© ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή σημείων του e-περιοδικού μας, χωρίς γραπτή άδεια του υπεύθυνου π. Παναγιώτη Καποδίστρια (pakapodistrias@gmail.com), καθώς αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία, προστατευόμενη από τον νόμο 2121/1993 και την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, κυρωμένη από τον νόμο 100/1975.

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Δευτέρα 29 Οκτωβρίου 2012

Κατερίνας Δεμέτη: Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ


[Διάλεξη κατά την 3η σύναξη τού β΄ κύκλου δράσεων τού Κέντρου Λόγου «Αληθώς»,
Μπανάτο 28 Οκτωβρίου 2012]

Σεβασμιότατε Ζακύνθου κ. Διονύσιε, Σεβασμιότατε Δωδώνης κ. Χρυσόστομε,
Γενικέ Αρχιερατικέ Επίτροπε της Ι. Μητροπόλεως  Ζακύνθου, Ψυχή και Αυτουργέ τού ΑΛΗΘΩΣ,
Άγιοι Πατέρες, Κυρίες και Κύριοι,
                                                                                                        
Η τρίτη συνάντηση του φετινού ΑΛΗΘΩΣ οδηγεί απόψε τα βήματά μας ξανά μέσα στον φιλόξενο ναό της Παναγούλας Μπανάτου, που, σαν ιερό «κέλυφος», αναλαμβάνει να τιμήσει  την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου μ’ έναν πρωτότυπο τρόπο: επιλέγει να προβάλει την εικαστική και μουσική γλώσσα Ζακυνθινών καλλιτεχνών, προσπαθώντας να ενεργοποιήσει την συλλογική μας μνήμη, σε μια εποχή που η ενότητα και η ομοψυχία κρίνονται περισσότερο από ποτέ απαραίτητες, προκειμένου ν’ αντισταθούμε σαν λαός στις κάθε λογής δυνάμεις ΚΑΤΟΧΗΣ.
Με εργαλείο μας τις νότες και τα χρώματα και οδηγό την εικαστική και τη μουσική θέαση του κόσμου, θα προσπαθήσουμε, μέσ’ από δημοσιευμένο και αδημοσίευτο υλικό, να ερμηνεύσουμε την αιτία που ένας άνθρωπος μέσα σ’ ένα μικρό κομμάτι χαρτί, μουσαμά ή ξύλο, μετατρέπει με τις νότες και τα πινέλα του, την αίσθησή του για την ιστορικά βιωμένη πραγματικότητα σε έργο τέχνης, ικανό να συγκινήσει, να αφυπνίσει και γιατί όχι, να οδηγήσει σε πράξεις αυτοθυσίας…
            Για τα της μουσικής υπεύθυνος γι’ απόψε είναι ο φίλος συνθέτης Διονύσης Μπουκουβάλας.
            Εμείς θα εστιάσουμε στις εικαστικές τέχνες και θα ξεκινήσουμε τη διερεύνησή μας, στηριζόμενοι στη μαρτυρία μιας γλύπτριας, που δεν είναι Ζακυνθινή, παντρεύτηκε όμως Ζακυνθινό και αγάπησε το νησί μας τόσο πολύ ώστε να δωρίσει σε τρεις διαφορετικές χρονικές περιόδους: το 1981, το 1991 και το 1997, στο Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων, την σπουδαία συλλογή χαρακτικών της οικογενείας της. Πρόκειται για την Ειρήνη Χαριάτη, το γένος Πραμαντιώτη, την πρώτη γυναίκα γλύπτρια των Κυκλάδων, η γλυπτοθήκη της οποίας βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Πύργος της Τήνου από τον Αύγουστο του 1990 και σύζυγο του Θεοδώρου Χαριάτη, αδελφού  της άλλης σπουδαίας εικαστικού Κατερίνας Χαριάτη-Σισμάνη.


Γράφει η Ειρήνη Πραμαντιώτη-Χαριάτη,  στο βιβλίο της ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ τα εν Ελλάδι…1940-2000 (χωρίς φόβο και πάθος) για την «Είσοδο των κατακτητών στην Αθήνα»:
«Τυχερός όποιος δεν έζησε αυτή την ημέρα. Ήταν Απρίλης 1941 και στ’ αυτιά μας ηχούσαν ακόμα οι ιαχές της νίκης και της δόξας του αλβανικού Έπους. Ύμνοι των εμπόλεμων δυνάμεων για την ανδρεία των Ελλήνων, της Ελλάδας τα παιδιά, που αντιστάθηκαν, περισσότερο από κάθε άλλη Ευρωπαϊκή χώρα, στον σιδερόφρακτο άξονα Γερμανίας – Ιταλίας. Τότε που ο Τσώρτσιλ έλεγε ότι εις το εξής θα λέμε, όχι ότι «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΛΕΜΑΝΕ ΣΑΝ ΗΡΩΕΣ ΑΛΛΑ ΟΤΙ ΟΙ ΗΡΩΕΣ ΠΟΛΕΜΑΝΕ ΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ».
            Και ξαφνικά στ’ αυτιά μας ήχησαν οι μπότες της Βέρμαχτ. Ήταν ένα πρωινό που η Αθήνα ήταν άψυχη, στους δρόμους δεν βρισκόταν άνθρωπος, τα σπίτια κλειδωμένα δεν ήθελαν ν’ αφήσουν ούτε ακτίνα φωτός να μπει μέσα. Μόνο ένας τραγικός ήχος κατόρθωνε ν’ ακουστεί, παρά τα κλειστά τζάμια: Ήταν ο ήχος της Βέρμαχτ, της μπότας του κατακτητή, που στολισμένος, με τη σημαία του μπροστά βάδιζε προς τον ιερό βράχο. Ανεβαίνοντας εκεί, βρήκε έναν Έλληνα νεαρό στρατιώτη- φρουρό της σημαίας του. Τον διέταξε να την κατεβάσει για ν’ ανεβεί η δική του. Ο φρουρός, αφού σκέφτηκε λίγο την κατέβασε, την τύλιξε στο σώμα του κα πήδηξε από εκεί ψηλά, σ’ ένα σημείο που ακόμη δεν στήθηκε ένα μνημείο για την ιστορία…»
            «Μια εικόνα», συνεχίζει η Χαριάτη, «μπορεί να σε συγκλονίσει ολόκληρο: Πρόσφατα βγαίνοντας από τον υπόγειο στο Μοναστηράκι, το μάτι μου έπεσε πάνω σε κρεμασμένες, προς πώληση μπότες τύπου Βέρμαχτ. Ήταν αδύνατο να συγκρατήσω τη μνήμη μου, να μην πισωγυρίσει στην τραγική εκείνη ημέρα. Τα μίση έχουν ευτυχώς ξεχαστεί κι εγώ η ίδια, που συγκλονίζομαι από τη θέα μιας μπότας, επί χρόνια συνεργάζομαι καλλιτεχνικά, με τους απογόνους των κατακτητών, ακόμα και τώρα το 2000 στη Βαϊμάρη. Οι αναμνήσεις όμως είναι κάτι άλλο πέρα από τη λογική  σου, τα πρέποντα και τα επιβαλλόμενα, είναι αυτές που δεν σβήνουν παρά μόνο μαζί σου».
Η αυτοκτονία του  Κωνσταντίνου Κουκίδη, (είναι το όνομα του ευζώνου, που επέλεξε να γκρεμοτσακιστεί από τον Ιερό Βράχο τυλιγμένος με τη σημαία μας), έλαβε χώρα στις 27 Απριλίου 1941, η μαρτυρία της Χαριάτη γράφτηκε το 2000, και αναφέρεται σε ένα γεγονός που ηθελημένα ή ασυνείδητα έχει περάσει στα ψηλά γράμματα της Ιστορίας, αναγνώστηκε δε απόψε, δώδεκα χρόνια μετά, για να φωτίσει τον τρόπο που η ατομική μνήμη ενεργοποιεί το χέρι του καλλιτέχνη και φιλοτεχνεί το έργο που βλέπετε στη διαφάνεια. Κυρίως όμως  για να ερμηνεύσει την αντιπάθεια που υφέρπει για τις συμπεριφορές των πολιτισμένων ετέρων μας, που παρ’ όλο που όπως ομολογεί η  Χαριάτη συνεργάζεται η ίδια καλλιτεχνικά με τους απογόνους τους, ωστόσο φτάνει η θέαση της μπότας τύπου Βέρμαχτ για να τη συγκλονίσει ολόκληρη…
Τι περίεργο πλάσμα που είναι ο καλλιτέχνης, κυρίες και κύριοι! Και με τι ανεξάντλητους τρόπους μπορεί να δώσει έκφραση στα φαντάσματα που τον στοιχειώνουν!
Απόψε όμως θα έχουμε τη χαρά να απολαύσουμε και την καλλιτεχνική φύση εν τη γενέσει της, αφού με την άδεια του Διοικητικού Συμβουλίου του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων, θα δούμε 14 παιδικά σχέδια και 1 χειροποίητο τετράδιο ζωγραφικής της γνωστής ζωγράφου Μαρίας Ρουσέα, τα οποία δώρισε, τον φετινό Ιούλιο στο Μουσείο, όλα με θέματα εμπνευσμένα από τα χρόνια της Κατοχής.
Και είναι πράγματι σπάνιο να έχεις την τύχη να  γνωρίζεις τις πρώτες πινελιές ενός καλλιτέχνη! Ωστόσο χρειάζεται και μεγάλη προσπάθεια, όταν έχουμε γνωρίσει το κατοπινό της έργο να θυμόμαστε κάθε φορά ότι τα σχέδια αυτά τα έκανε πριν ακόμα ακολουθήσει επίσημες σπουδές στη Ζωγραφική!!!


1.   α΄ όψη: «Ιταλία», 1941,
      β΄ όψη: «Το πρώτο κτύπημα», 1941
Τα περισσότερα είναι καμωμένα με μολύβι και ξυλομπογιές κι έχουν διαστάσεις 25Χ17,5 εκ. και είναι ζωγραφισμένα και στις δύο όψεις του χαρτιού. Στις διαφάνειες παρουσιάζονται και οι δύο όψεις μαζί για να διευκολύνεται ο θεατής. Το συγκεκριμένο ζωγραφίστηκε όταν η Μαρία ήταν 12 ετών!
Ένας εφιαλτικός κόσμος αναδύεται μέσα από την παιδική της ψυχή και μας φέρνει στο νου τα ψυχολογικά τεστ των ειδικών που διαβάζουν μέσα από τις ζωγραφιές των παιδιών τα τραύματα, τις αγωνίες και τους κακούς που τα βασανίζουν. Εδώ η Γερμανία παρουσιάζεται με μπότες και κεφάλι-κρανίο να στέλνει κεραυνούς προς πάσα κατεύθυνση, ενώ η Ιταλία είναι έτοιμη να πηδήσει σε ένα αιμάτινο ποτάμι.


2.    α΄ όψη: «…και σε λίγο τα τείχη πέφτουν: Ζήτω η Αγγλία»
      β΄ όψη: Αρχαίο αγγείο: Στάμνος, 1939.
            Το επόμενο σχέδιο είναι ζωγραφισμένο σε  παλαιότερο χαρτί του 1939 σε ηλικία μόλις 10 ετών! Η παράσταση της β΄ όψης μοιάζει με το έργο του Ζωγράφου του Κλεοφώντος, 430 π. Χ., στο Μόναχο και είναι φανερή η επίδραση του πατέρα της Χρήστου, που την έβαζε να  ζωγραφίζει και να μελετά από τα βιβλία του εργαστηρίου του. Οι μορφές άλλωστε του  αγγείου επαναλαμβάνονται σε όλα τα σχέδια, γεγονός που οδηγεί στη σκέψη ότι οι μορφές από τα αρχαία  αγγεία ήταν τα πρώτα της μοντέλα. Εδώ βλέπουμε την  Ελλάδα αλυσοδεμένη και γονατισμένα μπροστά της, τα γεωγραφικά διαμερίσματα.


3.  α΄ όψη: Προσχέδιο για το βιβλίο του Δ. Στραβόλαιμου: «ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ», 1949
      β΄ όψη: Κάποια σχέδια με μολύβι
            Η επόμενη διαφάνεια είναι αξιοπρόσεχτη γιατί αφορά ένα σχέδιο του 1949 και αποτελεί σπουδή για το βιβλίο του Δ. Στραβόλεμου: «ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ», το οποίο τελικά κυκλοφόρησε με τον τίτλο: «Η Ζάκυνθος στα χρόνια της σκλαβιάς» και θα το δούμε παρακάτω. Η Μαρία είναι τώρα 20 ετών και ετοιμάζεται για σπουδές στην Ανώτατη Σχολή Καλών τεχνών. Έτσι ο πατέρας της τής δίνει να φτιάξει το εξώφυλλο του βιβλίου που του είχε αναθέσει ο Διον. Στραβόλεμος. Δεν συμφωνεί όμως με την σύνθεσή της, ίσως τη βρίσκει αρκετά «μοντέρνα» και έτσι αποφασίζει να το κάνει όπως θα δούμε ο ίδιος.


4.    α΄ όψη: Μολύβι , Οι Βασιλιάδες της Ελλάδας και της Αγγλίας. Πάνω αριστερά τα δύο στέμματα (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΉΘΑΝΑΤΟΣ)
      β΄ όψη: Μολύβι: Οι σημαίες των δύο Συμμάχων
Στο επόμενο σχέδιο έχει γράψει έτος, μήνα και ημέρα: Παρασκευή 19/2/42 και παρουσιάζει τους δύο Βασιλείς: Ελλάδας και Αγγλίας και την απογοητευμένη φράση: «και είμεθα ακόμα σκλαβωμένοι». Είναι μόλις 13 ετών και ελπίζει στη συμμαχική βοήθεια. Δεν γνωρίζω το πόσο πολιτικοποιημένα ήταν τα παιδιά της εποχής της, το σίγουρο όμως είναι ότι για να ασχολείται με τα θέματα αυτά σε τόσο μικρή ηλικία, διάβαζε, παρακολουθούσε, αλλά κυρίως ζούσε στον παλμό της εποχής της. Πόσο δυστυχισμένα είναι τα σημερινά παιδιά που εγκλωβισμένα μέσα στον κόσμο  του διαδικτύου ζουν αποκομμένα από την ιστορία του τόπου τους! Στην πίσω όψη παρουσιάζονται οι σημαίες των δύο συμμάχων.


5.   α΄ όψη: «Αγγλία, Κυβέρνα Βρεττανία»
      β΄ όψη: «Ελλάς, αθάνατη θα ζη».
Στο επόμενο σχέδιο οι δύο συμμάχοι, προσωποποιημένες, με μολύβι και χρωματιστές ξυλομπογιές: από τη μια πλευρά η Αγγλία με την προτροπή: «Κυβέρνα Βρεττανία» και στην άλλη η «Ελλάς, που αθάνατη θα ζη». Από κάτω με μολύβι στίχοι του Κ. Παλαμά. Φανερή η επίδραση κι εδώ της αρχαίας Ελλάδας και των μορφών που έβλεπε στην αγγειογραφία.


6. α΄ όψη: «Χιτλερική Γερμανία»
      β΄ όψη: «Φασιστική Ιταλία».
Στο επόμενο σχέδιο ζωγραφισμένες με μολύβι και χρωματιστές ξυλομπογιές σαν άσχημες ηλικιωμένες γυναίκες οι δύο εχθροί της Ελλάδας. Στο σχέδιο με την Ιταλία γράφει: «Είδωλα! Φαντασίες! Όνειρα! Να ό,τι κάθε αυγή πεθαίνει! Αυτό πέθανε της 28.10.1940».


7.    α΄ όψη: «Ξεθεμέλιωμα: Ύστερα από το νικητήριο τέλος του πολέμου!!!», 1946
      β΄ όψη: «Το τραγούδι της Ειρήνης», 1945.
Το επόμενο σχέδιο, που το ζωγράφισε σε ηλικία 16 ετών παρουσιάζεται προφητικό: Η μία όψη είναι ζωγραφισμένη το 1945: «Το τραγούδι της Ειρήνης», ενώ η άλλη το 1946: «Ύστερα από το νικητήριο τέλος του πολέμου!!!», με μια ματωμένη ελληνική σημαία που πέφτει στο γκρεμό, σαφής  αναφορά για τον αδελφοκτόνο εμφύλιο πόλεμο που ρήμαξε τη χώρα. Όλα τα σχέδια έχουν συμβολικά μοτίβα όπως ο σταυρός στην άκρη του γκρεμού και η πεταλούδα που ξεψυχά στο κάτω μέρος του σχεδίου.


8.    α΄ όψη: «Η Σημαία: Από τα κύματα μέσα βγαλμένη καθάριο σύννεφο στον ουρανό»
      β΄ όψη: «…Απ’ τα κόκκαλα…χαίρε Λευτεριά!». 
Στην επόμενη διαφάνεια βλέπουμε το σχέδιο που ζωγράφισε για τη Σημαία, το οποίο έχει και τη δεύτερη στροφή από το ποίημα: «Λευκή σαν όνειρο»: «Από τα κύματα μέσα βγαλμένη, καθάριο σύννεφο στον ουρανό …» , ενώ στην άλλη όψη εικονίζει την Ελευθερία από τον «Ύμνο εις την Ελευθερία» του Διον. Σολωμού: Εδώ παρουσιάζονται οι εποποιίες της Ελλάδας, στην Πίνδο (1940), στο Μεσολόγγι (1821), στον Όλυμπο (1941), στη Λαμία (1941).


9.   α΄ όψη: «Απελευθέρωσις της Γαλλίας», 1940
      β΄ όψη: «Η ακτή και το κύμα»
Το επόμενο σχέδιο είναι ζωγραφισμένο το 1940. Πριν από 72 χρόνια. Η Μαρία είναι μόλις 11 ετών! Και όμως έχει το βλέμμα της στραμμένο στην Ευρώπη. Εδώ η απελευθέρωση της Γαλλίας και η ναζιστική σημαία ποδοπατιέται από μία αρχαιοελληνική φιγούρα. Στο βάθος οι σημαίες των συμμάχων. Στην άλλη όψη και σε οριζόντια διάταξη ένα μυθολογικό θέμα: «Η ακτή και το κύμα».


10. α΄ όψη: «Σίμπαρλ Άγγλος. Ζήτω η Αγγλία», 1940
       β΄ όψη: Δικαιοσύνη
Την ίδια χρονιά ζωγραφίζει και τα επόμενα σχέδια. Στην πρώτη πλευρά έχει τον πρώτο Άγγλο αεροπόρο που έπεσε στο πεδίο της μάχης όταν καταρρίφθηκε το αεροπλάνο του, ενώ στη δεύτερη πλευρά προσπαθεί να βρει Δικαιοσύνη. Δεν μπορεί να συμβιβαστεί με τα τεκταινόμενα και πολύ περισσότερο με τον πρόωρο θάνατο ενός νέου.


11. α΄ όψη: «ΕΛΛΗΝ Σακελλαρίου, που η άλλη μάνα η Ελλάς τον κράτησε κοντά της», 1940
      β΄ όψη: Εν τούτω νίκα, 1940-194…
Με το ίδιο θέμα και το επόμενο σχέδιο, που παρουσιάζει τώρα τον πρώτο Έλληνα αεροπόρο που πέφτει στη μάχη, έργο και αυτό  του 1940, ενώ στην άλλη όψη σε οριζόντια διάταξη η Ελλάδα κάτω από το βυζαντινό «Εν τούτω νίκα» αποκρούει τους Γερμανούς που κρατώντας τη ναζιστική σημαία γονατίζουν μπροστά στο σταυρό και το σπαθί  και την δάδα που καίει το ελληνικό φως. Τα σύμβολα αυτά θα τα δούμε και στα έργα του πατέρα Ρουσέα που φαίνεται ότι καθοδηγεί το χέρι της μικρής Μαρίας ώστε να εξασκείται στην ανεκδοτολογική παρουσίαση ολόκληρης ιστορίας και όχι απλά στην σχεδιαστική αποτύπωση ενός θέματος. Κυρίαρχη η ελληνική ιστορία, που μετά τη λάμψη της αρχαίας Ελλάδας προχωρά στα Βυζαντινά χρόνια.


12. Νίκη, Χριστούγεννα 1944, παστέλ, διαστάσεις:28,5Χ20,5 εκ.
Το επόμενο σχέδιο είναι φτιαγμένο με παστέλ, βαρύ υλικό, γι’ αυτό ζωγραφίζει μόνο την μία πλευρά του χαρτιού. Είναι Χριστούγεννα του ’44 και μέσα από τους καπνούς και τις φλόγες, άγγελοι στεφανώνουν τους νικητές. Τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής δεν επιτρέπουν στη 15χρονη Μαρία να πανηγυρίσει. Έτσι τα χρώματα προβάλλουν σε σκούρες αποχρώσεις. Στο βάθος η ελληνική και η αγγλική σημαία.


13. Ιταλία, 1940-1943, παστέλ, διαστάσεις:28,5Χ20,5 εκ.
Ακόμα πιο εφιαλτικό το επόμενο σχέδιο, πάλι σε παστέλ με την Ιταλία να καταβαραθρώνεται από τον αγκυλωτό σταυρό.


14. Στο τελευταίο σχέδιο του 1944, η Ζάκυνθος λευτερώνεται. Είναι παστέλ με διαστάσεις:28,5Χ20,5 εκ. Στο βουνό διακρίνεται η Χρυσοπηγή που τόσο καλά γνώριζε η Ρουσέα, ενώ κυριαρχούν τα ζεστά χρώματα. Το καράβι που φέρνει το μήνυμα της Ελευθερίας έχει για πανί του ένα μεγάλο σταυρό με τα χρώματα της ελληνικής σημαίας.


Η επόμενη διαφάνεια προέρχεται από την ίδια δωρεά του Ιουλίου 2012 προς το Μουσείο και παρουσιάζει το εσωτερικό του εξωφύλλου, την πρώτη σελίδα και το οπισθόφυλλο ενός χειροποίητου τετραδίου ζωγραφικής, αποτελούμενου από 5 σελίδες, με τη χρονολογία 23 Μαΐου 1944, που το έφτιαξε η Ρουσέα με σκοπό να το δώσει στους Άγγλους συμμάχους ελευθερωτές, όπως πίστευε  τότε: «…Άνοιξε πόρτα της σκλαβιάς, η Λευτεριά είμ’ εγώ…». Παντού στίχοι από τον Ύμνο εις την Ελευθερία του Διον. Σολωμού. Οι διαστάσεις του είναι : 24,5Χ18 εκ.
Το ακαδημαϊκό έτος 1951-1952 η Μαρία άρχισε σπουδές Ζωγραφικής στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών (Α.Σ.Κ.Τ.), αφού προηγουμένως είχε παρακολουθήσει το προκαταρκτικό έτος με καθηγητή το Γιάννη Μόραλη, ενώ τα επόμενα τέσσερα χρόνια φοιτά δίπλα στον Ανδρέα Γεωργιάδη, το Γιάννη Κεφαλληνό, το Γιάννη Παππά, τον Παύλο Μυλωνά και τον Παντελή Πρεβελάκη. Το 1954 πήρε έπαινο για τις σπουδές υπαίθρου και στις διπλωματικές εξετάσεις τιμήθηκε με έπαινο για τη σπουδή γυμνού νυκτός, ενώ το 1962 αναχώρησε για σπουδές στην Ιταλία με τριετή υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών. Σπούδασε συντήρηση στη Ρώμη στο Instituto Centrale del Restauro και τοιχογραφία στη Scuola San Giacomo, ενώ από το Institutto della Patologia del Libro συντήρηση χαρτιού, καθώς και συντήρηση πινάκων σε μουσαμά στο Donner Institut του Μονάχου.
Θα μου πείτε, γιατί τα αναφέρεις αυτά; Είναι μάλλον αχρείαστα:  η πορεία ήταν προδιαγεγραμμένη.
Από μικρό παιδάκι ζωγράφιζε, και είχε εκπαιδευτεί από τον πατέρα της να μπορεί μέσα σ’ ένα χαρτί διαστάσεων 25Χ17,5 εκ. να καταθέτει την ψυχή της.
Συμπέρασμα: η Ζωγραφική και κάθε είδους Τέχνη, θέλει ταλέντο, αλλά και γνώση της τεχνικής.


Δεν υπάρχει καλύτερη συνέχεια για να περάσουμε σε έναν άλλο Ζακυνθινό εικαστικό που ασχολήθηκε με την ίδια θεματολογία, από τον πατέρα της, το ζωγράφο-αγιογράφο Χρήστο Ρουσέα (1896-1978), ο οποίος εικονογράφησε το βιβλίο «Η Ζάκυνθος στα χρόνια της σκλαβιάς (1 Μαΐου 1941-27 Μαρτίου 1945)» του Διονυσίου Χ. Στραβόλεμου και εκδόθηκε στη Ζάκυνθο, τον Απρίλιο του 1949, από το Τυπογραφείο Φ. Κοντόγιωργα και σήμερα φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων.


Το βιβλίο αυτό με αύξοντα αριθμό καταγραφής 124 προέρχεται από τη Βιβλιοθήκη του Μαρίνου Σιγούρου, πρώτου Προέδρου του Διοικητικού του Συμβουλίου και δωρίθηκε μαζί με τα υπόλοιπα βιβλία του Σιγούρου στο Μουσείο.
Στο εσώφυλλο φέρει ιδιόχειρη αφιέρωση του συγγραφέα: «Αξιότιμον Κύριον Μάριον Σιγούρον μετά βαθυτάτου σεβασμού._ Ζάκυνθος 31/12/49 Στραβόλεμος»,


ενώ ο συγγραφέας το αφιερώνει «ΣΤΟΝ ΣΕΒΑΣΜΙΩΤΑΤΟΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΝ ΖΑΚΥΝΘΟΥ Κον ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΝ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΟΥ ΠΡΟΣΕΦΕΡΕ ΣΤΟ ΠΟΙΜΝΙΟΝ ΤΟΥ ΟΛΗΝ ΤΗΝ ΖΩΗΝ ΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΡΑΣΙΝ ΚΑΙ ΑΞΙΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΑΝΕΔΕΙΧΘΗ Μ’ ΕΥΒΛΑΒΕΙΑ ΑΦΙΕΡΟΙ – Ο ΓΡΑΨΑΣ».


            Μέσα σε 572 σελίδες, ο Διονύσιος Χ. Στραβόλεμος καταγράφει με μάτι ερευνητικό και με κάθε λεπτομέρεια, όλα τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο νησί μας από τον Μάιο του 1941, όταν ήρθαν οι Ιταλοί φασίστες έως το Μάρτιο του 1945, που «ξεπρόβαλλε η Λευτεριά». Ο Διονύσιος Στραβόλεμος δεν γράφει ιστορία. Το βιβλίο του όμως  είναι μία ξεχωριστή μαρτυρία για την εποχή του. Θα μπορούσαμε χωρίς αμφιβολία να το εντάξουμε στις πηγές, στο πρωτογενές δηλαδή υλικό της συγγραφής της ιστορίας για την περίοδο αυτή. Το ύφος του μάλιστα, που είναι ιδιαίτερα γλαφυρό, μάς επιτρέπει να το διαβάσουμε ευχάριστα και πολλές φορές καταφέρνει με την πιστότητα της περιγραφής του να μας συγκινήσει.
            Στον Πίνακα Περιεχομένων διαβάζουμε: «Η εικών του εξωφύλλου και τα σκίτσα του παρόντος βιβλίου εφιλοτεχνήθησαν παρά του καλλιτέχνου κ. Χρήστου Ρουσέα».


Γι’ αυτή την εικόνα του εξωφύλλου ο Ρουσέας είχε διαφορετική γνώμη από τη Μαρία. Εδώ βλέπουμε σε λεπτομέρεια το όμορφο λιμάνι της Ζακύνθου και από πάνω της τα αιματοβαμμένα σύμβολα του κατακτητή. Είναι φανερή η επίδρασή του στην κόρη του μέσα από αυτή την ισορροπημένη σύνθεση. Πολλά θα μπορούσαμε να πούμε για το έργο του Ρουσέα, αλλά ο χρόνος δεν μας το επιτρέπει. Θα περιοριστούμε μόνο να διατυπώσουμε την άποψη ότι το έργο του καταφέρνει να μετασχηματίσει την ιστορικά βιωμένη πραγματικότητα σε έργο τέχνης, ικανό να συγκινήσει, να αφυπνίσει και γιατί όχι, να οδηγήσει σε πράξεις αυτοθυσίας, αυτό δηλαδή που επιχειρούμε να εξετάσουμε στο αποψινό μας εγχείρημα.
            Μέσα στο βιβλίο φιλοτεχνεί και οκτώ σχέδια, τα οποία αναφέρονται σε συγκεκριμένες περιγραφές του συγγραφέα του. Προφανώς αυτά ο καλλιτέχνης θεώρησε ως πιο άξια για να δουλευτούν από το μολύβι του. Κάτω από κάθε σχέδιο είναι το σχετικό απόσπασμα του βιβλίου. Ας δούμε μερικά από αυτά:


· «…Στις 3 την νύκτα παρά την τρομερή καταιγίδα, στρατιωτική δύναμις μεταφέρει τον Μητροπολίτην στο άκρον του λιμενοβραχίονος όπου ευρίσκεται το Ιταλικόν Ιστιοφόρον “Tre fratelli”»(σελ. 235)


· «…η βόμβα έπεσε μεταξύ του Ναού Αγίου Διονυσίου και Κωδωνοστασίου, εξερράγη, ήνοιξε μίαν οπήν 20 μ. βάθους, αλλά δεν επροξένησεν ουδεμία ζημία…»(σελ. 291)


· «…τον παίρνουν και τον πάνε πίσω από το Δημοτικό Θέατρον, βάζουν μπροστά το αυτόματον και τον εκτελούν…» (σελ. 309)


·  «…φωτιά, εκπυρσοκροτήσεις, φωνές, καπνοί, θρήνοι, νεκροί, τραυματίαι, ερείπια, είναι η εικών της όλης καταστάσεως…» (σελ.341)


· «…το αυτοκίνητον με τους τρεις Γερμανούς αξιωματικούς εφαρπάζεται υπό των φλογών και τα εκκρηγνυόμενα πυρομαχικά, το εκσφενδονίζουν πολύ υψηλά και διαμελίζονται…» (σελ. 433)


·  «…ένας Γερμανός στρατιώτης τους θέτει στο λαιμό τα σχοινιά τα οποία προσδένονται εις το μπαλκόνι της άνωθεν του Κουρείου Ιωάννου Πατρικίου οικίας Κοντονή και πίπτουν εις το κενόν κρεμασμένοι από τον λαιμό…» (σελ. 405)
Η ποιότητα δυστυχώς της εικόνας επηρεάζεται από την ποιότητα του χαρτιού της έκδοσης και θα ήταν σφάλμα να επιχειρήσουμε περαιτέρω ανάλυση των έργων αυτών, σεβόμενοι άλλωστε και τον χρόνο που μας καταδιώκει. Έγινε ωστόσο σαφές ότι ο Χρήστος Ρουσέας στα έργα αυτά αποστάζει τα γραφόμενα του Στραβόλεμου, αφού άλλωστε βιώνει ο ίδιος τα γεγονότα.
            Η πάνω δεξιά φωτογραφία στη διαφάνεια εικονίζει τη σημερινή υπομνηστική στήλη ανάμεσα από τα τραπεζοκαθίσματα γνωστού καφέ της πόλης μας.

           
Και δεν την τοποθετήσαμε τυχαία. Με αυτήν ξαναπιάνουμε το νήμα που ενώνει το τότε με το σήμερα, αφού τα υπαίθρια γλυπτά της σημερινής πόλης καλούνται να παίξουν μέσα από την τρισδιάστατη τέχνη της γλυπτικής και του έξεργου αναγλύφου, το ρόλο της χρονομηχανής που θα μάς ταξιδέψει στο παρελθόν για να μάς υπενθυμίσει στιγμές ηρωικές.
Εδώ βλέπουμε αριστερά την αναμνηστική στήλη για τους έντεκα έφεδρους αξιωματικούς που πνίγηκαν στο Στενό του Οτράντο της Αδριατικής, όταν το πλοίο που τους μετέφερε σαν εξόριστους στην Ιταλία τορπιλίστηκε από τους Συμμάχους, στις 21 Ιανουαρίου 1943, και δεξιά το μνημείο για την Εθνική Αντίσταση στην πλατεία Σολωμού, που στις τρεις πλευρές του είναι σκαλισμένα τα ονόματα των Ζακυνθινών που σκοτώθηκαν στις διάφορες μάχες που έγιναν  στο νησί στα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης.


Με φρέσκα ακόμα τα στεφάνια του φετινού στεφανώματος της 28ης Οκτωβρίου, στη Στήλη για τους απανταχού συμπολίτες μας που έπεσαν στα πεδία των μαχών, η επόμενη διαφάνεια υπογραμμίζει την τελετουργία για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και προβάλει ως μάλλον εξωραϊστική υπενθύμιση τραγικών στιγμών, σε αντίθεση με τις εικόνες που επέλεξε να αποτυπώσει ο χαράκτης Γιάννης Κεφαλληνός (1894 Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου-1957 Αθήνα).


Για τον καταγόμενο από τη μεριά  του πατέρα του από το χωριό Σκουλικάδο μεγάλο χαράκτη και «δάσκαλο» της ελληνικής χαρακτικής, τον από το 1932-1957 Καθηγητή της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών, τον άνθρωπο, για τον οποίον ο αντίπαλός του στην υποψηφιότητα για την έδρα της Χαρακτικής της Α.Σ.Κ.Τ. Άγγελος Θεοδωρόπουλος θα πει «Το πέρασμά του Κεφαλληνού θα μείνει θρύλος στην ιστορία της Σχολής», για τον καλλιτέχνη που έδωσε την ψυχή του στην τέχνη του γραμματοσήμου, θα μπορούσε κανείς να μιλάει για ώρες. Δεν είναι όμως του παρόντος.


Εμείς θα σταθούμε σε δύο μόνο σταθμούς του έργου του. Ο πρώτος είναι η συμμετοχή του στη Β΄ Επαγγελματική Καλλιτεχνική Έκθεση που εγκαινιάστηκε στις 18 Μαρτίου 1942, στην οποία ο Κεφαλληνός λαβαίνει μέρος με τρία σχέδια, εμπνευσμένα από το δράμα του λιμού.
«Το πρώτο σχέδιο είχε καθαρά συμβολικό χαρακτήρα: σ’ ένα άξενο τοπίο, έξω από τα τείχη της Σιών σαπίζει το κουφάρι ενός ζώου, ίσως αλόγου. Τρία όρνια και δύο ύαινες (οι υπαινιγμοί είναι σαφείς)», γράφει ο Ε. Χ. Κάσδαγλης, στην εξαίρετη μελέτη του: «Γιάννης Κεφαλληνός, ο Χαράκτης», έκδοση  του Μ.Ι.Ε.Τ., «τριγυρίζουν τα γυμνά κόκαλα. Ένα τέταρτο όρνιο ραμφίζει το τελευταίο ζωντανό απομεινάρι, το μάτι του αλόγου. Στο βάθος αχνοφαίνεται να λάμπει ο Παρθενώνας».


«Τα άλλα δύο σχέδια του Κεφαλληνού είχαν ως μοντέλο συνηθισμένα ανώνυμα πρόσωπα της πεινασμένης Αθήνας. Δύο νεκροί- ένας ώριμος άντρας κι ένα νέο κορίτσι- με σταυρωμένα και δεμένα τα χέρια, θύματα του λιμού». Η αποτύπωση στα έργα αυτά της τραγικής κατάστασης, στην οποία είχε περιέλθει η χώρα, προκάλεσε τη βίαιη αντίδραση των ιταλικών αρχών που κατέληξε στη σύλληψή του μαζί με άλλους τρεις καλλιτέχνες: των μαθητών του,  Α. Τάσσου και Αλέξανδρου Κορογιαννάκη και του ζωγράφου Αντώνη Κανά.


            Οδηγήθηκαν στις φυλακές Αβέρωφ, γιατί σύμφωνα με το κατηγορητήριο με τα έργα τους: δημιουργούσαν πνεύμα ηττοπάθειας στα  μετόπισθεν εν καιρώ πολέμου. Το πιθανότερο είναι ότι συνελήφθηκαν γιατί τα έργα δημοσιεύτηκαν στο παράνομο έντυπο Καλλιτέχνης, το οποίο εξέδιδε το ΕΑΜ καλλιτεχνών. Στη διαφάνεια:  ο Γ. Κεφαλληνός στη φυλακή σε σχέδιο του Αντώνη Κανά, 1942.
            Για την αποφυλάκιση των τεσσάρων καλλιτεχνών υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Απόψε θα σας μεταφέρω εκείνη που εμπλέκεται ένας άλλος Ζακυνθινός. Όπως λέει ο  Α. Κανάς: «όταν κλειστήκαμε στις φυλακές ο συχωρεμένος ο Δημήτρης Πελεκάσης, ο αγιογράφος από τη Ζάκυνθο, αυθεντία στο είδος του και θαυμάσιος άνθρωπος, πάει και βρίσκει τον παιδικό του φίλο, τον Δον Φιλιππούση, εφημέριο τότε στον Άγιο Διονύσιο των καθολικών και πνευματικό του στρατηγού Τζελόζο, ανώτατου διοικητή των ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Ελλάδα, και τον παρακαλεί να μεσολαβήσει για την αποφυλάκιση των τεσσάρων καλλιτεχνών που είχαν συλληφθεί.».  Έτσι ο Κεφαλληνός αποφυλακίζεται.
            Ο δεύτερος σταθμός στο έργο του είναι δυο χρόνια νωρίτερα, όταν σε συνεδρία του σώματος των καθηγητών της Α.Σ.Κ.Τ., στις 20 Νοεμβρίου 1940, αποφασίστηκε  να γίνουν από το Εργαστήριο Χαρακτικής του Γ. Κεφαλληνού «διαφημιστικοί πίνακες εθνικής σκοπιμότητος», μακέτες αφισών, που θα τυπώνονταν λιθογραφημένες, για τον πόλεμο των Ελλήνων εναντίον των Ιταλών.  Η απόφαση σκόπευε στο να εξαρθούν τα κατορθώματα των Ελλήνων στρατιωτών, να εμψυχωθεί ο άμαχος πληθυσμός και να ενθαρρυνθούν οι συγγενείς των στρατιωτών του μετώπου. Στα μέσα Ιανουαρίου 1942 είχαν επιλεγεί  από τον Κεφαλληνό οι μαθητές που θα δούλευαν τις αφίσες. Μετά από διαγωνισμό τυπώθηκαν οι τέσσερις καλύτερες αφίσες έργα των Κώστα Γραμματόπουλου, Α. Τάσσου και Βάσως Κατράκη στο λιθογραφείο Β. Παπαχρυσάνθου.


Εργαστήριο Χαρακτικής  Γιάννη Κεφαλληνού,  Κώστας Γραμματόπουλος, «Οι Ηρωίδες του 1940», 1941, έγχρωμη λιθογραφημένη αφίσα. Πέντε φορτωμένες πυρομαχικά γυναίκες, Ηπειρώτισσες, καθώς φορούν τα ζαγορίτικα σεγκούνια τους, σκαρφαλώνουν σκυφτές από το βάρος των φορτίων, ενώ η μία στέκεται να ξαποστάσει.


Εργαστήριο Χαρακτικής Γιάννη Κεφαλληνού, Βάσω Κατράκη, «Για τους στρατιώτες», 1941, έγχρωμη λιθογραφημένη αφίσα. Αναφέρεται στην επιστράτευση των γυναικών, που έπλεκαν σε πόλεις και χωριά τη φανέλα του στρατιώτη, για να συγκεντρώσουν ρουχισμό για τους στρατιώτες του μετώπου.


Εργαστήριο Χαρακτικής Γιάννη Κεφαλληνού, Κώστας Γραμματόπουλος, «Έλα να τα πάρης», 1941, έγχρωμη λιθογραφημένη αφίσα. Η φράση διαγώνια στο έδαφος, αποτελεί υπόμνηση του «Μολών Λαβέ» του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες.


Εργαστήριο Χαρακτικής Γιάννη Κεφαλληνού, Τάσσος Αλεβίζος, «Έδωσες ΕΣΥ;», 1941, έγχρωμη λιθογραφημένη αφίσα. Η αφίσα αυτή πρόκειται για διαφήμιση του «Εράνου Κοινωνικής Πρόνοιας», που είχε αποφασίσει να ξεκινήσει η Κυβέρνηση από τις πρώτες μέρες του αγώνα, για να καλύψει τις ανάγκες του στρατού.
Ο Κεφαλληνός όμως είχε και ένα δεύτερο στόχο με το Εργαστήρι Χαρακτικής. Ήθελε να κρατήσει τους μαθητές του μακριά από τις πολεμικές επιχειρήσεις.
Αξίζει επίσης να προσθέσουμε ότι η Α.Σ.Κ.Τ. ανταποκρίθηκε  ενεργά, στο γενικό σάλπισμα για οικονομική συνεισφορά, αφού όταν το κράτος έθεσε σε κυκλοφορία για την περίθαλψη των οικογενειών των στρατευμένων και για τις ανάγκες του πολέμου το Μεγάλο Πολεμικό Λαχείο, το Λαχείο Υπέρ του Στόλου και το Εθνικό Λαχείο, συνέδραμε με την προσφορά του 1/30 του μισθού των καθηγητών, πριν ακόμα αυτό ζητηθεί με επίσημη εγκύκλιο από την κυβέρνηση.


Τη μοίρα των καλλιτεχνών που εξ αιτίας των πολιτικών τους πεποιθήσεων εξορίστηκαν στην Ικαρία, τη Χίο, το Τρίκερι Βόλου και τη Μακρόνησο, ακολούθησε και μια άλλη σπουδαία Ζακυνθινή ζωγράφος και λογοτέχνης, που της αξίζει ένα ιδιαίτερο αφιέρωμα για να τιμηθεί το πολυδιάστατο έργο της, και κυρίως η συμβολή της στο Επτανησιακό Λαϊκό Θέατρο. Ο λόγος για την Κατερίνα Χαριάτη-Σισμάνη (1911-1990), που όταν η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, κήρυξε το 1975, ως Διεθνές Έτος Γυναικών, εξέδωσε το περίφημο Λεύκωμα της εξορίας 1948-1952: «Γυναίκες από όλη την Ελλάδα», που ήταν αφιερωμένο στο παγκόσμιο έτος της Γυναίκας.
Στη διαφάνεια το έργο της Κατερίνας Χαριάτη-Σισμάνη, Η Μάικω, σχέδιο με μολύβι, 1948-1949, Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη.
            Διαλέξαμε το συγκεκριμένο έργο για να κλείσουμε την αποψινή μας ομιλία για το έργο των Ζακυνθινών Εικαστικών στον πόλεμο  του Σαράντα γιατί πιστεύουμε ότι συγγενεύει περισσότερο με το δεύτερο μέρος της αποψινής βραδιάς που είναι αφιερωμένη στον συνθέτη της Αντίστασης Αλέκο Ξένο.

Συμπερασματικά, εάν θελήσουμε να δώσουμε απάντηση στο αρχικό μας ερώτημα, δηλαδή στο κατά πόσον ένας καλλιτέχνης, εικαστικός εν προκειμένω, επιτυγχάνει μέσα από το έργο του να συμβάλει στην αφύπνιση της συλλογικής μνήμης της εκάστοτε εποχής, θα σας παραπέμψω και πάλι στη μαρτυρία της Ειρήνης Χαριάτη, όταν βγαίνοντας από τον υπόγειο στο Μοναστηράκι έκανε τις συγκεκριμένες σκέψεις βλέποντας τις μπότες τύπου Βέρμαχτ: βγαίνοντας από τον Οίκο του Θεού, που φιλόστοργα αγκάλιασε την αποψινή μας εκδήλωση, μέσα από τις νότες και τις εικόνες που μας πλημμύρισαν, με τι μάτια θ’ αντικρύσουμε τη Νέα Κατοχή;


Βιβλιογραφία
·  Γιάννη Γιαννέλλη-Θεοδοσιάδη, Ο Λαός εικονογραφεί την ιστορία του, Συλλογή  Γ. Γιανέλλη-Θεοδοσιάδη, Ινστιτούτο  Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής, εκδ. Ι. Σιδέρης, 2003
  • Κατερίνα Δεμέτη, Aπό το Inlook στο Outlook: 82 κείμενα από τη ζωή των μορφών, εκδ. Τρίμορφο, Ζάκυνθος 2012.
  • Ε. Χ. Κάσδαγλη, Γιάννης Κεφαλληνός, ο Χαράκτης, Μορφωτικό ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1991.
  • Ψηφιακό αρχείο Τάκη Κεφαλληνού, Εκπαιδευτικού και του ιδίου: Οι ερειπωμένες μνήμες δεν ησυχάζουν. Ως πότε θα περιφέρουν τη σιωπή τους; από το ψηφιακό πολυπεριοδικό: http://www.parathemata.com/2012/02/blog-post_18.html
  • Δώρα Φ. Μαρκάτου, Η ζωγράφος Μαρία Ρουσέα, έκδ. Γ.Α.Κ. Αρχεία Ν. Ζακύνθου - Δημοσία Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζακύνθου - Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ζακύνθου, Ζάκυνθος 2011
  • Ειρήνη Θ. Χαριάτη,  ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ τα εν Ελλάδι…1940-2000 (χωρίς φόβο και πάθος), εκδ. «συλλογές» - Αργύρης Βουρνάς, Αθήνα 2000
  • Κατερίνα Χαριάτη-Σισμάνη, Δύο Ζακυνθινά σαλόνια όπως τα είδε ο Στάθης Χαριάτης το 1925, εκδ. ΕΣΤΙΑΣ, 1991
  • Διονύσιος Χ. Στραβόλεμος, Η Ζάκυνθος στα χρόνια της σκλαβιάς (1 Μαΐου 1941-27 Μαρτίου 1945), Ζάκυνθος, 1949
  • Χρύσανθος Χρήστου, Νεοελληνική Χαρακτική, στη σειρά της Εκδοτικής Αθηνών Ελληνική Τέχνη, Αθήνα 1994

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Related Posts with Thumbnails