Πρωτοδημοσιευόμενη εργασία του Δρ ΓΙΑΝΝΗ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ
Διαστάσεις της ζωγραφισμένης επιφάνειας: 22,8x16 x17 εκ.
Toronto. The Royal Ontario Museum, ROM 948. I. 107.
Εικ. 1. Στυλιανού Σταυράκη (αποδ.): Αποτομή αγ. Χαραλάμπη, 18ος αιώνας. / Φωτογραφία του Royal Ontario Museum.
Προέλευση: Ζακυνθος• τα εικονογραφικά στοιχεία του κιβωτιδίου, όπως η αποτομή του αγίου Χαραλάμπη, ο ναός του, αλλά και η χρηστική λειτουργία του κιβωτιδίου ελεημοσύνης, συνηγορούν υπέρ της προελεύσεώς του από τη Ζάκυνθο.
Βιβλιογραφία: G. Galavaris, The icon in the life of the church, Leiden 1981, 34-35, πίν. XXVI, C και Γ. Ρηγόπουλος, Φλαμανδικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή ζωγραφική. Προβλήματα πολιτιστικού συγκρητισμού, Αθήνα 1998, 67-68.
Περιγραφή και εικονογραφική ανάλυση
Στην πλατιά πλευρά του κιβωτιδίου εικονίζεται γονυπετής ο ιερομάρτυρας Χαραλάμπης σε δέηση προς το Χριστό που παριστάνεται στα σύννεφα. Φορεί μόνο περίζωμα. Πίσω από τον ιερομάρτυρα ο δήμιος κρατεί ξίφος βγαλμένο από το θηκάρι. Ο αυτοκράτορας Σεβήρος επί της βασιλείας του οποίου (193-211) μαρτύρησε ο ιερομάρτυρας και πλησίον η κόρη του Γαλήνη σχεδιάζονται πίσω από το δήμιο, μαζί με την ακολουθία του. Ναό με δίρρηχτη στέγη βλέπουμε στο αριστερό μέρος της παράστασης, ενώ δεξιά αναπτύσσεται σειρά κτηρίων.
Στο έδαφος μπροστά από τον άγιο γράφεται σε χαρτί, που αναδιπλώνεται στα άκρα, η εξής δεητική επιγραφή:
Κύριε φύλαττε τοὺς ἐπιτε
λοῦντας μοι τὸ μνημόσυνον.
Ελεύθερη απόδοση: Κύριε, προστάτευε αυτούς που πραγματοποιούν το μνημόσυνο προς χάρη μου.
Ο δεόμενος είναι κατά την άποψη του Γαλάβαρη (βλ. βιβλιογραφία) και ο αφιερωτής του κιβωτιδίου εράνων• δηλαδή ο χρηματοδότης της κατασκευής και της ζωγραφικής του. Με ποιον τρόπο τον μνημονεύουν (τον δεόμενο); Πιθανόν με την ελεημοσύνη τους που βάζουν στο κιβωτίδιο.
Αλλά ποια η λειτουργική σχέση της επιγραφής με τη σκηνή της αποτομής του αγίου Χαραλάμπη; Και γιατί απευθύνει τη δέηση στο Χριστό και όχι στον άγιο; Και ακόμη, γιατί δεν απεικονίστηκε ο ίδιος ο δεόμενος, όπως συνήθως συμβαίνει; Σε εικόνα με την αποτομή του Προδρόμου αποκείμενη στο Ίδρυμα του Σπύρ. Λοβέρδου, υπάρχει και ο δεόμενος και η δεητική αφιερωτική επιγραφή (Γ. Ρηγόπουλος, Φλαμανδικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή ζωγραφική, Αθήναι 2006, τ. Β΄, 199-200, εικ. 391).
Σε εικόνα του Νικολάου Καλέργη με τον άγιο Χαραλάμπη και σκηνές βίου εικονίζεται δεόμενος στη σκηνή της αποτομής του αγίου, αλλά χωρίς δεητική επιγραφή (Α. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες της Ζακύνθου, Αθήνα 1997, αρ. 59, εικόνα στη σελ. 205). Στο κιβωτίδιο η δεητική επιγραφή αντικαθιστά τον δεόμενο.
Ο Γαλάβαρης δε γνώριζε τη σχέση του κιβωτιδίου με το ναό του Αγίου Χαραλάμπη, στην πόλη της Ζακύνθου, στο Ποτάμι, χρονολογεί όμως ορθά, κατά την άποψή μας, την κατασκευή και τη ζωγραφική του κιβωτιδίου στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Ούτε συσχέτισε ο Γαλάβαρης το κιβωτίδιο με πληροφορία που μας δίνει ο κώδικας του ναού σύμφωνα με την οποία «Τῇ 30 Μαΐου ἐδόθησαν εἰς τὸν Στέλιον Σταυράκην ποὺ ἐζωγράφισε 10 κασέτες ποὺ τὲς ἔδωκαν εἰς τὲς βάρκες διὰ νὰ μαζώνουν ἐλεημοσύνην ρ. 1.20» (Ντ. Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια, Αθήνα 1967, 183).
Αν πράγματι το κιβωτίδιο που παρουσίασε ο Γαλάβαρης είναι από αυτά, τις «κασέτες» που ζωγράφισε ο Στυλιανός Σταυράκης, τότε δε φιλοτεχνήθηκε το 1729, όπως θέλουν οι Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 376, αλλά αργότερα, στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, όπως γράφει ο Γαλάβαρης (ό.π.).
Το 1728 και 1729 εργάστηκε στο ναό του Αγίου Χαραλάμπη ο Κωλομαρίνος, πιθανόν και άλλοι (Κονόμος, ό.π.). Ζωγραφική δραστηριότητα του Στυλ. Σταυράκη από το 1929 ως το 1786, έτος θανάτου του, δεν ενισχύεται από σχετικές πληροφορίες• η παλαιότερη γνωστή εικόνα του χρονολογείται το 1755 (Ρηγόπουλος 1998, 61).
Με βάση ποιο πρότυπο ζωγράφισε ο Στυλ. Σταυράκης στο κιβωτίδιο την αποτομή του αγίου Χαραλάμπη; Συναφής είναι και η απορία η σχετική με την εικονογράφηση των εν λόγω κιβωτιδίων. Όλα τα κιβωτίδια εράνων που έγιναν με την οικονομική ενίσχυση του ναού του Αγίου Χαραλάμπη στο Ποτάμι, «εις τες βάρκες» είχαν ως μοναδικό θέμα την αποτομή του αγίου; Ή εικονογραφήθηκαν και με άλλα θέματα από το βίο του, όπως μ’ εκείνο της εξολόθρευσης της πανούκλας;
Με το θέμα αυτό δημοσίευσα κιβωτίδιο που βρίσκεται στο ναό του Αγίου Χαραλάμπη στο Ποτάμι (Γ. Ρηγόπουλος, Εικόνες της Ζακύνθου, Αθήνα 2006, τ. Β΄, εικ. 209). Βλέπε και εικόνα του αγίου Χαραλάμπη στην οποία παριστάνεται ο άγιος να εξολοθρεύει την πανούκλα στον ομώνυμη εκκλησία της πόλης της Ζακύνθου• η εικόνα αυτή, που αποδίδεται στο Στυλιανό Σταυράκη και χρονολογείται γύρω στα 1732 (εικ. 2-3) (Κονόμος 1967, 181, 183), θα γίνει αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης καθώς και η αργυρόγλυπτη επένδυση που φιλοτέχνησε ο Τζουάνες Μαργαρώνης (αυτόθι και του ίδιου, Τέχνης Οδύσσεια, τχ. Β΄, Αθήνα 1989, 78).
Εικ. 2. Στυλιανού Σταυράκη (απόδ.): Ο άγιος Χαραλάμπης εξολοθρεύει την πανούκλα, γύρω στα 1732 (;). Ναός Αγίου Χαραλάμπη στην πόλη της Ζακύνθου.
Εικ. 3. Λεπτομέρεια της εικόνας 2.
Σχετικά τώρα με το πρότυπο του Στυλιανού Σταυράκη, που χρησιμοποίησε για την ιστόρηση της αποτομής του αγίου Χαραλάμπη στο κιβωτίδιο, νομίζουμε ότι εργάστηκε έχοντας ως παράδειγμα την ανάλογη σκηνή σε εικόνα του αγίου Χαραλάμπη με σκηνές βίου που ζωγράφισε ο Νικόλαος Καλέργης το 1728 (Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αρ. 59, η εικόνα στη σελ. 205). Ο Στυλ. Σταυράκης ακολουθεί το συνθετικό σχήμα της εικόνας του Ν. Καλέργη (ό.π.). Διαφορά συνιστά η παρουσία δεομένου στο χώρο της δράσης του επεισοδίου, αλλά και η απουσία της εκκλησίας του Αγίου Χαραλάμπη, που συνήθως αποτελεί συνάρτηση της σκηνής της αποτομής αλλά και της εξολόθρευσης της πανούκλας.
Η αποτομή του αγίου Χαραλάμπη ζωγραφισμένη σε κιβωτίδιο ελεημοσύνης εγκαινιάζει ένα άλλο μέσο παρουσίασης της εικόνας και έναν άλλο τρόπο προσληπτικής διαδικασίας από μέρους του παρατηρητή. Αυτός βλέπει την αποτομή όχι σαν σκηνή βιογραφικής εικόνας του αγίου Χαραλάμπη, όχι στο χώρο της εκκλησίας, ενταγμένης στο τέμπλο ως δεσποτική ή ως προσκυνηματική τοποθετημένη στο προσκυνητάρι• δηλαδή μέσα στο εικονογραφικό και εικονολογικό περιβάλλον, στα θεολογικά του συμφραζόμενα και στο πλέγμα των σχέσεων που δημιουργούν ο συνταγματικός και παραδειγματικός άξονας στον ιερό χώρο. Αλλά βλέπει την αποτομή σ’ έναν ανοίκειο τόπο, σ’ ένα βέβηλο χώρο (profane), «εις τες βάρκες», στο Ποτάμι που γειτνιάζει με το ναό του Αγίου Χαραλάμπη αλλά σ’ ένα χώρο που τον καθαγιάζει η παρουσία του αγίου απεικονισμένη στο κιβωτίδιο.
Τι συμβαίνει όμως, όταν το context αυτό διαλύεται; όταν δηλαδή το ιερό σκεύος, το κιβωτίδιο, γίνεται μουσειακό αντικείμενο, όπως συμβαίνει με το κιβωτίδιο που εκτίθεται στο Royal Ontario Museum (βλ. βιβλιογραφία, ό.π.) στο Toronto;
Όταν δηλαδή χάνεται η λατρευτική αξία του αντικειμένου και προβάλλεται η εκθετική του αξία; Για τη σημασία των εννοιών λατρευτική αξία (Kultwert) και εκθετική αξία (Austellungswert) βλέπε το δοκίμιο του Walter Benzamin, Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit, εκδ. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1977. Βλ. και την ελληνική μετάφραση: Walter Benjamin, Δοκίμια για την τέχνη, εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1978. Για άλλη, νεότερη, βιβλιογραφία και για τις εν λόγω έννοιες και για άλλες σχετικές, όπως η αύρα βλ. Γιάννη Ρηγόπουλου, Κείμενο και εικόνα. Όρια και δυνατότητες της σύγκρισης, Αθήνα 2009, τ΄, Β΄, σ. 117).
Συγχρόνως με την απώλεια της λατρευτικής αξίας και της αύρας του έργου, του εδώ και του τώρα, της γνησιότητάς του, χάνεται και ο τόπος στον οποίο ενεργοποιούνται οι λειτουργίες του μέσου, εδώ του κιβωτιδίου, αλλά και η εικόνα του τόπου γίνεται εικόνα του μη-τόπου• μια τέτοια εικόνα του μη-τόπου δεν μπορεί να είναι τόπος μνήμης εικόνων• τόπος συντήρησης εικόνων και ό,τι συναρτάται με αυτή τη διαδικασία. Συνέπεια της μεταποίησης του τόπου σε εικόνα του μη-τόπου είναι και η αλλαγή του ρόλου του σώματος του παρατηρητή από τόπο συντήρησης της συλλογικής μνήμης εικόνων σε αδιάφορο και αμήχανο παρατηρητή ενός μέσου, του κιβωτιδίου στο οποίο δε βρίσκει να διατηρείται και να εμπεριέχεται ό,τι είχε εκταμιεύσει από το παρελθόν. Όλες αυτές οι μεταβολές και οι μεταποιήσεις προκλήθηκαν από την απόσπαση του μέσου, του κιβωτιδίου, από τις στενότερες και ευρύτερες συνθήκες του.
Γίνεται εδώ προσπάθεια για μια ανθρωπολογική εξέταση της εικόνας• προσπάθεια που δεν έχει δοκιμαστεί, από ό,τι γνωρίζω, από τους ερευνητές της μεταβυζαντινής τέχνης. Αντίθετα, η εξέταση της εικόνας ως ανθρωπολογικού φαινομένου από χρόνια εφαρμόζεται από ανθρωπολόγους. Περιορίζομαι για τις ανάγκες του κειμένου αυτού να αναφέρω το βιβλίο του Hans Belting, Pour une anthropologie des images, Gallimard, Paris 2004. Στάθηκε ιδιαίτερα χρήσιμο για το κείμενό μας το κεφάλαιο ΙΙ. Le lieu des images. Un essai anthropologique, αυτόθι, σ. 77-110 και η βιβλιογραφία που χρησιμοποίησε ο Belting για την εκπόνηση του κεφαλαίου αυτού, εν πολλοίς άγνωστη στον γράφοντα. Μου ήταν όμως οικείο από χρόνια το βιβλίο του Régis Debray, Vie et mort de l’image. Une histoire du regard en Occident, Gallimard, Paris 1991, το οποίο μνημονεύει ο Belting (ό.π. 10)• αργότερα ανέγνωσα το βιβλίο του Marc Augé, Non-Lieux. Introduction à une anthropologie de la surmodernité, Paris 1992, το οποίο χρησιμοποιήθηκε πολύ από τον Belting.
Τελειώνοντας τη σύντομη αυτή εξέταση του κιβωτιδίου θα ήθελα να προσθέσω και τα εξής: Το κιβωτίδιο αυτό δεν είναι εικόνα ex voto που συνδέεται με τη σωτηρία του δεομένου και αφιερωτή από ασθένεια ή από άλλο συμβάν, ατύχημα, πτώση, φωτιά, ναυάγιο, κ.ά. Πρόκειται για δέηση του δεομένου προς το Χριστό να προστατεύει αυτούς που τον μνημονεύουν. Είναι πολύτιμο ντοκουμέντο για τη δήλωση της λαϊκής ευσέβειας και της κοινωνικής συναντίληψης. Δεν είναι αισθητικό αντικείμενο για να τέρψει την όραση. Είναι προϊόν ανάγκης και έχει χρηστική λειτουργία• είναι για τη χρεία του ατόμου και της κοινότητας.
* Το σημείωμα αυτό συμπληρώνει προηγούμενη μελέτη μου (βλ. εδώ βιβλιογραφία), στην οποία δεν είχε γίνει λόγος για τη δεητική επιγραφή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου