Οικουμενικού Πατριάρχου Βαρθολομαίου: ΑΕΙΦΟΡΙΑ, ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΣ ΚΑΙ ΥΜΝΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ. ΕΚΚΛΗΣΙΣ ΔΙΑ ΜΙΑΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗΝ ΗΘΙΚΗΝ ΕΞ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΑΠΟΨΕΩΣ

ΟΜΙΛΙΑ

ΤΗΣ Α.Θ.ΠΑΝΑΓΙΟΤΗΤΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ

ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΝ ΒΕΡΟΛΙΝΩι ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΟΝ

ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΝ ΝΑΟΝ (BERLINER DOM)

(14 Μαΐου 2014)

Σεβασμιώτατε Ἐπίσκοπε κύριε Nikolaus Schneider, Πρόεδρε τοῦ Συμβουλίου τῆς ἐν Γερμανίᾳ Εὐαγγελικῆς Ἐκκλησίας,

Sehr geehrte Frau Präses Dr. Schwaetzer,

Ἱερώτατε ἀδελφέ Μητροπολῖτα Γερμανίας καί Ποιμενάρχα τῆς Θεοσώστου ταύτης Ἐπαρχίας κύριε Αὐγουστῖνε,

Ἱερώτατοι καί Θεοφιλέστατοι ἀδελφοί ἐν Χριστῷ,

Ἀδελφαί καί ἀδελφοί ἐν Χριστῷ,

Ἡ  Ὀρθόδοξος ἡμῶν Ἐκκλησία ἀντιμετωπίζει ἀγαπητικῶς  τήν ἐν σοφίᾳ Θεοῦ δημιουργηθεῖσαν, διά τοῦ λόγου Aὐτοῦ μόνον, διά τοῦ ἁπλοῦ, καί καθοριστικοῦ συγχρόνως, «γενηθήτω», κτίσιν. Διό καί «πᾶσα ἡ κτίσις ἠλλοιοῦτο φόβῳ, θεωροῦσα σε (τόν Υἱόν τοῦ ἀνθρώπου καί Υἱόν τοῦ Θεοῦ) ἐν Σταυρῷ [...] ὁ ἥλιος ἐσκοτίζετο καί γῆς τά θεμέλια συνεταράττετο» (Ἀπόστιχον Ἱερᾶς Ἀκολουθίας Ὄρθρου Ἁγίας καί Μεγάλης Πέμπτης).

Πρίν ἤ εἰσέλθωμεν ὅμως εἰς τήν ἔκθεσιν ἐνώπιόν σας, τοῦ  ἐκλεκτοῦ ἀκροατηρίου τούτου, ὀλίγων σκέψεων, θέσεων,  ἐκτιμήσεων ἀλλά καί πρωτοβουλιῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί τῆς ἡμετέρας Μετριότητος προσωπικῶς ὅσον ἀφορᾷ εἰς τό ὑπό θεώρησιν θέμα καί προβῶμεν εἰς τήν ἀπό ἡμετέρας Ὀρθοδόξου πλευρᾶς ἐκτίμησιν περί μιᾶς οἰκολογικῆς ἠθικῆς, ἐκφράζομεν τάς θερμάς ἡμῶν εὐχαριστίας διά τήν τιμήν νά ἀπευθυνθῶμεν ὑμῖν ἀπό τοῦ βήματος τούτου καί ἐπιθυμοῦμεν, ἐν πρώτοις, νά ἀναφερθῶμεν δι᾿ ὀλίγων εἰς τόν Θεσμόν, τόν ὁποῖον ἐκπροσωποῦμεν καί διακονοῦμεν, τήν πρωτόθρονον ἐν τῇ Μιᾷ καί Ἑνιαίᾳ Ὀρθοδοξίᾳ Ἐκκλησίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον.

Ἐκπροσωποῦμεν, λοιπόν, ἐνώπιόν σας ἕνα πολιόν εὐρωπαϊκόν θεσμόν, ἡλικίας δεκαεπτά περίπου αἰώνων. Ὅσοι ὑπηρετοῦμεν τόν Θεσμόν τοῦτον θά ἤμεθα ἐλάχιστα εὐτυχεῖς ἐάν ἡ διακονία ἡμῶν ἐξηντλεῖτο εἰς ρόλον ἀνάλογον πρός αὐτόν τόν ὁποῖον ἀναλαμβάνουν οἱ φύλακες ἑνός μουσείου. Ἡ τιμή τῆς ὑποδοχῆς ἡμῶν ὑφ᾿ ὑμῶν σήμερον ἐνταῦθα, εἰς τήν ἐν Βερολίνῳ ἕδραν τῆς ἐν Γερμανίᾳ Εὐαγγελικῆς Ἐκκλησίας, πιστεύομεν ὅτι ἀφορᾷ ὄχι ἁπλῶς  εἰς τήν ἱστορικότητα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, τῆς Νέας Ρώμης καί Κωνσταντινουπόλεως, ἀλλά κυρίως εἰς τήν παράδοσιν τῆς οἰκουμενικότητος αὐτοῦ. Δηλαδή εἰς μίαν συνεχῆ καί συνεπῆ καί ἐνεργόν ἀνά τούς αἰῶνας μέχρι καί σήμερον μαρτυρίαν καί πρότασιν μέ οἰκουμενικήν (διεθνῆ ἕως καί πανανθρωπίνην) ἐμβέλειαν, ἐκτεινομένην καί μέχρι τῆς συστεναζούσης καί συνωδινούσης μετά τοῦ ἀνθρώπου κτίσεως.

Ὁ ἄνθρωπος, διά τόν ὁποῖον ἐπλάσθη ἡ κτίσις, ὁ ἐπίγειος παράδεισος, δυστυχῶς παρήκουσε τήν ἐντολήν τοῦ Θεοῦ «ἐργάζεσθαι αὐτόν καί φυλάσσειν» (πρβλ. Γεν. β΄ 15), καί ἀντί τούτου διά τῆς ἀπληστίας του τήν καταστρέφει, τήν «φοβίζει» «εἰς τό ἐκβλύζειν καρπούς», συσκοτίζει τόν ἥλιον διά τῶν ἐπιστημονικῶν πειραμάτων του καί συνταράττει τά θεμέλια τῆς γῆς. Θά ἐπανέλθωμεν ὅμως κατωτέρω ἐπί τῆς ἀναγκαιότητος καί συγχρόνως ὑποχρεώσεως  τοῦ ἀνθρώπου τοῦ  «ἐργάζεσθαι» καί «φυλάσσειν» τήν κτίσιν.

Ἐπί χίλια περίπου  ἔτη (333-1453), εἰς τήν τότε χριστιανικήν οἰκουμένην, ὁ Ἐπίσκοπος τῆς Νέας Ρώμης, πρώτης τῶν πόλεων καί κατ᾿ ἐξοχήν Πόλεως, εἶχε τήν σταυρικήν κεντρικήν εὐθύνην διακονίας τῆς ἑνότητος τῶν χριστιανικῶν κοινωνιῶν τῆς τότε Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας. Δηλαδή, νά διαφυλάττῃ ἀρραγές τό θεμέλιον κοινοῦ πολιτισμοῦ καί ποιότητος τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως. Μετά τό ἔτος 1453, ὁ ρόλος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου δέν περιωρίσθη, ὡς νομίζεται καί λέγεται καί γράφεται ὑπό τινων. Ἐσυνεχίσθη καί πάλιν καί συνεχίζεται μέχρι σήμερον οἰκουμενικός εἰς τήν πρακτικήν καί ἐνεργόν ζωήν εἰς πάντας τούς τομεῖς τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως καί τοῦ περιβάλλοντος ἡμᾶς κόσμου, μέ κέντρον πάντοτε τό εὖ ζῆν ἐπιγείως, καί τήν σωτηρίαν, αἰωνίως, τοῦ ἀνθρώπου. Ρόλος, λοιπόν, καί στάσις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἦτο, εἶναι καί θά εἶναι νά ὁδηγήσῃ τήν ἀμαυρωθεῖσαν διά τῆς πτώσεως εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, τόν ἄνθρωπον, εἰς τό «καθ᾿ ὁμοίωσιν». Νά ἀποκαταστήσῃ δηλαδή «τά πάντα» εἰς τό «ἀρχαῖον κάλλος».

Εἰς τήν κατεύθυνσιν ταύτην καί εἰς τόν συγκεκριμένον τοῦτον στόχον ἀποβλέπουν ὅλαι αἱ ἐνέργειαι τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου. Ὡς ἐκ τούτου δέ διεμορφώθη ἕν Ὀρθόδοξον ἦθος καί ἕν πρωτεῖον διακονίας τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, παγκοσμίως καί οἰκουμενικῶς ἀναγνωριζόμενον, τιμώμενον καί ἐν τῇ πράξει ἐνεργούμενον. Τοῦτο δέν εἶναι ἀξίωμα, ἀλλά εὐθύνη. Δέν συνιστᾷ ἐξουσίαν ἀλλά διακόνημα τοῦ πρώτου Ἐπισκόπου, τοῦ ἐνεργοποιοῦντος τό συνοδικόν σύστημα ἑνότητος τῆς Ὀρθοδόξου Χριστιανοσύνης, τοῦ συγκαλοῦντος Ἁγίας καί Μεγάλας Συνόδους καί προεδρεύοντος αὐτῶν. Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον καί ὁ προκαθήμενός του ὑπηρετοῦν, διακονοῦν, προσφέρουν, κενοῦνται διά τόν ἄνθρωπον, διά τόν κόσμον, διά τήν ἀνθρωπότητα, διά τήν «κτίσιν πᾶσαν».

***

Ἡ οἰκολογική κρίσις τῆς ἐποχῆς μας, ἐκλεκτοί ἀκροαταί, δέν ἀποτελεῖ μεμονωμένον φαινόμενον, οὔτε εἶναι ὀρθόν νά ἐξετάζηται καί νά ἀντιμετωπίζηται αὐτοτελῶς. Ἡ οἰκολογική κρίσις ἐμφανίζεται ὡς μετάστασις τῆς ἠθικῆς, κοινωνικῆς καί πνευματικῆς κρίσεως ἀπό τοῦ ἀνθρώπου εἰς τήν κτίσιν. Ὡς ἐκ τούτου δέ οἱαδήτις θεώρησις καί ἀντιμετώπισις τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως καί τῶν συνεπειῶν αὐτῆς χωρίς ἄμεσον ἀναφοράν καί σύνδεσιν μέ τήν κρίσιν τοῦ ἀνθρώπου εἰς τά διάφορα ἐπίπεδα τῆς ζωῆς του εἶναι καί παραμένει ἀτελής καί μετέωρος.

Ἡ ἀρχή τῆς οἰκονομικῆς ἀναπτύξεως, ἡ ὁποία προεβλήθη καί ἐκυριάρχησε μετά τόν Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον εἰς τόν κόσμον τῆς Δύσεως, διά νά μεταδοθῇ βαθμηδόν καί εἰς ὁλόκληρον τόν κόσμον, ἐπεσκίασε βασικάς ὑπαρξιακάς ἀνάγκας, ἤμβλυνε τά πνευματικά αἰσθητήρια καί ὡδήγησε τόν ἄνθρωπον εἰς ψυχικόν καί πνευματικόν λιμόν. Ἐχρειάσθησαν ἀρκεταί δεκαετίαι διά νά κατανοήσῃ ὁ κόσμος ὅτι ἡ μονομερής οἰκο­νομική ἀνάπτυξις ὄχι μόνον δέν ἐξασφαλίζει τήν εὐτυ­χίαν του ἀλλά καί ἔχει σοβαράς ἀρνητικάς ἐπιπτώσεις εἰς τήν πνευματικήν αὐτοῦ ὁλοκλήρωσιν, εἰς τήν ποιότητα τῆς ζωῆς του ἀλλά καί  εἰς αὐτήν ταύτην  τήν ἐπιβίωσίν του.

***

 Ὡς ἀσφαλῶς γνωστόν εἰς τήν ἀγάπην σας, ἡ Παγκόσμιος Διάσκεψις τοῦ Ρίο (1992) διεκήρυξε τήν ἀρχήν τῆς βιωσίμου ἤ ἀειφόρου ἀναπτύ­ξεως καί ἠμφεσβήτησεν ἐπισήμως, διά πρώτην φοράν, τό ἰδεολόγημα τῆς μονοδιάστατου οἰκονομικῆς ἀναπτύξεως. Τεκμηριοῦται δέ τοιουτοτρόπως καί ἐπιστημονικῶς, ὅτι «ταυτόχρονα ἡ ἀμφισβήτηση αὐτή συνεπάγεται καί τήν ἔμμεση ἀμφισβήτηση τῆς μονοδιάστατης ἠθικῆς τῆς ἀναπτύξεως. Ἄν ὕψιστο ἀγαθό δέν εἶναι πιά ἡ οἰκονομική ἀνάπτυξη, ἀλλά ἡ βιώσιμη οἰκονομική ἀνάπτυξη, ἀντίστοιχα καί ἡ ἠθική πρέπει νά προσαρμοσθεῖ σέ αὐτήν» (βλ. καί Γ. Μαντζαρίδου, Παγκοσμιοποίηση καί παγκοσμιότητα. Χίμαιρα καί ἀλήθεια, Θεσ­σα­λονίκη 2001, σελ 138). Ἀσφαλῶς καί δέν ἐπιτρέπεται νά θυσιάζωνται τά πάντα εἰς τόν βωμόν τῆς οἰκονομικῆς ἀναπτύξεως, οὔτε νά σπαταλῶνται μή ἀνανεώσιμα ἤ σπάνια ἀγαθά, τά ὁποῖα θά εἶναι ἀπαραίτητα διά τήν ἐπιβίωσιν τῶν ἐπερχομένων γενεῶν.

 Ἀτυχῶς, ὅμως, ἡ ἀνωτέρω ἀμφισβήτησις δέν διεκηρύχθη εὐθέως καί εὐθαρσῶς ἀλλά ἔγινεν ἐμμέσως καί σιωπηρῶς. Ἀλλά καί ἡ ἐφαρμογή τῆς ἀρχῆς ταύτης δέν ὑπῆρξεν ἄμεσος οὔτε ἀρκούντως συνεπής. Αὐτό ἀποδεικνύεται ἐκ τῆς ἐν συνεχείᾳ ἐξελίξεως τῶν πραγμάτων. Αἱ δύο παγκόσμιοι διασκέψεις, αἱ ὁποῖαι ἠκολούθησαν, ἐν Κιότο τό 1997 καί ἐν Χάγῃ τό 2000, ἐπεβεβαίωσαν τήν ἀσυνέπειαν ταύτην. Τά οἰκονομικά συμφέροντα τῶν ἰσχυρῶν ἐφαλκίδευ­σαν τήν ἐφαρμογήν τῶν ἐπιβαλλομένων μέτρων καί τήν ποθουμένην ὑπό πάντων προοπτικήν τῆς ἀειφόρου ἀναπτύξεως.

Ὡς ἀειφόρος ἤ βιώσιμος ἀνάπτυξις θεωρεῖται ἐκείνη ἡ ὁποία διατηρεῖ τήν ἰσορροπίαν τῆς φύσεως καί συγχρόνως καλύπτει τάς ἀνθρωπίνους ἀνάγκας τοῦ παρόντος, χωρίς νά ἐξαντλῇ τό περιβάλλον καί  νά διακινδυνεύῃ τήν δυνατότητα τῆς καλύψεως τῶν ἀναγκῶν τῶν μελλουσῶν γενεῶν.

Ἤδη ὅμως ἀναφύονται δύο βασικά ἐρωτήματα: Ποῖαι εἶναι αἱ ἀνθρώ­πιναι ἀνάγκαι, καί κατά πόσον ἡ κάλυψις τῶν οἰκονομικῶν ἀναγκῶν συνεπάγεται καί κάλυψιν ὅλων τῶν οὐσιαστικῶν ἀναγκῶν τοῦ ἀνθρώπου; Μήπως ἡ τοποθέτησις τοῦ κέντρου βάρους  εἰς τήν οἰκονομικήν κερδοφορίαν βλάπτει ἤ καί ἀφανίζει τήν πραγματικήν ἀειφορίαν; Μήπως, τέλος, τό ἀποκλειστικόν ἐνδιαφέρον διά τήν κάλυψιν τῶν ὑλικῶν ἀναγκῶν τοῦ ἀνθρώπου ἀφήνει ἀκαλύπτους τάς πνευματικάς  αὐτοῦ ἀνάγκας;

Αἱ ἀνάγκαι τοῦ ἀνθρώπου συνδέονται μέ τάς βιολογικάς καί τάς πνευ­ματικάς λειτουργίας του. Εἶναι δυνατόν νά περιορίζωνται εἰς τάς ἀπαραιτήτους, ἀλλά ἠμποροῦν καί νά ἐπεκτείνωνται καί εἰς περιττάς ἤ ἀκόμη καί εἰς φανταστικάς. Ἠμποροῦν νά καλύπτωνται μέ λιτότητα ἀλλά δύνανται καί νά ἱκανοποιῶνται μέ τρυφηλότητα παραμένουσαι καί πάλιν ἀκόρεστοι. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος γράφει  καί προτρέπει τούς χριστιανούς εἰς τήν Α΄ πρός Τιμόθεον ἐπιστολήν του: «Ἔχοντες δέ διατροφάς καί σκεπάσματα, τούτοις ἀρκεσθησόμεθα» (Α΄ Τιμ. ς΄, 8).

Σήμερον, βεβαίως, αἱ ἀνάγκαι τῶν ἀνθρώπων δέν περιορίζονται ἀσφαλῶς μόνον εἰς διατροφάς καί εἰς σκεπάσματα. Εἰς τήν σύγχρονον κοινωνίαν οἱ ἄνθρωποι ἐδημιούργησαν πολύ περισσοτέρας καί πολυπλοκωτέρας ἀνάγκας, αἵτινες συχνάκις ὑπερκαλύπτονται μέ ἀφθονίαν. Οἱ ἄνθρωποι ὅμως καί πάλιν αἰσθανόμεθα ἐνδεεῖς καί ἄποροι. Διότι εἴμεθα ἄπληστοι. Διαθέτομεν ἄφθονα ὑλικά ἀγαθά καί πρωτογνώρους εὐκολίας -τήν στιγμήν μάλιστα καθ᾿ ἥν ἕν ἕτερον μέγα μέρος τῆς ἀνθρωπότητος πένεται- ἀλλά δέν αἰσθανόμεθα εὐτυχέστεροι. Μᾶλλον εἴμεθα ἀκόρεστοι. Εἴμεθα δυστυχεῖς.  Ἀνακύπτει δέ, κρίνομεν, εὐλόγως τό ἐρώτημα. Διατί συμβαίνει  αὐτό;

Δύο εἶναι, νομίζομεν, αἱ αἰτίαι τοῦ φαινομένου τούτου. Πρώτη ἡ πλεονεξία τοῦ ἀνθρώπου καί δευτέρα ἡ παραθεώρησις τοῦ ἐσωτερικοῦ του κόσμου, δηλαδή τῆς ψυχῆς, τῆς καρδίας καί τοῦ πνεύματός του. Οἱ ἄνθρωποι βλέπομεν καί ἐπιθυμοῦμεν τήν ὕλην μόνον καί ὄχι τό πνεῦμα. Λησμονοῦμεν καθ᾿ ἡμέραν τό Πατερικόν βίωμα τῆς Ἐκκλησίας, ἐκφραζόμενον διά τῶν λόγων τοῦ σοφοῦ Ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ: «ὅτε τόν τάφον οἰκήσωμεν τότε τόν κόσμον κερδήσωμεν» (Ὀρθόδοξος Νεκρώσιμος Ἱερά Ἀκολουθία εἰς ἱερεῖς). Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁμιλεῖ διά τόν κόσμον, ὁ ὁποῖος ὀφείλει νά εἶναι ἀληθής κόσμος διά τόν ἄνθρωπον, ὄχι ἀφανιζομένη καί ἐξαφανιζομένη ὕλη καί ἀπόλαυσις ἀλλά κόσμος παραμόνιμος πλήρης Πνεύματος Ἁγίου καί καρδίας νηφούσης καί γρηγόρου νοός καί κεκαθαρμένων καί σωφρόνων λογισμῶν (πρβλ. Ἀντιόχου μοναχοῦ τοῦ Πανδέκτου, Εὐχή εἰς τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν), δηλαδή κόσμος θεωρίας καί πράξεως, ἐν ἀγάπῃ ἐνεργουμένων. Αὐτό καί μόνον αὐτό εἶναι τό ἀληθές κέρδος, τό ὁποῖον προβάλλει ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησίας ὡς κεντρικήν ἀφετηρίαν καί διά τό λεγόμενον οἰκολογικόν πρόβλημα. Δηλαδή διά τῆς στηρίξεως εἰς τάς ἐντολάς τοῦ Θεοῦ καί εἰς τήν διηνεκῆ καί ἀπαράθραυστον μνήμην τῶν κριμάτων Αὐτοῦ.

 Διά τῆς ἀποθεώσεως ὅμως τοῦ καταναλωτισμοῦ καί τῆς «κοινωνίας τῆς ἀφθο­νί­ας» ἐκαλλιεργήθησαν τά πάθη τοῦ φθόνου, τοῦ μίσους, τῆς πλεονεξίας, τῆς ἀδικίας. Λησμονεῖται ἤ μένει μόνον εἰς τήν Ἁγίαν Γραφήν, ὡς ἁπλοῦς θεωρητικός λόγος, τό «δικαιοσύνην μάθετε, οἱ ἐνοικοῦντες ἐπί τῆς γῆς» (Ψαλμ. Ἠσ. κς΄ 9), καθώς καί ὁ μακαρισμός τοῦ Κυρίου: «μακάριοι οἱ πεινῶντες καί διψῶντες τήν δικαιοσύνην, ὅτι αὐτοί χορτασθήσονται» (Ματθ. ε΄ 6). Ἐπιγραμματικῶς λέγομεν ὅτι ἡ πεῖνα καί ἡ δίψα τοῦ ἀνθρώπου «χορταίνονται» μόνον διά τῆς δικαιοσύνης. 

Ὁ νεωτερικός καί μετανεωτερικός ἄνθρωπος ἔπαυσε νά ἐπιθυμῇ ὅσα χρει­ά­ζεται καί ἐπίστευσεν ὅτι χρειάζεται ὅσα ἐπιθυμεῖ. Καί ἐπειδή ἡ ἀνθρωπίνη ἐπιθυμία διά ἀπόλαυσιν καί διά στιγμιαίαν δόξαν, παρερχομένην καί μαραινομένην, ἀτυχῶς, ὡς «ἄνθος χόρτου», εἶναι ἀκόρεστος, ἐπί πλέον δέ ὑποδαυλίζεται διαρκῶς ὑπό τῶν κερδοσκοπικῶν διαφημίσεων καί τῶν οἰκονομικῶν ἀνταγωνισμῶν, ἡ «κοινωνία τῆς ἀφθονίας» -ἐτυμολογικῶς σημαίνει «κοινωνίαν χωρίς φθόνον»- μεταλλάσσεται νο­μο­τελειακῶς  εἰς «κοι­νωνίαν τοῦ φθόνου».

 Ἐντός τῆς κοινωνίας τῆς ἀφθονίας, ὁ φθόνος καί ἡ πλεονεξία δημιουργοῦν μίαν μεγάλην καί ἀκατάπαυστον ἔντασιν μέ μίση καί ἀντα­γωνισμούς, μέ πάθη καί ὑποβλέψεις, μέ περιθωριοποίησιν τῶν ἀξιῶν, καί, τέλος, μέ τόν ἀ-σεβασμόν καί τήν καταπάτησιν καί περιφρόνησιν τῆς εἰκόνος τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἀνθρώπου. Τό εἶναι τοῦ ἀνθρώπου ταυτίζεται μέ τό ἔχειν του καί ἡ ἀξία του ὑπολογίζεται μέ μέτρον τήν περιουσίαν του, τήν ὕλην, ἡ ὁποία εἶναι γῆ καί εἰς τήν γῆν παραμένει.

Ἡ ἐμπειρία τῆς Ὀρθοδόξου ἡμῶν Ἐκκλησίας ἰδιαιτέρως ἐκφράζει καί σκοπεῖ πρός τήν ἀλήθειαν ταύτην, ἡ ὁποία, ἐάν κατανοηθῇ εἰς μῆκος καί πλάτος, εἰς βάθος καί ὕψος, μᾶς ὁδηγεῖ εἰς τό πραγματικόν οἰκολογικόν ἦθος: «Ἐπειδή πάντες πρός τήν αὐτήν κατεπειγόμεθα μονήν, καί τόν αὐτόν ὑποδυσόμεθα λίθον, καί αὐτοί κόνις μετ᾿ ὀλίγον ἐσόμεθα...· τοιοῦτος γάρ ἡμῶν ὁ βίος· τοῦτο ἐπί γῆς παίγνιον· οὐκ ὄντας γενέσθαι, καί γενομένους ἀναφθαρῆναι· ὄναρ ἐσμέν οὐχ ἱστάμενον· φύσημά τι μή κρατούμενον· πτῆσις ὀρνέου παρερχομένου· ναῦς ἐπί θαλάσσης ἴχνος οὐκ ἔχουσα...» (βλ. τροπάριον Ὀρθοδόξου Νεκρωσίμου Ἱερᾶς Ἀκολουθίας εἰς ἱερεῖς).

Ὁ κάθε ἄνθρωπος, ἰδίᾳ οἱ χειριζόμενοι τάς τύχας τῶν λαῶν καί οἱ κληθέντες νά εἶναι ὁδηγοί αὐτῶν, πολιτικοί, πνευματικοί, ἐκκλησιαστικοί, ἐπιστήμονες, ἐπιθυμοῦν νά ὑπερέχουν τῶν ἄλλων καί ἀγωνίζονται νά τό ἐπιτύχουν ἀγνοοῦντες τόν Θεόν καί τήν κρίσιν Αὐτοῦ, μέ ἀνθρώπινα κυρίως μέτρα καί ἐνεργείας οὐχί πάντοτε συμφώνους πρός τά ἐπιτάγματα τοῦ Εὐαγγελίου. Οἱ ἄνθρωποι λησμονοῦμεν ἐν τῇ πράξει τόν «ἐλαφρύν ζυγόν» τῆς ἀγάπης τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Χριστοῦ, τόν ὁποῖον ὀφείλομεν νά φέρωμεν πρωτίστως οἱ χριστιανοί.

***

Εἶναι ζοφερά πραγματικότης καί διαπίστωσις ὅτι κατά τήν ἐνεστῶσαν παγκόσμιον συγκυρίαν μέ τήν μεγάλην οἰκονομικήν κρίσιν καί τήν φοβεράν ἀνεργίαν, αἱ προσπάθειαι καί αἱ ἀγωνίαι τοῦ ἀνθρώπου προσλαμβάνουν δραματικόν καί ἐνίοτε τραγικόν χαρακτῆρα, ὅταν μάλιστα ἀπουσιάζῃ τό ἀπαραίτητον πνευματικόν ἀντίβαρον.

Ὁ ἄνθρωπος τῆς ἐποχῆς μας ὑπεβάθμισε τόν νοῦν του καί ὑπερύψωσε τήν λογικήν, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ μίαν ἐπί μέρους λειτουργίαν τοῦ νοός. Ὁ νοῦς ὅμως εἶναι ὁ ὀφθαλμός τῆς ψυχῆς. Εἶναι τό ὄργανον μέ τό ὁποῖον ἡγεμονεύει καί ἠμπορεῖ νά ἡγεμονεύῃ  ἐπί τῶν αἰσθήσεών του, νά εἰσδύῃ εἰς τόν ψυχικόν του κόσμον καί νά ἐπεκτείνηται εἰς τόν ὑπεραισθητόν κόσμον. Αὐτόν, λοιπόν, τόν ἡγεμόνα νοῦν ὑπεβάθμισεν ὁ ἄνθρωπος καί τόν κατέστησεν ὑπηρέτην τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων καί ὄργανον ἱκανοποιήσεως ὑλικῶν ἀναγκῶν καί αἰσθησιασμοῦ. Τοιουτοτρόπως ὅμως παρέμεινεν ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ψυχή τοῦ καθενός μας, ἀτροφική καί ἀνίκανος νά τραφῇ πνευματικῶς. Περιωρίσθη καί τελικά ἐνεκλωβίσθη εἰς τήν ἐγκο­σμι­ό­τητα καί ἀπεξενώθη ἀπό κάθε ὑπερκόσμιον τροφοδοσίαν.

Ὁ Κύριος ἡμῶν διδάσκει: «οὐκ ἐπ᾿ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος» (Ματθ. δ΄ 4). Τό πνεῦμα  τοῦ ἀνθρώπου δέν χορταίνει μέ ὑλικήν τροφήν. Ὅσον τοῦ λείπει ἡ πνευματική τροφή, παραμένει ἀτροφικόν καί πεινασμένον. Καί ὅσον ὁ ἄνθρωπος προσπαθεῖ νά τό χορτάσῃ μέ ὑλικά, τόσον ἐκεῖνο συμπιέζεται καί ἀσφυκτιᾷ. Μένει ἀνικανοποίητον καί ἀνίκανον νά ὑπερβῇ τόν «κακόν ἑαυτόν του». Καί τότε ὁ ἀκόρεστος αὐτός ἄνθρωπος ἐπιδίδεται εἰς ἕνα ἀτέρμονα ἀγῶνα ἀποκτήσεως, χρήσεως καί καταχρήσεως ὑλικῶν ἀγαθῶν ἀλλά καί δεδομένης αὐτῷ χάριτος καί ἐξουσίας,  τά ὁποῖα ὄχι μόνον δέν ἱκανοποιοῦν ἀλλά καί ἐντείνουν τήν ἀπληστίαν του. Διότι ἀπουσιάζει ὁ καρπός τῆς δικαιοσύνης εἰς τάς ἀνθρωπίνας ἐνεργείας. Ἡ δικαιοσύνη καί μόνον καί ἡ ἀγάπη συνέχουν τήν κτίσιν καί πάντα τά ὁρατά καί τά ἀόρατα. Ὁ καρπός οὗτος τῆς ἀγάπης καί τῆς δικαιοσύνης «οὐ χρόνῳ δαπανᾶται, οὐ θανάτῳ διακόπτεται, ἀλλά τότε μᾶλλον ἀσφαλέστερος γίνεται, ὅταν πρός ἐκεῖνον καταπλεύσῃ τόν ἀκύμαντον λιμένα» (Ἰωάννου Χρυσοστόμου εἰς τόν ΡIA΄Ψαλμόν, P.G. 55, 294).

  Τοιουτοτρόπως ἑρμηνεύεται ὑπό τῆς Ὀρθοδόξου συνειδήσεως καί τό πλῆθος τῶν οἰκονομικῶν καί ἠθικῶν καί κοινωνικῶν σκανδάλων, τά ὁποῖα ἐμφανίζονται εἰς τόν κόσμον  μας, ἰδιαιτέρως κατά τήν σημερινήν ἐποχήν «καθ᾿ ἥν ὑπερεπλεόνασεν ἡ ἁμαρτία», καί συνδέονται μάλιστα ἰδιαιτέρως μέ πρόσωπα πλούσια καί ἐπιφανῆ, οὐδεμίαν ἀντιμετωπίζοντα οἰκονομικήν στέρησιν. Μᾶλλον δέ χρησιμοποιοῦν τά δῶρα, τά τάλαντα πρός ἕκαστον αὐτῶν, τοῦ Θεοῦ, διά ἀκολασίαν, διά ἡδονήν καί διά κερδοφορίαν εἰς βάρος τῶν πολλῶν, τῶν συνανθρώπων, κυρίως τῶν ἀδυνάτων, «τῶν μικρῶν καί ἐλαχίστων ἀδελφῶν» τοῦ Ἰησοῦ (πρβλ. Ματθ. κε΄ 40),  εἰς βάρος, ἐπαναλαμβάνομεν, τῆς εἰκόνος τοῦ Θεοῦ, τήν ὁποίαν καταπατοῦν καί ἀτιμάζουν, λησμονοῦντες ἐν τῇ ἀπολαύσει τῶν «καλῶν» τῆς ζωῆς, ὡς ὁ πλούσιος τῆς Εὐαγγελικῆς περικοπῆς, ὅτι λόγον ἀποδώσουσι κατά τήν ἡμέραν ἐκείνην τήν φοβεράν ὅτε ἥξει ὁ Κύριος μετά δόξης «κρῖναι  τήν γῆν», κατά τήν ἀψευδῆ Αὐτοῦ ἐπαγγελίαν (πρβλ. Ψαλμ. 97, 9).

***

Ἡ ἐμπαθής καί ἀκόρεστος, λοιπόν, ἐπιθυμία τοῦ ἀνθρώπου ὡδήγησεν εἰς ἀνηλεῆ ἐκμετάλλευσιν τῆς κτίσεως καί προεκάλεσε καί τήν οἰκολογικήν κρίσιν τῶν καιρῶν καί τῶν ἡμερῶν μας. Κρίσιν, ἡ ὁποία, παρά τάς καταβαλλομένας διεθνῶς προσπαθείας κρατῶν καί ἐπιστημόνων, παρά καί τάς ἐν προκειμένῳ πρωτοβούλους ἐνεργείας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί ἡμῶν προσωπικῶς, διά τάς ὁποίας ἐδαπανήθησαν ἐκ τοῦ ὑστερήματος αὐτοῦ ὑλικά ἀγαθά,  διαρκῶς ἐντείνεται καί ὁδηγεῖ εἰς μεγάλας καί μή ἀναστρεψίμους καταστροφάς. Κρίσιν, ἡ ὁποία ὑποβαθμίζει τό περιβάλλον μας, ἀπειλεῖ τό μέλλον μας καί ἀκόμη περισσότερον τό μέλλον τῶν ἐπερχομένων γενεῶν. Τοιουτοτρόπως, ἀποδεικνύεται ἐκ τῶν πραγμάτων ὅτι  τήν θέσιν τῶν ἀσώτων υἱῶν καταλαμβάνουν σήμερον οἱ ἄσωτοι πατέρες. Ἡμεῖς δηλαδή οἱ σύγχρονοι, οἱ ὁποῖοι κατασπαταλοῦμεν τήν «οὐσίαν» τῶν τέκνων μας «ζῶντες ἀσώτως», λησμονοῦντες ὅτι ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ «οὔκ ἐστι βρῶσις καί πόσις, ἀλλά δικαιοσύνη καί ἄσκησις, σύν ἁγιασμῷ» (πρβλ. Δοξαστικόν Αἴνων Ε΄ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν). Ἐπαναλαμβάνομεν ὅτι ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι δικαιοσύνη. Ὀφείλει ὅμως καί ἡ ἐπίγειος βασιλεία τοῦ ἀνθρώπου νά ἐνεργῆται ἐν δικαιοσύνῃ πρός ἅπαντα τά ἔμβια ὄντα, καί ἰδιαιτέρως πρός τόν ἄνθρωπον, τόν συνοδίτην καί συνοδοιπόρον.

***

Διά τήν οἰκολογικήν κρίσιν, ὅπως καί διά  πᾶσαν κρίσιν μέ ἀνθρωπο­γενῆ αἴτια, δέν εὐθύνονται βεβαίως ὡρισμένοι μόνον ἄνθρωποι, ἤ πολύ περισ­σότερον ὡρισμένα στοιχεῖα τῆς τεχνολογίας καί τῆς ἐπιστήμης, αἱ ὁποῖαι ἐμπλέ­κονται ἀμέσως εἰς αὐτήν, ἀλλά ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἰς διάφορους βαθμούς. Εἴμεθα ὅλοι εἰς ὡρισμένον βαθμόν ἕκαστος, συνυπεύθυνοι καί συνένοχοι διά τήν οἰκολογικήν κρίσιν. Δι᾿ αὐτό ἀκριβῶς καί ἡ κρίσις αὕτη πρέπει νά ἀντιμετωπίζηται ὑπό τοῦ καθενός μας ὡς πρόκλησις δι᾿ αὐτοκριτικήν καί διόρθωσιν. Ἡ τοποθέτησις αὕτη εἶναι βαθέως ἐρριζωμένη εἰς τήν Ὀρθόδοξον καί ἐν γένει τήν Χριστιανικήν Ἐκκλησίαν μας.

Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία, πολύ πρίν ἤ συνειδητοποιηθῆ ἡ ἀνθρωπογενής μόλυνσις τοῦ περιβάλλοντος, διά τοῦ ὑμνογράφου αὐτῆς, λαμβάνουσα τήν θέσιν τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος μέ τήν διαγωγήν του μολύνει τό περιβάλλον, δογματίζει: «Γέ­γονα[...] μολυσμός ἀέρος καί γῆς καί ὑδάτων∙ σῶμα γάρ ἐμίανα, ψυχήν καί νοῦν ἐσπίλωσα παραλόγοις πρά­ξεσι, Θεῷ ἐχθρός πέφυκα» (βλ. Παρακλητική, Στιχηρόν Ἑσπερινοῦ Δευτέρας, ἦχος βαρύς).

Ἡ μόλυνσις τοῦ ἀνθρώπου δέν περιο­ρί­ζεται εἰς τόν ἑαυτόν του, εἰς τήν ψυχήν καί εἰς τό σῶμά του, ἀλλά μεταδίδεται καί εἰς τό περιβάλλον, τό ὁποῖον εἶναι τό εὐρύτερον σῶ­μα του. Ταυτοχρόνως ὅμως ἡ μόλυνσις τοῦ περιβάλλοντος ἀντα­νακλᾶται εἰς τόν ἴδιον τόν ἄνθρωπον καί ἀποτυποῦται εἰς τήν ψυχήν καί εἰς τό σῶμα του. Δέν  εἶναι δυνατόν νά μολύνηται ὁ ἄνθρωπος καί νά παραμένῃ ἀμόλυντον τό περι­βάλ­λον. Ὅπως δέν ἠμπο­ρεῖ νά μολύνηται τό περι­βάλ­λον καί νά πα­ρα­μένῃ ἀνεπηρέαστος ὁ ἄν­θρωπος. Τό φυσικόν περιβάλλον εἶναι δημιούρ­γημα τοῦ Θεοῦ. Καί ἡ μόλυνσίς του ὑπό τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἁμαρτία ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ.

Ὑπό τῶν ἀνθρώπων λησμονεῖται ὅτι τό περιβάλλον δέχεται μέν παθη­τικῶς τάς ἀνθρωπίνας ἐνεργείας, ἀφήνει ὅμως νά ἐκδη­λωθοῦν αἱ φυσικαί συνέπειαι αὐτῶν σύν τῷ χρόνῳ. Ἀλλ᾿ ὁ ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος διαθέτει νοῦν καί ἐλευθερίαν, δύναται καί πρέπει νά ἐλέγχῃ τάς ἐνέρ­γείας του ὅσον ἀφορᾷ καί εἰς  τό περι­βάλλον του, ὀφείλει δέ νά λαμβάνῃ προστατευτικά μέτρα διά τήν ἀντιμε­τώ­πισιν τῆς μολύνσεως, ἡ ὁποία προέρχεται ἐξ αὐτοῦ.

***

Μία οἰκολογική ἠθική ἀπό Ὀρθοδόξου ἀπόψεως δέν εἶναι δυνατόν νά θεμελιωθῇ παρά μόνον εἰς τόν νοῦν τοῦ ἀνθρώπου. Πρέπει νά ἐξυγιανθῇ πρωτίστως ὁ νοῦς καί νά ἀποκατασταθοῦν ὀρθοί λογισμοί. Ἄν δέν πο­λε­μηθοῦν τά πά­­θη καί δέν καθαρθοῦν οἱ λογισμοί καί ἄν δέν ἀποκατασταθοῦν παρεμβάσεις καί ἀδικίαι εἰς τήν φύσιν καί εἰς τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, τόν συνάνθρωπον, καί τήν κτίσιν ὁλόκληρον, δέν εἶναι δυνατόν νά ὑπάρξουν ὀρθαί καί φιλικαί σχέ­­σεις μέ τό περιβάλλον. Δέν εἶναι δυνατόν νά ἀντιμετωπίζῃ τις τά πράγματα αἰσθησιακῶς καί ὠφελιμι­στι­κῶς μόνον καί νά συμπεριφέρηται συγχρόνως ὀρθῶς ἀπέναντί των. Διά νά βλέπῃ ὁ ἄνθρω­πος καθα­ρῶς καί διαυγῶς τόν κόσμον καί νά ἔχῃ ὀρθάς σχέσεις πρός τό περιβάλλον του χρειά­ζεται νά κατα­πο­λεμήσῃ τά πάθη, τά ὁποῖα μολύ­νουν τά νοήματά του καί τόν ὁδηγοῦν εἰς βάραθρα καί εἰς ἀβύσσους κατά τήν παροῦσαν ζωήν καί εἰς βεβαίαν ἀπώλειαν κατά τήν μέλλουσαν.

 Ἀσφαλῶς δέν εἶναι δυνατόν νά γίνηται σοβαρός λόγος διά οἰκολογικήν ἠθικήν χωρίς τήν ἀνά­ληψιν πραγματικοῦ ἀγῶνος διά τήν κάθαρσιν τοῦ νοός μας. Ὅσον διατηροῦμεν τόν νοῦν ἡμῶν μολυσμένον μέ ἐμπα­­θεῖς λο­γισμούς δέν εἶναι δυνατόν ἐκ τῶν πραγμάτων νά παραμένῃ ἀμό­λυντον τό περιβάλ­λον μας. Δέν εἶναι δυνατόν νά ζῇ ὁ ἄνθρωπος κολα­κεύ­ων καί ἱκανοποιῶν τά πάθη του καί ὑπηρε­τῶν συγχρόνως διά παντός τρόπου καί μέσου τάς ἐμπα­θεῖς ὀρέξεις του, χωρίς νά προκαλῇ πέριξ του βλάβας καί κα­τα­στροφάς, ἐνίοτε ἀνεπανορθώτους ἤ δυσθεραπεύτους. Ὁ πόλεμος κατά τῶν παθῶν, ὁ ὁποῖος εὑρίσκεται εἰς τό ἐπί­κεντρον τῆς Ὀρθοδόξου καί γενικώτερον τῆς Χρι­στια­νι­κῆς ἠθικῆς, ἔχει κεντρικήν θέσιν καί εἰς τήν οἰκολογικήν ἠθικήν.

Θά ἀντείπῃ ἴσως τις ἐν τῷ σημείῳ τούτῳ ὅτι σήμερον καί ἡ ἰδία ἡ οἰκονομία λειτουργεῖ ὡς «ἐμπαθής λογισμός» ὁ ὁποῖος ἀντιστρα­τεύ­εται τήν οἰκολογίαν καί τροφοδοτεῖ τήν οἰκολογικήν, ἀλλά καί αὐτήν ταύτην τήν οἰκονομικήν, κρίσιν. Ἡ διαπίστωσις αὕτη  σημαίνει ὅτι τό χρέος τῶν οἰκονομικῶν ἐπιστημόνων, τινῶν οἰκονομικῶν παραγόντων καί τῶν ἐκπροσώπων τῆς πολιτικῆς εἶναι πολύ σημαντικόν.

Ὅσον δέν ἀντιμετωπίζεται ἡ πρωταρχική αἰ­τία τῶν πα­θῶν, ἀλλά γίνονται ἐπιφανειακαί μόνον ἐπεμβάσεις καί τεχνικαί διευ­θετή­σεις, αἱ ὁποῖαι  ἀφήνουν ἀνέπαφον τό ἀνθρωπολο­γι­κόν αὐτῶν ὑπόβαθρον, ἡ κατά­στα­σις διαρκῶς καί θά ἐπιδεινῶται. Τό κακόν βεβαίως μόνον προσκαίρως κυριαρχεῖ καί  ὠφελεῖ αὐτούς, οἱ ὁποῖοι τό διαπράττουν. Τελικῶς ὅμως ὁ Θεός, ὁ ἄναρχος, ἀόρατος, ἀκατάληπτος, ἀναλλοιώτως, «ἀεί ὤν, ὡσαύτως ὤν», ἀπείραστος, «κακόν οὐκ ἐποίησεν». Ὁ ἄνθρωπος ἐργάζεται τό κακόν, διά τοῦτο καί αὐτοκα­τα­στρέφεται, παρασύρων μετ᾿ αὐτοῦ, ἄν μή εἰς ὁλοσχερῆ καταστροφήν, εἰς περιορισμόν αὐτήν ταύτην τήν ζωήν, παρά τήν ἐξέλιξιν τῆς ἐπιστήμης. Καί ἐν τούτῳ ἐφαρμόζεται τό Κυριακόν: «τί γάρ ὠφελήσει ἄνθρωπον ἐάν κερδήσῃ τόν κόσμον ὅλον, καί ζημιωθῇ τήν ψυχήν αὐτοῦ;» (Μαρκ. η΄ 36-37).

***

Ἡ κτίσις ἐδημιουργήθη ὑπό τοῦ Θεοῦ, διά νά τήν χαίρηται ὁ ἄνθρωπος, διά νά ἀντλῇ ἀπό αὐτήν τά πρός τό ζῆν, ἀλλά καί διά νά τήν φροντίζῃ. Ἐδόθη ἐξ ἀγάπης πρός τόν ἄνθρωπον καί παραμένει ὡς ἐφαλτήριον διά τήν ἀνύψωσίν του πρός τόν Δημιουργόν του. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία δέν βλέπει τήν κτίσιν μέ τήν χρηστικήν της μόνον ἀξίαν. Τήν βλέπει εὐρυτέρως ὡς δῶρον Θεοῦ καί ὡς μέσον εὐχαριστίας τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεόν. Ἡ φροντίς διά τήν κτίσιν, ἡ προστασία της, τό «φυλάσσειν τήν κτίσιν» ἀποτελεῖ ἔκφρασιν εὐγνωμοσύνης καί ὕμνον πρός τόν Θεόν.

Ἀγαπητοί φίλοι,

Ἔχομεν, λοιπόν, τό δικαίωμα νά τρεφώμεθα, νά ἐνδυώμεθα καί νά προσποριζώμεθα ἐκ τῆς γῆς πάντα τά πρός τό ζῆν ἀναγκαῖα (καί αὐτό συνιστᾷ ἡ θεία ἐντολή «ἐργάζεσθαι»), ἔχομεν ὅμως ἐκ παραλλήλου τήν ὑποχρέωσιν καί τό καθῆκον νά ἐνεργῶμεν τήν ἀπόληψιν αὐτήν κατά τρόπον φυλάσσοντα τήν ἱκανότητα τῆς γῆς νά παράγῃ καί εἰς τό μέλλον τά αὐτά ἀγαθά πρός συντήρησιν τῶν ἐπιγενομένων (καί αὐτό συνιστᾷ τό περιεχόμενον τῆς ἐντολῆς «φυλάσσειν»).

Ἐξ ἄλλου, ὁ Θεός ἐδημιούργησε τά πάντα «καλά λίαν» καί ἐρρύθμισεν εἰς τήν γῆν τήν οἰκολογικήν ἰσορροπίαν καί ἁρμονίαν, τήν ὁποίαν ὀφείλομεν νά μή διαταράσσωμεν μέ ἀπερισκέπτους ἐνεργείας, διότι ἡ διατάραξις τῆς ἰσορροπίας ταύτης βλάπτει καί ἡμᾶς αὐτούς καί τούς συνανθρώπους μας. Ἐφ᾿ ὅσον δέ ἡ συνείδησίς μας –τό ἀδέκαστον τοῦτο κριτήριον ἀπό τοῦ νῦν αἰῶνος- δέν μᾶς ἐπιτρέπει νά βλάπτωμεν τόν συνάνθρωπον, δέν πρέπει νά μᾶς ἐπιτρέπῃ καί ἐνεργείας ἐκ τῶν ὁποίων ἀμέσως καί βραδυφλεγῶς βλάπτεται ἡ ἰδία ἀνθρωπίνη ζωή, τό θεῖον τοῦτο δῶρον,  πρός ἐργασίαν τοῦ ἀγαθοῦ διά τόν Ἀγαθόν, ἵνα ὁ  κόσμος ζωήν ἔχῃ.

Τήν μαρτυρίαν καί τό βίωμα τοῦτο τῆς Ὀρθοδόξου ἡμῶν Ἐκκλησίας καταθέτοντες εἰς τήν ἀγάπην σας, σᾶς εὐχαριστοῦμεν διά τήν προσοχήν σας καί ἐπικαλούμεθα ἐπί πάντας καί ἐπί πᾶσαν τήν κτίσιν τήν Χάριν καί τό ἄπειρον Ἔλεος τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἐν Ὧι ζῶμεν καί κινούμεθα καί ἐσμέν. Ἀμήν.