των εκθέσεων που φιλοξενεί.

Πριν σας καλέσω να επιβιβαστούμε όλοι μαζί στο τρένο για το ταξίδι στο κόσμο της Τέχνης του Χρήστου Μπάρλου, και πριν δώσω το λόγο στον ίδιο το Δημιουργό για να κάνει και ο ίδιος ένα καλωσόρισμα, θα ήθελα να καταθέσω τη μεγάλη μου ΧΑΡΑ γι’ αυτό το ξεχωριστό που γίνεται σήμερα εδώ, αλλά θα μου επιτρέψετε να μην σας αποκαλύψω το λόγο. Είμαι σίγουρη πως θα το ανακαλύψετε μόνοι σας…

Σας ευχαριστώ!

Η Γκιόστρα της Ζακύνθου: ένας πρέσβης καλής θελήσεως

Γράφει ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΦΛΕΜΟΤΟΜΟΣ

Αυτές τις μέρες και συγκεκριμένα από τις 4 έως και τις 7 Αυγούστου, η Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία “Giostra di Zante”, με μια αντιπροσωπεία δεκαπέντε ατόμων, τριών εκπροσώπων του Διοικητικού της Συμβουλίου και δώδεκα μελών του τμήματος των Σμπαντιερατόρων της (σημαιοφόρων), θα εκπροσωπήσει τη χώρα μας στην Ευρωπαϊκή Γκιόστρα, που γίνεται κάθε χρόνο, την πρώτη Κυριακή του Αυγούστου, στην γραφική και ιστορική πόλη Sulmona, η οποία είναι και η γενέτειρα του γνωστού Λατίνου ποιητή Οβίδιου.

Στην μεγάλη διεθνή αυτή εκδήλωση, την οποία παρακολουθούν χιλιάδες θεατές απ’ όλη τη γειτονική χώρα, μια και είναι από τις πιο φημισμένες της Ιταλίας, εκτός από τη Ζάκυνθο και την οργανώτρια πατρίδα του Δάντη, λαβαίνουν μέρος άλλες εφτά χώρες (εννιά, δηλαδή, στο σύνολο), οι οποίες είναι η Γερμανία, η Σλοβενία, η Μάλτα, η Ισπανία, το Βέλγιο, το Σαν Μαρίνο και η Ρουμανία.

Η αντιπροσωπεία της Ζακύνθου, εκτός από τις δύο μεγάλες παρελάσεις, οι οποίες πραγματοποιούνται στο ιστορικό κέντρο της πόλης, θα λάβει μέρος και στην ιπποτική αναμέτρηση, διεκδικώντας το έπαθλο, το οποίο είναι το Palio, ένα ζωγραφισμένο, δηλαδή, καπίτουλο, το οποίο φιλοτεχνεί η νικήτρια της περασμένης χρονιάς και θα παρουσιάσουν σε διάφορες εκδηλώσεις, καθώς και στα διαλείμματα της Γκιόστρας, χορούς εποχής του νησιού μας.

Παράλληλα, στα πλαίσια αυτών των γιορτών, θα γίνει στο Δημαρχείο της πόλης και η τελετή αδελφοποίησης των δύο πόλεων (της δικής τους και της δικής μας), η οποία από καιρό έχει ξεκινήσει, με προσπάθειες του ζακυνθινού Σωματείου, στα πλαίσια της αναβίωσης της Γκιόστρας. Για τον σκοπό αυτό, εκτός από την παραπάνω αντιπροσωπεία, θα μεταβούν στην Σουλμόνα, εκπρόσωποι του Δήμου μας, ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου κος Γιώργος Αρμένης και ο Αντιδήμαρχος κος Παναγιώτης Κολύρης.

Τα οφέλη τα οποία προκύπτουν από την πολιτιστική αυτή ανταλλαγή, με μια χώρα που έχει ισχυρούς δεσμούς στον χώρο αυτό με τα Επτάνησα, είναι αυτονόητα και το Σωματείο “Giostra di Zante”, τα έχει δει από καιρό και τα έχει μεθοδικά καλλιεργήσει. Μ’ αυτά έχουμε ασχοληθεί πολλές φορές στο παρελθόν και τα έχουμε αναλύσει. Είναι μια ακόμα προσφορά της Εταιρείας στο νησί και μια απόδειξη πως όταν δουλεύεις μεθοδικά και γνωρίζεις μπορεί να κάνεις πολλά και ευεργετικά.

Σήμερα θα εξετάσουμε μιαν άλλη παράμετρο αυτής της προσπάθειας, η οποία είναι η τουριστική προβολή του νησιού μας και μάλιστα σχεδόν ανέξοδα.

Όπως σημειώσαμε και παραπάνω εννιά χώρες, μαζί με τη δική μας, θα παρευρεθούν σ’ αυτήν την διεθνή εκδήλωση και θα γνωρίσουν το νησί μας. Όλοι επίσης θα παρακολουθήσουν την τελετή αδελφοποίησης και εκεί σίγουρα θ’ ακουστούν δύο ονόματα, που ενώνουν και καταργούν τις αποστάσεις, ο ποιητής μας Ούγο Φώσκολος και η Γκιόστρα. Ο ύμνος του πρώτου στην «μητρική του γη», που πάντα ακούγεται σε παρόμοιες συναντήσεις θα είναι η πιο καλή διαφήμιση και σίγουρα θα προκαλέσει πολλούς να επισκεφθούν τον τόπο που τον γέννησε. Η δεύτερη ενώνει τις κοινές αναζητήσεις της ταυτότητας των δύο τόπων.

Θυμάμαι και άλλες χρονιές, μια και αυτή δεν είναι η πρώτη, που η Ζάκυνθος λαβαίνει μέρος στην Ευρωπαϊκή Γκιόστρα, την ώρα που η αντιπροσωπεία μας έμπαινε στο στάδιο των αγώνων, από τα μεγάφωνα ακούγονταν τα καλύτερα λόγια για το νησί μας, το οποίο και γεωγραφικά εξυπηρετεί να το επισκεφθούν οι γείτονες Ιταλοί.

Προετοιμασμένοι άριστα οι διοργανωτές, θύμισαν πως είναι ο «πλωτός παράδεισος», το «Φιόρο του Λεβάντε», ο υμνημένος από ποιητές και περιηγητές τόπος. Και αυτά ακούστηκαν σε πολλούς θεατές και από πολλές χώρες. Αν αυτό δεν είναι διαφήμιση, τότε τι είναι;

Η Γκιόστρα της Ζακύνθου, κάτι το μοναδικό στον ελληνικό χώρο, το οποίο ιστορικά εκτός Επτανήσου και Κρήτης, δεν στέκει σε κανένα άλλο γεωγραφικό διαμέρισμα της χώρας μας, είναι μια μεγάλη ευκαιρία, που πρέπει (με την καλή σημασία της λέξης) να εκμεταλλευτεί από τους υπεύθυνους.

Όχι μόνο αλλάζει ποιοτικά την ζωή των ντόπιων (κάτι που πρέπει να είναι ο πρωταρχικός σκοπός), αλλά μπορεί να γίνει αιτία έλξης ποιοτικού τουρισμού από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Μην ξεχνάμε πως πολλές Ιταλικές πόλεις, όπως η Σιένα και το Αρέτζο, επιβιώνουν από αυτήν την υπόθεση και έχουν αποκτήσει από την Γκιόστρα τους φήμη και ποιότητα ζωής.

Μετά μάλιστα από την πρόσφατη απόφαση της Εταιρείας να φύγει η εκδήλωση αυτή από το Καρναβάλι και να μετατεθεί στο τριήμερο του Αγίου Πνεύματος, στην αρχή του Καλοκαιριού, έτσι ώστε να αυτονομηθεί και ν’ αποφύγει τις «κακές συγγένειες», έχοντας την κληρονομημένη από τους αιώνες δική της προσωπικότητα και ταυτότητα, η προβολή της σε πανελλήνιο και διεθνές επίπεδο (κάτι που με τις δυνάμεις του έχει πετύχει άριστα ως τώρα το Σωματείο “Giostra di Zante”) είναι απαραίτητη και μπορεί να δώσει αναπνοή ζωής στον τουρισμό μας, που – μη γελιόμαστε – δεν έχει και τις καλύτερες προοπτικές.

Μακάρι αυτό να το δουν οι τοπικοί άρχοντες και οι άλλοι παράγοντες και να βοηθήσουν. Η ιστορία μας έχει πολλές φορές σώσει το νησί μας. Ας την προκαλέσουμε και ας την προσκαλέσουμε.

Νικολάου Π. Καποδίστρια: ΣΤΑΣΙΑΣΤΕΣ ΠΑΣΑΔΕΣ ΣΤΗ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΤΟΥ ΥΣΤΕΡΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ. Οι περιπτώσεις των Καρά Μαχμούτ Σκόδρα, Αλή Ιωαννίνων και Πασβάνογλου Βιδινίου

Από το Περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ (και με την έγκριση των κατά νόμον υπευθύνων), τεύχος 518 / Αυγούστου 2011.

Διονύση Σέρρα: ΜΙΚΡΟΣ ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ (τρίστιχα)

"χαίρε

και συ Αλβιών"

Ανδρέας Κάλβος

1

Κτίσματα γνώσης

ή κάλλους πωρόλιθοι

άθλους θρυλίζουν.

2

Διάβασης πύλες

και θόλοι ανάβασης

σ' αναφτερώνουν.

3

Λεπίδες κοπής

σταλάζουν στ' ανάγλυφα

κηλίδες Ντροπής.

4

Του θρόνου θηλιές

κι αθώων γογγύσματα

φθίνουν τη Χάρη.

5

Ακμής θησαυροί

και θλίψης σαρκώματα

τ' άκρα ορίζουν.

6

Τιμής αβαείο

ή μνήμες ολόγλυφες

αίρουν τον Χρόνο.

7

Κενού θυρεοί

κι απόστασης σώματα

σμίγουν στο χάσμα.

8

Μ' όνειρο θέρους

σ'αυλή Αναγέννησης

φτάνεις στο θαύμα.

9

Ήσκιοι και λόγχες

-σε πλώρες κατάκτησης-

γλιστρούν στα νερά.

10

Κ' εδώ προσκυνάς

το Φως που διπλάναψε

εις την πατρίδα.

[Λονδίνο - Ζάκυνθος, Ιούλιος 2011]

[Φωτογραφίες: Διονύσης Σέρρας, από το πρόσφατο ταξίδι του στην Αγγλία, 2011]

Ζωής Μυλωνά: Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΙΩΝΑΣ

[Λήμμα από τον Κατάλογο Μυστήριον μέγα και παράδοξον, Αθήνα 2002, εκδ. Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, σ. 84 εξ.]

Μέσα του 18ου αι.

42,8Χ37Χ1,8 εκ.

Προέλευση: Από τον κατεστραμμένο ναό του Αγ. Σπυρίδωνος του Φλαμπουριάρη, Ζάκυνθος, Μουσείο Ζακύνθου, 132

Το θωράκιο με την παράσταση του προφήτη Ιωνά κοσμούσε αρχικά το τέμπλο του ναού του Αγ. Σπυρίδωνος του Φλαμπουριάρη, μαζί με άλλα τρία θωράκια, που έφεραν τις παραστάσεις της Ζωοδόχου Πηγής, ενός θαύματος του Αγ. Σπυρίδωνος και της Αποτομής του Προδρόμου. Το θωράκιο με την Ζωοδόχο Πηγή βρίσκεται στην αρχική θέση του, δηλαδή στο τέμπλο, που σήμερα είναι τοποθετημένο στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων στη Ζάκυνθο. Τα υπόλοιπα τρία εκτίθενται στο Μουσείο Ζακύνθου.

Στην αφηγηματική εικόνα αποτυπώνονται δύο διαδοχικά επεισόδια από την ιστορία του Ιωνά: η ρίψη του προφήτη στην θάλασσα και η εκβολή του από το κήτος. Στο βάθος ο Ιωνάς ρίχνεται στην θάλασσα από τους ναύτες κάποιου ιστιοφόρου. Ένα κήτος περιμένει με ανοιχτό το στόμα να καταβροχθίσει τον προφήτη (Ιω. α΄, 1-16). Άλλα τρία σκάφη και ισάριθμα κήτη βρίσκονται στη θάλασσα. Στη στεριά, επάνω σε γυμνά από βλάστηση βουνά, υψώνεται η πολιτεία και το κάστρο της Νινευί. Στο πρώτο επίπεδο το κήτος εκβάλλει τον ημίγυμνο Ιωνά στην ακροθαλασσιά (Ιω. β΄, 1-11). Ο προφήτης, γονατιστός, στηρίζει το δεξί του χέρι στο έδαφος, φέρει το αριστερό μπροστά στο στήθος σε έκφραση ευχαριστίας, ενώ στρέφει το βλέμμα με ευγνωμοσύνη προς τον ουρανό.

Οι δύο σκηνές προεικονίζουν το τριήμερο Ενταφιασμό και την Ανάσταση του Χριστού: Ἅλιον ποντογενές , κητῶον ἐντόσθιον πῦρ, τῆς τριημέρου ταφῆς σου, τό προεικόνισμα, οὗ Ἰωνᾶς ὑποφήτης ἀναδέδεικται... (Όρθρος Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ωδής). Η προβολή της εκβολής σε πρώτο επίπεδο υπογραμμίζει το σωτηριολογικό χαρακτήρα της Ανάστασης, ενώ η αντιστοιχία του θωρακίου με την υπερκείμενη δεσποτική εικόνα του Χριστού δημιουργεί μια κάθετη αντιτυπική σχέση (Ρηγόπουλος 1998, σελ. 18-19, 72). Τα επιμέρους επεισόδια αντιγράφονται από φλαμανδικές χαλκογραφίες. Η σύνθεσή τους σε μια ενιαία παράσταση είναι άγνωστο εάν οφείλεται στο ζωγράφο του θωρακίου ή υπήρχε ήδη σε φλαμανδικό χαρακτικό ( Ρηγόπουλος 1998, σ. 72-73).

Το θωράκιο του Μουσείου Ζακύνθου παρουσιάζει μεγάλη εικονογραφική ομοιότητα με αντίστοιχο στο τέμπλο του ναού του Αγίου Χαραλάμπη στην πόλη της Ζακύνθου (Αχειμάστου - Ποταμιάνου 1997, αριθμ. 64. Ρηγόπουλος 1998, σ. 71-74, εικ . 14), με μικρές διαφορές στη σύνθεση των σκηνών του βάθους. Διαφέρει όμως σημαντικά η απόδοση του τοπίου, η χρωματική κλίμακα και η ποιότητα της ζωγραφικής, που είναι ανώτερη στο θωράκιο του μουσείου της Ζακύνθου.

Η παράσταση χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη πλαστικότητα και εντυπωσιακά λαμπερά χρώματα. Ο συνδυασμός της φωτεινότητας των χρωμάτων, της διαφάνειας των χρωμάτων της Μεσογείου και των κλασικιστικών μορφών και θεμάτων (Ιωνάς-Λαοκόων), εντυπωσιάζουν τον σύγχρονο «επαρκή» θεατή, επειδή παραπέμπει σε -υπερρεαλιστικές βέβαια- επιλογές σύγχρονων ζωγράφων, όπως του δικού μας Νίκου Εγγονόπουλου.

Οι περισσότεροι ερευνητές παλαιότερα απέδιδαν το έργο στον Δημήτριο Σταυράκη και το χρονολογούσαν στο έτος 1777 (Ρηγόπουλος 1979, σ. 192, 195. Κονόμος 1988, σ. 109). Η νεότερη έρευνα, βασιζόμενη σε αρχειακές πηγές, χρονολογεί το θωράκιο στα μέσα του 18 ου αιώνα (Αχειμάστου - Ποταμιάνου 1997, αριθ. 65) και θεωρεί πιθανώτερο ο ζωγράφος του θωρακίου να είναι ο ζακυνθινός Στυλιανός Σταυράκης, αδελφός του Δημητρίου ( Ρηγόπουλος 1998, σ. 60-61).

Βιβλιογραφία: Αχειμάστου - Ποταμιάνου 1997, αριθ. 65. Μυλωνά 1998, αριθ. 139. Ρηγόπουλος 1998, σ. 59-61, εικ . 11.

Εφημερίδα "η ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ", φύλλο 2ο, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2011

ΕΘΝΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΣΚΗΝΗ ΣΤΟ ΗΡΩΔΕΙΟ / GIUSEPPE VERDI [1813-1901] / NABUCCO

ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΑΚΡΟΑΤΗ γράφει η ΜΑΡΙΑ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ

«Αύτη είναι η πόλις, περί της οποίας ελέγετο, Η εντέλεια της ωραιότητος, Η χαρά πάσης της γης;»

Θρήνοι, κεφ. Β΄. 15

Η Εθνική Λυρική Σκηνή κόσμησε τους δρόμους της Αθήνας με μία αφίσα που αναπαριστά την περίφημη ελαιογραφία του Ρέμπραντ, «Το συμπόσιο του Βαλτάσαρ» [περ.1636], προαναγγέλλοντας την Όπερα του Τζουζέπε Βέρντι Ναμπούκο [26, 27, 28, 29-7-2011].

Η ευφυής αυτή επιλογή παραπέμπει άμεσα στον Ναβουχοδονόσορα. Ο πρωταγωνιστής της αφίσας, βασιλιάς Βαλτάσαρ ήταν γιος του βασιλιά της Βαβυλώνας και ο τελευταίος πρίγκιπας και δυνάστης και όπως μαθαίνουμε από το βιβλίο του προφήτη Δανιήλ της Παλαιάς Διαθήκης (κεφ. Ε΄), ο Βαλτάσαρ, παρέθεσε συμπόσιο σε χίλιους μεγιστάνες και διέπραξε βλασφημία, χρησιμοποιώντας στο πλούσιο τραπέζι του τα ιερά σκεύη, από χρυσό, άργυρο, σμάλτο και πολύτιμους λίθους που άρπαξε από τον Ναό του Σολομώντος ο Ναβουχοδονόσορ ο πατέρας του. Έπιναν και ευωχούντο «Εν αυτή τη ώρα εξήλθον δάκτυλος χειρός ανθρώπου και έγραφον κατέναντι της λαμπάδος επί το κονίαμα του τοίχου του οίκου του Βασιλέως… ΜΑΝΗ, ΘΕΚΕΛ, ΦΑΡΕΣ». Η φωτεινή εβραϊκή γραφή κατατρόμαξε το βασιλιά και κάλεσε αμέσως τον Προφήτη Δανιήλ να την ερμηνεύσει και να μάθει ότι έρχεται το τέλος του από τους Πέρσες και τον Δαρείο τον Μήδο.

Η υπόθεση της όπερας, παρμένη από την Παλαιά Διαθήκη, συγκεκριμένα από το βιβλίο Β΄ των Βασιλέων, του Προφήτη Δανιήλ ΚΔ΄ ΚΕ΄ και την Αποκάλυψη του Ιωάννου, αλλοιώνει την προσωπικότητα του πραγματικού Ναβουχοδονόσορα, που ήταν ένας ένδοξος, εμπνευσμένος ηγεμόνας. Ήταν εκείνος που κόσμησε τη Βαβυλώνα με πλήθος ναών, πυραμίδων, ιερών που αποπεράτωσε τα διπλά τείχη της πόλις και τα διακόσμησε με μεγαλοπρεπείς πύργους και πυλώνες. Το ανάκτορό του «το θαύμα του κόσμου», έλαμπε όπως αναφέρουν οι ιστοριογράφοι καθώς ήταν διακοσμημένο με χρυσό, άργυρο, χαλκό και πολύτιμους λίθους και οι αίθουσές του ήταν γεμάτες από θησαυρούς, συγκομιδή, από τις κατακτημένες χώρες. Οι θρυλικοί κρεμαστοί κήποι, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, κατασκευάστηκαν για χάρη της συζύγου του και η μεγάλη τεχνητή λίμνη, για να μεταστρέψει τη ροή του ποταμού Ευφράτη σε περίπτωση ανάγκης

Ο πρωταγωνιστής της όπερας δεν έχει το μέγεθος του πραγματικού βασιλιά της Βαβυλώνας και πλαισιώνεται από πρόσωπα φανταστικά, όπως φανταστικό είναι και το τέλος της ιστορίας.

Το Λιμπρέτο του Τ. Σολέρα [1816-1878] στηρίζεται πάνω στο μπαλέτο του χορογράφου Αντόνιο Κορτέζι, που ανέβηκε στη Σκάλα του Μιλάνο το 1838, καθώς και σε δάνειο από το ομώνυμο θεατρικό έργο των Γάλλων συγγραφέων Auguste Anicet-Bourgeois και Francis Cornue, το οποίο είχε παρουσιαστεί το 1836 στο θέατρο του Παρισιού L’Ambigu-Comique με μεγάλη επιτυχία. Όταν δε παίχτηκε η όπερα του Βέρντι στο Παρίσι, έγινε αντιληπτή η στενή συγγένεια του λιμπρέτου με το έργο των Γάλλων δημιουργών γι’ αυτό και υποχρεώθηκε ο εκδότης του συνθέτη να καταβάλει το ποσό των 1.000 φράγκων στους συγγραφείς.

Η όπερα εκτυλίσσεται στο ναό του Σολομώντος, όπου οι Εβραίοι περιμένουν την επίθεση των Βαβυλωνίων. Ο Ναμπούκο φτάνει στο ναό και επιχειρεί να εισέλθει στο ιερό. Ο προφήτης τον εμποδίζει, απειλώντας να σκοτώσει την κόρη του Φενένα που βρίσκεται ανάμεσά τους. Επεμβαίνει ο Ισμαήλ, τη σώζει και την παραδίδει στον πατέρα της, ο οποίος παρ’ όλα αυτά εισβάλλει στο ναό, τον καταστρέφει ολοσχερώς και σύρει αιχμαλώτους τους Εβραίους στη Βαβυλώνα.

Στη συνέχεια ο Ναμπούκο, πριν φύγει για νέες κατακτήσεις, αφήνει στον θρόνο τη Φενένα. Η νόθα κόρη του Αμπιγκαΐλε, με άνομες πράξεις, σφετερίζεται τον θρόνο. Ο Ναμπούκο επιστρέφει, παίρνει το στέμμα του και ανακηρύσσει τον εαυτό του θεό. Την ίδια στιγμή σωριάζεται κεραυνόπληκτος στη γη. Η Αμπιγκαΐλε διατάζει να συλλάβουν τον παράφρονα πατέρα της, αρπάζει ξανά το στέμμα του και προσπαθεί να πάρει τη βασιλική σφραγίδα. Ο λαός θρηνεί για τη χαμένη του πατρίδα, αλλά ο προφήτης προβλέπει ευτυχία για το έθνος τους, ήττα και δυστυχία για τους Βαβυλωνίους.

«Ουαί - ουαί, η πόλις η μεγάλη, Βαβυλών η πόλις η ισχυρά ότι μία ώρα ήλθεν η κρίση σου».

Αποφασισμένοι να θυσιαστούν για την πίστη τους, οι Εβραίοι, βαδίζουν προς το θάνατο, μαζί τους και η Φενένα. Ο Ναμπούκο συνέρχεται, βλέπει την κόρη του ανάμεσα στους μελλοθάνατους, προσεύχεται στοn θεό των Εβραίων, ζητώντας βοήθεια, για να τιμωρήσει τους εχθρούς του. Η προσευχή του εισακούεται και ο βασιλιάς γκρεμίζει το είδωλο του θεού Βάαλ των Βαβυλωνίων και καθαιρεί από το θρόνο την Αμπιγκαΐλε, η οποία μετανοεί, αλλά η συγχώρεση έρχεται αργά, αφού έχει ήδη πιει το θανατηφόρο δηλητήριο. Στην παράσταση της Λυρικής πεθαίνει σαν στρατιώτης, υπερασπιζόμενος την τιμή του. Ελεύθεροι πλέον οι Εβραίοι επιστρέφουν στην Ιερουσαλήμ.

Ο Βέρντι, μέσα σε τρεις μήνες, συνέθεσε τον Ναβουχοδονόσορα, όπερα σε τέσσερις πράξεις, με πολιτική θέση, που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Σκάλα του Μιλάνου στις 9 Μαρτίου του 1842 με τη σοπράνο Giuseppina Strepponi στο ρόλο της Αμπιγκαΐλε και τον βαρύτονο Giorgio Ronconi στο ρόλο του Ναμπούκο με τεράστια επιτυχία. Το κοινό χειροκροτούσε με ενθουσιασμό και ζητούσε την επανάληψη του χορωδιακού «Μεγαλοδύναμε Θεέ».

Μετονομάστηκε σε Ναμπούκο στις 28 Σεπτεμβρίου του 1844, όταν η όπερα παίχτηκε στο κομψό θέατρο «Σαντζάκομο» της Κέρκυρας.

Το μεγαλείο της Όπερας, που συνέθεσε ο Βέρντι, δεν κρύβεται στην αδύναμη πλοκή της, αλλά στην εντελώς ξεχωριστή θέση της χορωδίας, που παίρνει διαστάσεις καθολικές καθώς η τραγική φωνή της αναδεικνύεται σε φωνή ολόκληρου του λαού. Η Χορωδία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής έπαιξε επάξια το ρόλο της και συγκλόνισε το κοίλο του Ηρωδείου. Άνθρωποι δάκρυσαν και αναρωτηθήκαμε, αν δάκρυσαν για τα δρώμενα στη σκηνή ή ήταν θρήνος βουβός για τη δικιά τους όμορφη πατρίδα που χάνεται.

Ο λόγος των ηρώων, άμεσα θεατρικός, γίνεται λόγος δημόσιος, βαθιά πολιτικός, πατριωτικός. Οι ηγήτορες της χώρας μας απουσίαζαν.

Τα πλούσια μελωδικά στοιχεία στα χορωδιακά, στις άριες και στα ορχηστρικά μέρη υποδηλώνουν ένα εκρηκτικό ταλέντο, που σύντομα θα έδιδε έργα, όπως ο Ριγγολέτο, η Τραβιάτα ο Οθέλο, το θρυλικό Ρέκβιεμ κ.ά. Με μεγάλο ατού το μουσικό του «Δαιμόνιο», ο Βέρντι, απόλυτα κυρίαρχος στο παγκόσμιο λυρικό θέατρο, παραμένει στην κορυφή, παρά τις μεταβολές στα γούστα των ανθρώπων και στην τεχνοτροπία της εποχής.

Ένθερμος πατριώτης, ο Βέρντι, συνέβαλε τα μέγιστα στον απελευθερωτικό αγώνα της πατρίδας του από τον Αυστριακό ζυγό. Τον ονόμασαν Τυρταίο της επανάστασης. Το χορωδιακό του από το Ναμπούκο “O mia patria si bella e perduta” έγινε θούριο για την επαναστατημένη νεολαία του Μιλάνο και η ιαχή, “Viva Verdi”, που παρέπεμπε στη φράση Vittorio Emmanuele, Re D’ Italia, αντηχούσε παιάνας επαναστατικός στους δρόμους της πόλης κι έγινε σύνθημα των καρμπονάρων.

Προσωπικότητα εντελώς ξεχωριστή, απλός, απέριττος, ταπεινός, ιδιότητες σπάνιες για μουσική ιδιοφυία όπως ο Βέρντι, αδιαφόρησε για τις τιμές και τους τίτλους που κατά καιρούς του πρότειναν και όταν θέλησαν να τον κάμουν «Δούκα του Μπουσέτο», της γενέτειράς του, απάντησε υπομειδιώντας: «Είναι τίτλος περιττός για ένα χωριάτη (paesano) όπως εγώ». Παρ’ όλες δε τις αρνήσεις του, η κυβέρνηση τον έχρισε ισόβιο γερουσιαστή. Ποτέ όμως δε μίλησε στη Γερουσία. Καθήμενος δίπλα στον διασημότερο πολιτικό άνδρα της Ιταλίας, τον φίλο του, κόμη Καβούρ, περιορίστηκε να σηκώνεται και να κάθεται κάθε φορά που εκείνος το έπραττε.

Αλτρουιστής, γενναιόδωρος, αποδείχτηκε, μετά το θάνατό του, μέγας ευεργέτης του απόκληρου μουσικού κόσμου. Άφησε όλη την περιουσία του και μέρος των ποσοστών του, εσαεί, για την ίδρυση ασύλου υπέρ των απομάχων μουσικών και καλλιτεχνών.

Οι Ιταλοί τον συνόδευσαν στην τελευταία του κατοικία τραγουδώντας το χορωδιακό «Των Σκλάβων». Με τον ίδιο τρόπο αποχαιρέτησαν 46 χρόνια αργότερα το μεγάλο τους Μαέστρο, Arturo Toscanini.

Μετά από την εξαιρετική επιτυχία της «Καβαλερία Ρουστικάνα» και των «Παλιάτσων», προϊδεασμένοι και από το «μήνυμα» της αφίσας περιμέναμε το «ξάφνιασμα» στην παράσταση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής κι εκείνο δεν άργησε. Ο σκηνοθέτης Βασίλης Νικολαΐδης, σε μία εμπνευσμένα σκηνοθετημένη παράσταση, που παρακολουθήσαμε στις 26-7-2011, μεταθέτει την εποχή στα μέσα του 1636 περίπου και όλα διαδραματίζονται κάτω από την υψηλή αισθητική και την αχλή του «χρυσού αιώνα» της ζωγραφικής. Η εικαστική αυτή επιλογή δεν ήταν καθόλου τυχαία. «Επαναστάτης» στην τέχνη του, ο Ρέμπραντ, απέδωσε με την μαγική πινελιά του την καταστροφή της Ιερουσαλήμ (586 π. Χ.), μορφές προφητών, ασκητών και βασιλέων, λεπτομέρειες που αξιοποίησε ο σκηνοθέτης και ο σκηνογράφος, για να τον συνδέσουν με τον μυθικό βασιλιά της Βαβυλώνας και τον θρυλικό Ιταλό συνθέτη.

Με οδηγό τα διδάγματα του μεγάλου ζωγράφου, ο σκηνοθέτης, αιχμαλώτισε τον θεατή από την αρχή σε μια ατμόσφαιρα εναγώνιας περισυλλογής κι εκτός από τη μουσική απόλαυση τον ενέπλεξε και στην πνευματική επαγρύπνηση. Οι ερμηνευτές ανταποκρίθηκαν στη σκηνοθετική γραμμή και απέδωσαν το μέγιστο των δυνατοτήτων τους.

Ο βαρύτονος Δημήτρης Πλατανιάς, επιβλητικός Ναμπούκο με πλούσια γερή φωνή και εκφραστικότητα, συγκίνησε και χειροκροτήθηκε ιδιαίτερα. Το ίδιο και η εκπληκτική Αμερικανίδα Μέτζο-σοπράνο Marianne Cornetti, που αντικατέστησε την ασθενούσα Amarilli Nizza στο ρόλο της Αμπιγκαΐλε και τόνισε όλα εκείνα τα στοιχεία, που τον καθιστούν ιδιαίτερα εντυπωσιακό. Μουσικότητα, άνεση δραματικότητα χαρακτήρισαν τόσο τον Τενόρο Αντώνη Κορωναίο, στον ρόλο του νεαρού Εβραίου Ισμαήλ, όσο και την Σοπράνο Χαρίκλεια Μαυροπούλου, στον ρόλο της ερωτευμένης και στοργικής Φενένα. Ο Γεωργιανός Μπάσος Paata Burschuladze, προφήτης Ζαχαρίας, μας θάμπωσε ακόμα μια φορά με το απίστευτο βάθος της φωνής και μας έκανε να αναριγήσουμε. Εξαιρετικά μελετημένη στο στενό χώρο του Λογείου η κίνηση του πλήθους, στιγμές-στιγμές θύμιζε τους δεομένους στο «Τείχος των Δακρύων».

Συνεργός στην παράσταση ο σκηνογράφος Γιάννης Μετζικώφ δεν έμεινε ασυγκίνητος από τον υπέροχο κεντητό μανδύα του Βαλτάσαρ, το σαρίκι από πολύτιμο μετάξι και την χρυσή βασιλική κορόνα. Αποτύπωσε με μαεστρία στα ενδύματα των ερμηνευτών τη βασιλική χλιδή και τον πλούτο των αρχόντων. Στα δε κοστούμια των σκλάβων, των Λευιτών, των ιερέων, η βιβλική αισθητική εμφανής στο χρώμα, στην υφή, στις πτυχώσεις, συνέδεε το νήμα με τα χαρακτικά του μεγάλου Ολλανδού και οι στρατιώτες του έφεραν στη μνήμη «τον άνδρα με το χρυσό κράνος». Στο λιτό σκηνικό του Ηρωδείου άφησε το λεπτό γούστο που διακρίνει τη δουλειά του. Οι φωτισμοί, της Ελευθερίας Ντεκό, αυστηρά μελετημένοι αναδείκνυαν τα σημαινόμενα.

Στο εξαιρετικό αυτό αποτέλεσμα της παράστασης, αναφερθήκαμε ήδη στη Χορωδία, η συμβολή του Αρχιμουσικού Ηλία Βουδούρη και της Ορχήστρας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής ήταν καθοριστική.

Η εικαστική Γκιόστρα

Γράφει ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΦΛΕΜΟΤΟΜΟΣ

Η Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία “Giostra di Zante”, εκτός από την ετήσια αναβίωση των περίφημων ιππικών αγώνων του νησιού μας, οι οποίοι, θέλοντας να αυτονομηθούν, από την επόμενη χρονιά θα πραγματοποιούνται το τριήμερο του Αγίου Πνεύματος και όχι πια το Καρναβάλι, παράλληλα με τις εκδηλώσεις της επιδιώκει και την σύγχρονη δημιουργία, είτε με την έρευνα και το φωτισμό της περαιτέρω ιστορίας του «ιππηλασίου», είτε με την αιτία για έμπνευση, μια και πολλά ποιήματα γράφτηκαν με αφορμή την ιπποτική αυτή αναμέτρηση, είτε με την εικαστική δημιουργία, η οποία και αυτή, όπως και η ποίηση, ανθεί και πάλι στον τόπο μας.

Για τον σκοπό αυτό κάθε χρόνο απευθύνεται σ’ έναν ζωγράφο του νησιού μας – και ευτυχώς υπάρχουν πολλοί και αξιόλογοι – ο οποίος μέσα από την εμπειρία του, την καλαισθησία του και τις γνώσεις του δίνει την δική του εκδοχή για το αναπόσπαστο από την ιστορία της Ζακύνθου αυτό κομμάτι του πολιτισμού μας και φωτίζει ένα γεγονός πανάρχαιο με την ματιά του σήμερα και τις αναζητήσεις της εποχής μας.

Τα έργα αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί από το Σωματείο σαν αφίσες στις εκδηλώσεις του, είτε αυτές αφορούν την κεντρική Γκιόστρα με την αριστοκρατική χροιά, είτε την λαϊκότερη, του Αι – Γιωργιού, η οποία και αυτή αναβίωσε από την Εταιρεία και πραγματοποιείται κάθε χρόνο στα πλαίσια της γιορτής του στρατιωτικού και λογχοφόρου Μεγαλομάρτυρα.

Ο Νίκος Μπιάζης, ο Γιάννης Τσολάκος, ο Διονύσης Παπαδάτος, η Λένα Γούναρη, ο Χαράλαμπος Πυλαρινός, η Μαρία Ρουσέα, η Αθηνά Λυκούρεση και η Διονυσία Μπισκίνη επιστράτευσαν, ως τώρα, το ταλέντο, την ευαισθησία και την φαντασία τους και από την σκοπιά του ο καθένας και σύμφωνα με την τεχνική του έδωσαν την δική τους έγχρωμη εκδοχή για την Γκιόστρα της Ζακύνθου στις μέρες της ακμής της, αλλά και στην αναβίωσή της.

Ιππότες, ακόντια, κρίκοι, παλιές γειτονιές, ερωτικοί πόθοι, σχέσεις του αγωνίσματος με τις «Ομιλίες» και άλλα πολλά –όλα αυτά, δηλαδή, που είναι η Γκιόστρα– ζωντάνεψαν πάνω στο τελάρο και μεταφέρθηκαν στο χαρτί, τονίζοντας μια συνέχεια και μια καταγωγή.

Από τον Αρίγκο και την Πλατεία Ρούγα, περάσαμε και εικαστικά στον Άι-Γιώργη του Πετρούτσου και καταλήξαμε στην πλατεία Σολωμού, αναζητώντας τις ρίζες μας, τονίζοντας την διαφορετικότητά μας και ψάχνοντας την ιόνια ταυτότητά μας.

Οι ιππότες αγωνίζονται ξανά και οι κοπέλες –με ή χωρίς τζελουτζίες– τους ποθούν και πάλι. Ο κόσμος επευφημεί και ποντάρει. Ζητωκραυγάζει και αποδοκιμάζει. Γίνεται οπαδός και κριτής. Είναι η ιστορία που επαναλαμβάνεται σε κύκλους ομόκεντρους και η ανθρώπινη ζωή που διαφέρει μόνο στον τρόπο έκφρασης.

Μια επανάληψη καθόλου ανιαρή και μια απομίμηση ζωογόνα. Το σήμερα βασισμένο στο χθες και το αύριο στην δική του και δική μας εποικοδομητική ιδιορρυθμία.

Η σχέση με τον Τροπαιοφόρο του Μπιάζη, η προέκταση του Ερωτόκριτου του Τσολάκου, η αφαιρετική απόσπαση των κρίκων του Παπαδάτου, η ρομαντική ιπποσύνη της Γούναρη, η στιλ «Κρίνου και Ανθίας» ή «Χρυσαυγής» ταύτιση του Πυλαρινού, η τρίχρωμη παγκοσμιότητα της Ρουσέα, η πανηγυρική νοσταλγία της Λυκούρεση και η αναθηματική επιθυμία της Μπισκίνη, ξεπερνούν το τελάρο και από ιστορία γίνονται πραγματικότητα των ημερών μας.

Λογικά άλογα και παράλογα πάθη συναγωνίζονται και λογχίζουν το χρόνο. Σάλπιγγες ηχούν και στήθη πάλλονται. Οι επιθυμίες βαδίζουν έφιππες και οι ελπίδες αναμετριούνται πεζές. Θεατές και θεατρίνοι μιας αιώνιας διαμάχης. Νικητές και νικημένοι με ή χωρίς αιωνιότητα. Το άχρονο και το φθαρτό σ’ ένα κονταροχτύπημα. Το χθες και το σήμερα δίχως σύνορα.

Όλα αυτά περνούν από την φθαρτότητα της ζωής στο άχρονο της τέχνης και από πεζότητα γίνονται ρυθμός. Οχτώ εικαστικοί μας επεμβαίνουν στην αναβίωση και με τα έργα τους αγνοούν την διάκριση της ακμής και της παρακμής, της αιτίας και του αιτιατού, της γνησιότητας και της εικασίας.

Οι αναζητήσεις τους θα συνυπάρξουν και υλικά για ένα μήνα στην αίθουσα «Σταύρος Σ. Νιάρχος – Βιβλιοθήκη» του πάντα δραστήριου και αεικίνητου «Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων» της ιστορικής πλατείας Αγίου Μάρκου, το οποίο μαζί με την πολύπλευρη Εταιρεία “Giostra di Zante”, συνδιοργανώνου την εικαστική αυτή έκθεση, τα εγκαίνια της οποίας θα γίνουν την Κυριακή 31 Ιουλίου, στις 8 το βράδυ και θα διαρκέσει έως τις 31 Αυγούστου.

Όσοι, σε αντίσταση της θλιβερής σημερινής πραγματικότητας, θέλουν να ξανακούσουν τις οπλές των αλόγων να ηχήσουν και πάλι στις πλάκες του δικού μας Φόρου, ας επισκεφθούν αυτήν την έκθεση για να ξαναθυμηθούν το χθες και να γνωρίσουν το σήμερα.

Οχτώ εικαστικά έργα – σε καιρούς δυσφήμησης – προτείνουν την διαφήμιση. Ας ανταποκριθούμε στην πρόσκληση και την πρόκλησή τους. Είναι και αυτό μια ευκαιρία. Ας την εκμεταλλευτούμε.