Ζαχαρία Στουφή: ΤΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

Έτσι καθώς βλέπουμε τα κοσμήματα στις βιτρίνες, στις διαφημίσεις, τα περιοδικά και πάνω στους ανθρώπους που τα φορούν, τα εκλαμβάνουμε σαν ένδειξη πλούτου και σαν στάση ζωής απέναντι στη χλιδή και την ευημερία. Τα συνδυάζουμε με τον γάμο, την βάπτιση αλλά και τον έρωτα, μιας και τα μοντέλα που τα διαφημίζουν είναι από τα πλέον ερωτικά. Τα κοσμήματα τα ταυτίζουμε με τη γυναίκα, αλλά κυρίως με τη ζωή γιατί όλα αυτά που προανέφερα την προϋποθέτουν.

Γεγονός είναι πως δεν έχουμε μάθει να ταυτίζουμε τα κοσμήματα με τον θάνατο, αλλά είναι αλήθεια πως τα χρησιμοποιούμε στον θάνατο, γι’ αυτό σε τούτο το κείμενο θα προσπαθήσω να δώσω τη σχέση κοσμήματος - θανάτου και τα συμπεράσματα δικά σας.

Σύμφωνα πάντα με τα ευρήματα των ανασκαφών, από την αρχαιότητα πολλοί λαοί, ανάμεσά τους και οι Έλληνες, στόλιζαν με κοσμήματα τους νεκρούς τους. Το νεκρικό στόλισμα δεν αφορούσε μονάχα στα κοσμήματα, αλλά προεκτεινόταν στα ενδύματα, στα υποδήματα, στο μακιγιάζ και στο χτένισμα, προκειμένου να έχει την ωραιότερη εικόνα του στο ταξίδι για τον Άδη. Το κόσμημα είναι βασικό μέρος του καλλωπισμού και της ενδυμασίας και συνήθως είναι από χρυσάφι ή ασήμι, ενώ όταν έχει πετράδια αυτά είναι πολύτιμα.

Στην αρχαία Ελλάδα, ένας «κλάδος» της αργυροχρυσοχοΐας ήταν το νεκρικό κόσμημα, το οποίο εντοπίζουμε στις ανασκαφές με δύο κυρίως μορφές. Η μία μορφή είναι αυτή της «απομίμησης» πραγματικών κοσμημάτων. Πρόκειται, δηλαδή, πάλι για χρυσό ή ασημένιο κόσμημα, μονάχα που αποτελείται από μία πολύ λεπτή φλοίδα του πολύτιμου μετάλλου, το οποίο έχει «χτυπημένα» διακοσμητικά και αναπαριστά κολιέδες, μενταγιόν και βραχιόλια. Λέω ότι αναπαριστά, γιατί τα πραγματικά βραχιόλια και οι κολιέδες είναι πολύ πιο χοντρά, με σκαλισμένες παραστάσεις ή διακοσμητικά και το βάρος τους σε χρυσό δεκάδες φορές μεγαλύτερο. Αυτό σημαίνει ότι για λόγους οικονομίας δεν έθαβαν αξιόλογα κοσμήματα, είτε γιατί δεν υπήρχαν είτε γιατί ανήκαν στα θηλυκά της οικογένειας και ήταν τόσο πολύτιμα που αποτελούσαν περιουσιακά στοιχεία κληρονομιάς.  Όλα αυτά δεν αποκλείουν την ταφή των γυναικών (κυρίως νεαρής ηλικίας) με πραγματικά κοσμήματα. Εξάλλου, έχουν βρεθεί και τέτοια σε ανασκαφές αρχαίων τάφων, αλλά στην πλειονότητά τους είναι δαχτυλίδια και σκουλαρίκια.

Η άλλη μορφή της αρχαίας νεκρικής αργυροχρυσοχοΐας είναι αυτή που αφορά στους τάφους των βασιλιάδων, με πιο γνωστή την περίπτωση της Μακεδονίας. Σε αυτήν την περίπτωση, το χρυσάφι, το ασήμι και οι πολύτιμοι λίθοι δεν χρησιμοποιούνται κατ’ οικονομία αλλά καθ’ υπερβολή. Ολόχρυσες σαρκοφάγοι, νεκρικές μάσκες από χρυσό και στεφάνια φτιαγμένα με συνδυασμό πολύτιμων μετάλλων και λίθων, είναι λίγοι από τους θησαυρούς που έχουν έρθει στο φως. Δεν πρέπει, όμως, από τους αρχαίους χρόνους να μην αναφερθούμε και στα φαγιούμ που σαν νεκρικές απεικονίσεις (μιας και φτιάχτηκαν για να μπουν στον τάφο) εικονίζουν τις γυναίκες με τα κοσμήματά τους.

Με το πέρασμα των αιώνων και την καθιέρωση του χριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία των Ελλήνων, τα κοσμήματα συνέχισαν να κοσμούν τους ανθρώπους αλλά και τους νεκρούς. Εκτός από τα μοιρολόγια, αυτό μαρτυρείται και σε άλλα ταφικά έθιμα που έχουν επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας. Χαρακτηριστικό είναι το μοιρολόι που έχει καταγραφεί στο χωριό Λιθακιά της Ζακύνθου το 1965 και αναφέρεται στη σημασία που έχει η βέρα στο χέρι του νεκρού.

(απόσπασμα) 

…………………………………..

Ω! μη μου τη σκεπάσεις ουρανέ –ω, μανούλα μου

μη μου την πλακώσεις χώμα

Ω! δώσ’ του τη βέρα τη χρυσή

να πάρει άλλη γυναίκα

Ω! με δώδεκα πουκάμισα

και δεκατρία γελέκα

δώσ’ του τη βέρα τη χρυσή

να πάρει άλλη γυναίκα.

            Ήταν συνηθισμένο στα χωριά της Ζακύνθου (μερικές φορές ακόμα και σήμερα) να θάβουν τους νεκρούς με τη βέρα τους, όπου σε πολλές περιπτώσεις ήταν και το μοναδικό τους κόσμημα (οι γυναίκες είχαν και σκουλαρίκια ονομαζόμενα βεργέτες). Στο συγκεκριμένο μοιρολόι η κόρη που θρηνεί τη μητέρα της, την ικετεύει να αφήσει τη βέρα της στον πάνω κόσμο, προκειμένου με αυτήν ο πατέρας της να νυμφευθεί άλλη γυναίκα. Αυτή η έκκληση γίνεται επειδή ο πατέρας μπορεί να είναι ακόμη νέος ή τα παιδιά του να είναι κορίτσια και να έχουν παντρευτεί σε σπίτι με πεθερικά, οπότε να μην είναι σε θέση να τον γηροκομήσουν.

            Η έκκληση για τη βέρα δεν γίνεται για οικονομικούς λόγους, αλλά λόγω προλήψεων, μιας και πιστεύεται πως αν ο νεκρός φοράει τη βέρα του, παίρνει μαζί του και τον γάμο του, δεσμεύοντας έτσι τον εναπομείναντα σύντροφό του. Δηλώνει αιώνιο δέσιμο η βέρα που κατεβαίνει στον Άδη, ενώ η παραχώρησή της στον/ην σύντροφο σημαίνει την αποδέσμευση από τον γάμο που έτσι και αλλιώς διέκοψε ο θάνατος και την ελευθερία του/ης να ξαναπαντρευτεί. Πάντως για τη βέρα σε σχέση με τον θάνατο έχω ακούσει και μαρτυρίες για γριές (που αν και ήταν ήδη χήρες), όταν άρχισαν το χαροπάλεμα, έβγαλαν τη βέρα τους για να μπορέσουν να ξεψυχήσουν, θαρρείς και πίστευαν πως η βέρα στο δάχτυλο θα τις κρατούσε με τη βία στη ζωή, κάνοντας πιο επώδυνο το ψυχομαχητό τους.

            Εκτός από τη βέρα και τα σκουλαρίκια, στη νεότερη εποχή όχι μόνο γυναίκες αλλά και άντρες θαβόντουσαν με το ρολόι χειρός φορεμένο, με καδένες, δαχτυλίδια, κ.ά. Οι νεαρές κοπέλες που πέθαιναν ανύπαντρες-παρθένες, προκαλούσαν τεράστια θλίψη και από την αρχαιότητα μέχρι και το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα την στόλιζαν νύφες και εκτός από τις τιμές του γάμου, οι νύφες, ως γνωστόν, είναι γεμάτες κοσμήματα. Εδώ νομίζω πως πρέπει, σε σύγκριση με τα φαγιούμ, να αναφερθώ και στις φωτογραφίες που επιλέγουν οι οικείοι των νέων κοριτσιών της εποχής μας να βάλουν ως ανάμνηση στον τάφο τους. Είναι φωτογραφίες από κάποια «επίσημη» εκδήλωση της ζωής τους και πολλές φορές απεικονίζονται με τα κοσμήματά τους φορεμένα.

            Τα κοσμήματα στους νεκρούς διακόπηκαν απότομα όταν το ντύσιμό τους το ανέλαβαν τα γραφεία τελετών. Όχι μόνο επειδή τους νεκρούς δεν τους έντυναν σπίτι, αλλά γιατί οι συγγενείς φοβόντουσαν και την κλοπή των κοσμημάτων. Αυτή η συνήθεια του λαού να βάζει τα κοσμήματα στους νεκρούς του, από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, δημιούργησε μία κατηγορία ληστών, που χωρίζεται σε τυμβωρύχους αρχαιοκάπηλους και σε απλούς τυμβωρύχους. Οι πρώτοι εντοπίζουν τα αρχαία νεκροταφεία και οτιδήποτε βρουν εκεί, επιτύμβιες στήλες, πήλινα αγγεία αλλά και κοσμήματα, έχουν μεγάλη αξία. Οι απλοί τυμβωρύχοι ανοίγουν τους τάφους στα σύγχρονα και εν ενεργεία νεκροταφεία, μιας και η ταφή χωρίς χώμα τους παρέχει τεράστια ευκολία. Κλέβουν από εκεί κοσμήματα, χρυσά δόντια και πολύτιμα μέταλλα που είχαν χρησιμοποιηθεί σε χειρουργεία για την αποκατάσταση καταγμάτων.

            Όμως, καλύτερα να μην ξεφύγουμε από το θέμα. Και όπως είπα αρχικά, τα συμπεράσματα δικά σας.