Απόστολου Θηβαίου: ΤΗΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΝΟΜΟ ΤΗΣ ΣΙΓΗΣ. Μια αναφορά στο αφήγημα του Νίκου Καββαδία «Λι»

Στο ταξιδιωτικό εγχειρίδιο «Αλεξάνδρεια» με τις κριτικές και βιωματικές αναφορές στην όψιμη, αλεξανδρινή εποποιία, ο Γάλλος συγγραφέας Ροντώ, αναφέρεται στα περίφημα «εκ των πλοίων βιβλία». Πρόκειται για την περιφραστική περιγραφή μιας συνήθειας ικανής να αναδείξει την προσήλωση των Αιγυπτίων της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας προς μια πνευματικότητα οικουμενική. Ένας είδος δηλαδή πληροφόρησης μες στις παροχές του οποίου διεκρινίζονταν οι σημασίες και οι άπειρες σημάνσεις των πραγμάτων. Με τούτο τον τρόπο, την υποχρέωση δηλαδή των ταξιδιωτών, οι οποίοι κατέφταναν στο θρυλικό λιμάνι του Φάρου να παραδώσουν τα ιδιόκτητα βιβλία τους προς αντιγραφή και καταχώρηση στη φημισμένη βιβλιοθήκη, η Αλεξάνδρεια εκδήλωνε έναν συγκεντρωτισμό, ολότελα διάφορο από εκείνον με τον οποίο η ιστορική μνήμη μας εξοικείωσε. Μιλούμε για τον συγκεντρωτισμό του πνεύματος, μια διαρκή φροντίδα για την ευρύτητα και την ολοκλήρωσή του.

Σε τούτα τα εγχειρίδια ανήκει το λεπτό και αισθητικό αφήγημα του Νίκου Καββαδία με το μονοσύλλαβο, εντόπιο τίτλο «Λι». Πρόκειται για την καταγραφή της σχέσεως του συγγραφέα με ένα από τα παράξενα κορίτσια των ποταμών, εκείνα που φέρουν στη στάση και την ευαισθησία τους την πειθαρχία της Ασίας, την οικειοποίηση με τους πολυπληθείς και ανεξερεύνητους τόπους, τις αλλόκοτες συνήθειες και τα εξωφρενικά τοπία. Το δεκάχρονο κορίτσι που επισκέπτεται τον ασυρματιστή κατά τις ημέρες της αναγκαστικής διαμονής τους στον πολύβουο λιμένα συνιστά έναν φορέα του ασιατικού μυστικισμού. Το πρόσωπό της περιβάλλει η ίδια εκείνη μεταφυσική, ένα είδος αλληγορίας δηλαδή, μια λογική παρενδυσία η οποία καλείται να κομίσει στον αναγνώστη την ειδική δυναμική του τόπου και κυρίως των ανθρώπων του. Σε όλο το μήκος της γραφής, πραγματοποιούνται κάθετες τομές, απότομες εμβαθύνσεις που φέρουν το στοιχείο της ψυχολογικής σήμανσης, αποθεωμένες στιγμογραφίες με στην απλότητα του καθημερινού, περιγραφικού λόγου, οι οποίες πάντοτε θα μεριμνήσουν για τη μεγέθυνση της κατάστασης. Ο χρόνος συνιστά με άλλα λόγια, μια εκφορά της ανείπωτης ψυχολογίας, όπως ετούτη ενσαρκώνεται μες στα όρια ενός λανθάνοντος ερωτισμού, μιας πατριαρχικής, στοργικής αγάπης, αμίμητης και ανεπανάληπτης, καθώς εκείνες οι απροσδόκητες γνωριμίες που συμβαίνουν μόνο όταν τηρείται ο νόμος της σιγής. Ακόμα και αν ο χρόνος προσδιορίζεται μες στις αναφορές του Καββαδία, εντούτοις ετούτη η λογική έκθεσή του καθίσταται στοιχείο δευτερεύον, ένα είδος εξωτερικού χαρακτηριστικού, μια τεχνική λεπτομέρεια η οποία μεριμνά για την επαναφορά του αναγνώστη στο λογοτεχνικό παρόν, όταν πια έχουν σημειωθεί οι φυσικές, ψυχικές παύσεις με τα μεγάλα, ερωτικά και ανθρώπινα νοήματα. Θα μπορούσαμε δίχως να αυθαιρετήσουμε, να ανακαλέσουμε την ουσιώδη εκείνη παρατήρηση του Σπύρου Ζαμπελίου περί του προχωρήματος δηλαδή της σκέψης, μιας μεταστάσεως της ίδιας της γλώσσας. Ετούτη η κατάσταση δεν μπορεί παρά να αναδείξει τη συνέπεια ενός λόγου απλού. Συνέπεια καλείται κάτι το οποίο μπορεί να παραμείνει, σηματοδοτώντας διαχρονικά την τραγικότητα, το κωμικό ή την ουδετερότητα μιας αφορμής. Ας επιτρέψουμε την αναγωγή της τελευταίας αυτής παρατήρησης στην ίδια τη γλώσσα και την πολλαπλή δυναμική του λεκτικού υλικού, όταν επιστρατεύεται με όλη την αισθηματική ένταση. Μια αντιστοιχία με την ελλειπτική γλώσσα, τις μονοσύλλαβες απελπισίες των εραστών, όπως τις θεώρησε η Βιρτζίνια Γουλφ.

Η εξέλιξη του αφηγήματος του Καββαδία συνιστά μια βαθιά, ανθρώπινη υπόθεση, μαρτυρώντας τις ίδιες τις φιλοσοφικές αφετηρίες του σπουδαίου λογοτέχνη. Η Λι, το δεκάχρονο κορίτσι θα παραμείνει δέσμια της ασιατικής μυσταγωγίας, εκπληρώνοντας πριν από όλα εκείνο το οποίο με τόση διαφάνεια ανέδειξε ο Μαλαρμέ. Μια ας πούμε πίστη στο ανθρώπινο θάρρος, είτε ετούτο συνεπάγεται μια ώθηση, είτε πάλι οριοθετεί την έννοια της θυσίας. Η διακριτική δραματικότητα του συγγραφέα, εκπληρωμένη μες στη φωνητική γλώσσα του αφηγήματος αναδεικνύεται ως σύμβολο, μαρτυρώντας εκείνη την ανθρώπινη και αδιευκρίνιστη ενοχή. Στην ίδια την κατάληξη του αφηγήματος, -μια επιβεβαίωση της αντίστροφης αναλογία ανάμεσα στην λογοτεχνική ποιότητα και την έκτασή της-, η γλώσσα παρακολουθεί το μόρφωμα της λύπης, το θάνατο που συντελείται ανεπαίσθητα, καθώς τόσο εύστοχα συνέλαβε ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ένας ευθύς συσχετισμός μεταξύ του ανθρώπου και της ερημιάς του. Τα πρόσωπα του έργου θα παραμείνουν ακηλίδωτα, διαυγή από το αμάρτημα του έρωτα, όπως εννοείται με τους όρους μιας άμεσης και κοινής ηθικής. Η μνήμη συνιστά το μόνο καταφύγιο, τη μόνη παρηγοριά για το ανεκπλήρωτο.

Καθώς παρατηρούμε τα ιδεογράμματα της κινέζικης γλώσσας και αναγνωρίζουμε την πρόθεση να καταστεί η αφήγηση η ίδια το σύμβολο και η αφετηρία, κατανοούμε την πρόθεση του δημιουργού να επιβεβαιώσει τον ποιητή Γιώργο Σαραντάρη, τον ανεδαφικό, τον «απ’ αλλού φερμένο». Ο σπουδαίος, Έλληνας αισθητής με την ανταπόκριση του όρου σε ανθρώπινα μεγέθη, επισήμανε κάποτε μια σπουδαία αλήθεια. Με τούτη ολοκληρώνουμε το σχόλιό μας στο βαθύτατα ανθρώπινο και ψυχολογικό αφήγημα του Νίκου Καββαδία.

«Υφίσταται η γραφή και εμείς διαβάζουμε και τούτο αρκεί για να πειστούμε πως δεν ζούμε ακέραια τη ζωή μας».